قيىن ەمەس، تەك، مەملەكەتتىك ساياساتتى حالىققا جاقىن، وڭتايلى جۇرگىزسەڭ…

قازىرگى كۇندەرى ەلىمىزدە ساياسي رەفورمالار جاساپ، شارتاراپ ەلدەرىنەن كوپتەپ ينۆەستيتسيا تارتىپ، رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ باعىتىندا ايتارلىقتاي جۇمىستار اتقارىلۋدا. دەگەنمەن، ەلىمىزگە اسا قاجەت ، تاعى ءبىر وزەكتى پروبلەمانى ۇمىتۋعا بولمايدى. ول – اينالاداعى مەملەكەتتەردە شاشىراپ جۇرگەن قانداستارىمىزدى ەلگە قايتارۋ.

بۇل دا ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ۇلكەن شارۋا. مەملەكەتتەگى ەڭبەك كۇشىن بارىنشا جاقسارتۋ ءۇشىن، جان-جاقتان ميگرانتتاردى ەمەس، بىزگە ءوزىمىزدىڭ قانداستارىمىزدى تارتۋ كەرەك. مىسالى: وزبەك ەلىنىڭ قۇرامىنداعى قاراقالپاقستاندا ءۇش ءجۇز ەلۋ مىڭداي قازاق بار ەكەن. ەكولوگيالىق اپاتتىڭ اۋماعىندا تۇرعان، ازىپ-توزعان بۇل وڭىردەن نەگە قانداستارىمىزدى شاقىرىپ المايمىز؟ سولاردى، بالا تۋ كورسەتكىشى مۇلدە جوعالعان، ەڭبەك ەتۋگە ادام تابا الماي وتىرعان، سولتۇستىك وبلىستارعا ورنالاستىرۋعا بولار ەدى عوي. بۇل ولكەلەردەگى قاڭىراپ، بوس قالعان ەلدى مەكەندەر جاندانىپ، مال شارۋاشىلىعى جانە كاسىپكەرلىك جاپپاي داميتىن ەدى.

جالپى، حالىق قالىڭ قونىستانعان وڭتۇستىك وبلىستاردا توعىز ميلليونعا جۋىق ادام تۇرادى ەكەن. سول سەكىلدى، قازاعى كوپ باتىس وبلىستاردا ءتورت ميلليونعا جۋىق ادام بار. بۇعان قوسا، اباي مەن ۇلىتاۋ وبلىسى جانە قوستاناي وبلىسىنىڭ قۇرامىنداعى بۇرىنعى تورعاي ولكەسى، قاراعاندىنىڭ قارقارالى، اقتوعاي شەت اۋداندارى تۇتاسىمەن قازاق ءتىلدى ورتا دەۋگە بولادى. ءتىپتى، بىرنەشە ميلليوندىق الماتى، شىمكەنت قالالارىنىڭ وزدەرى ءىشىنارا بولماسا، تولىقتاي قازاقى شاھارلار دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. بۇعان قوسا، وڭتۇستىك ايماقتا قونىس تەپكەن التى ءجۇز مىڭداي وزبەك اعايىنداردىڭ ءوزى قازاق ءتىلدى تۇرعىندار. ولار ورىس ءتىلىن كەرەك تە قىلمايدى. سوندا رەسپۋبليكا كولەمىندەگى قازاق تىلىندە قارىم-قاتىناس جاسايتىن جانە ەڭبەك ەتەتىن تۇرعىندارىمىز ون التى ميلليوننان اسىپ جىعىلادى ەكەن.

اسا قادىرمەندى بيلىككە ايتارىم! مەملەكەتتىك ساياساتتى جانە ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزگەنىڭىز دۇرىس بولارى ەدى جانە مينيسترلەر كابينەتىن قازاق تىلىندە جۇمىس جۇرگىزە الاتىن، تاجىريبە جيناعان، ساياسي ساۋاتى جوعارى، جاۋاپكەرشىلىگى مىقتى، ەڭبەكقور ازاماتتاردان تاعايىنداعانىڭىز ورىندى دەر ەدىم.

وزبەكستاندا ميلليوننان اسا (مۇمكىن وداندا كوپ) قازاق بار. سولاردى وزبەككە ءسىڭىپ كەتپەي تۇرعاندا، نەگە قايتارىپ المايمىز؟ بۇل الدە، كۇن تارتىبىندە جوق پا؟ سول سياقتى، تۇركمەنستاندا دا، تۇركيادا دا، باسقا دا ەلدەردەگى قانداستاردى قايتاراتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى عوي. ءتىپتى، اۋعانستان مەن پاكىستاندا شوعىرلانىپ، كۇن كورىپ جاتقان قازاقتاردى دا ەلىمىزگە قونىستاندىرۋ كەرەك. بۇلار وتكەن عاسىرداعى الاپات اشارشىلىق كەزىندە اۋىپ كەتكەندەر. ءتىپتى وسى ەكى ەلدەگى قانداستارىمىزدى ەلگە اكەلىپ، ارنايى اۋداندارعا ورنالاستىرىپ، باقىلاۋعا الۋعا بولار ەدى.

كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا نەمىستەردى قازاقستانعا جەر اۋدارعاندا، وسىلاي، ارنايى اۋماقتارعا قونىستاندىرىپ، باقىلاۋ قويىپ قويعانىن بىلەمىز. كەيىننەن سول نەمىس ەتنوسى قاتارعا قوسىلىپ، ەلىمىزگە كوپ-كورىم ەڭبەك ءسىڭىردى. مۇنى ۇمىتۋعا بولمايدى.

مەنىڭ تاعى ءبىر پىكىرىم، كورشى قاراقالپاقتاردى، شىندىعى كەرەك، اتى قاراقالپاق بولعانىمەن، ولاردىڭ قۇرامىندا دا قوڭىراتتار، قىپشاقتار، قاتاعان جانە قيات وزگە دە قازاقتىڭ رۋ، تايپالارى  كوپتەپ  كەزدەسەدى.  ءتىلى دە قازاق تىلىنەن كوپ ايىرماشىلىعى جوق. رەسەيدىڭ كاۆكاز، استراحان جاعىندا ورنالاسقان نوعايلار دا – بۇرىنعى قازاقتار. وسىلاردى ارنايى باعدارلاما جاساپ، ەگەر وزدەرى قازاق بولىپ جازىلعىسى كەلسە، ەلگە شاقىرىپ، سولتۇستىك جانە شىعىس وبلىستارعا جىبەرگەندە قالاي بولار ەدى؟ ولاردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان جەتكىنشەكتەرىن ارنايى قازاق مەكتەپتەرىندە وقىتسا... قاراپ وتىرساڭ، شارتاراپ ەلدەرى، ءتىپتى، قاسىمىزداعى وزبەكستان دا سولاي ەتىپ جاتىر عوي. وندا تۇرعان ەش وعاشتىق جوق. وسى ارادا قازىرگى رەسەي جاعدايىن مىسال رەتىندە ايتايىن. 

قازىرگى كۇندەرى كورشى رەسەيدىڭ قيىر شىعىسى مەن تۇتاس ءسىبىر اۋماعىندا ون ءتورت-اق ميلليون ادام تۇرادى. بۇل جاقتاعى وبلىستاردىڭ اۋىلدارى مەن اۋداندارىندا، مونو قالالارىندا ادام قالمادى. قۇلازىپ، قاڭىراپ، بوس تۇر. ۇلتى ورىس تۇرعىندارىنىڭ ءبارى قاشىپ، وسى ەلدىڭ ەۋروپالىق بولىگىنە جينالىپ الدى. رەسەيدىڭ قاتتى قورقىپ وتىرعانى دا وسى. قاسىندا، شەكاراسى مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلعان، ءبىر جارىم ميللياردقا تاياۋ جۇرتى بار قىتاي تۇر. ولارعا شەكارا سىزىعىنان ءبىر-ەكى قادام اتتاپ، ىشكە كىرىپ كەتۋ كوپ قيىندىق تۋدىرمايدى. رەسەي بيلىگى قاڭىراپ يەن قالعان وسى ولكەلەرگە جىبەرۋگە ادام تاپپاي قينالۋدا. ۋكراينامەن اراداعى سوعىستان قاشقانداي قيىر شىعىس پەن سىبىرگە بارۋعا ورتا جاستاعىلار مەن جاستار جاعى مۇلدە باس تارتۋدا. ءبىزدىڭ ەلدە قايتا سولتۇستىك وبلىستارعا وڭتۇستىكتەن بارىپ جاتىر عوي. بۇلاردا ول دا جوق. ورىس ايەلدەرى كەيىنگى ون جىلدان بەرى مۇلدە بالا تۋمايتىن بولدى. تۋ دەڭگەيى وتە تومەن. تاعى ەسكەرتەرىمىز، پوۆولجە جانە ورال تاۋى وڭىرلەرىندە تاتارى مەن باشقۇرتىن، شۋۆاشى مەن موردۆانىن، ورىسىن، سونداي-اق، تاعى باسقالارىن قوسقاندا، ون جەتى ميلليونعا جەتەر-جەتپەس ەل تۇرادى. بۇلاردا دا ەڭبەك كۇشى جەتپەيدى. رەسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگىندە الپىس ميلليوننان ءسال عانا اساتىن تۇرعىن بار. ەگەر وسىلاردىڭ ءبارىن قوسىپ ەسەپتەسەڭ، ءجۇز قىرىق ەكى ميلليون تۇرماق، ءجۇز ميلليونعا جەتپەيدى. رەسەي بيلىگى وسىنىڭ بارلىعىن وتە قۇپيا تۇردە جاسىرىپ وتىر-اۋ دەپ كەيدە ويلايمىز. رەسەي «وسىناۋ وراسان ۇلكەن اۋماقتان ايىرىلىپ قالامىز با» دەپ قاتتى ۇرەيلەنۋدە. كورشىسى ۋكراينامەن سوعىسۋعا ساربازدارى تاۋسىلىپ (تەحنيكاسى دا), الاسۇرىپ جاتقانى دا سودان. كرەملدىڭ قازىرگى ۇستانىپ وتىرعان ساسىق ساياساتى قازاقستان مەن وزبەكستان، قىرعىستان، تاجىكستان مەن تۇركىمەنستان ەلدەرىن الداپ ءتۇسىرىپ، يەلىگىنە الىپ، سولاردىڭ دۇركىرەپ ءوسىپ كەلە جاتقان ادام رەسۋرستارىن پايدالانباق. ەگەر شىنداپ قارايتىن بولساق، ورتالىق ازيانىڭ حالىق سانىمەن رەسەيدىڭ تۇرعىندارى تەڭەسۋگە جاقىن قالدى. سوندىقتان، سولتۇستىكتەگى كورشىدەن قورقىپ، سەسكەنىپ تىپتەن كەرەگى جوق. وزدەرى ايتىپ جۇرگەندەي، قۇرىپ بارا جاتىر. قازىر ولاردىڭ ەكونوميكاسى دا بىرتىندەپ قيراۋ ۇستىندە.

دەگەنمەن، مەنىڭ ايتارىم، مىسال رەتىندە كەلتىرگەن رەسەي سەكىلدى ازىپ-توزىپ كەتپەۋ ءۇشىن اينالاداعى مەملەكەتتەردەگى قانداستارىمىزدى جيناپ الۋ، ەلىمىزدى تولىق قاندى قازاق مەملەكەتىنە اينالدىرۋ، سونداي-اق، ەلدىڭ كۇش-قۋاتىن ارتتىرۋ، قازىرگى بيلىكتىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋى قاجەت-اق. ەگەر، وزدەرى ايتىپ جۇرگەندەي ەستيتىن بيلىك پەن ۇكىمەت بولسا…

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz