شوقان - 190

«دۇنيەدە ادىلدىك پەن ادالدىقتى
تۋ ەتكەن ادامنان ارتىق ەشكىم جوق»، -
شوقان ءۋاليحانوۆ.

ءى. كىرىسپە

شوقان ءوزىنىڭ العاشقى عىلىمي ەڭبەكتەرىن ا.پۋشكين مەن                 م.لەرمونتوۆقا ەلىكتەپ كوركەم پروزا تۇرىندە جازعان. ونىڭ  «ىستىقكول كۇندەلىكتەرى» مەن «قۇلجا ولكەسى جايلى وچەرك» اتتى جازبالارىن ەڭ ۇزدىك، ەڭ كوركەم پروزالىق شىعارمالار قاتارىنا قويۋعا بولادى. شوقاننىڭ بايانداۋ، سۋرەتتەۋ مانەرى لەرمونتوۆتىڭ كاۆكاز وچەركتەرىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. اسىرەسە شوقاننىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، تۇرمىسىن باعزى زامانمەن بايلانىستىرا وتىرىپ شەبەر ءارى بىلىكتىلىكپەن زەرتتەي جازۋى تاڭ قالدىرادى. ال،  تابيعات كورىنىستەرىن ناعىز ويشىل، فيلوسوف دارەجەسىندە سۋرەتتەۋى وقىرمانعا ەرەكشە اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز.

شوقاننىڭ تۋمىسىنان زەرەك، جاستايىنان سوزگە شەشەن، ۇشقىر ويلى ادام بولعانى بەلگىلى. ونىڭ ادىلەتسىزدىككە جانى قاس بولعانى سونشا، وزبىر، دورەكى ادامداردى مىسقىلداپ، سىناپ تاستايتىنى تۋرالى زامانداستارى جازىپ كەتكەن. مىسالى، اتاقتى ورىس عالىمى، ەتنوگراف، ارحەولوگ ن.يادرينتسەۆ «شوقاننىڭ قىسىڭقىلاۋ كوزدەرى اقىل-ويعا تۇنىپ، جارقىراپ تۇراتىن، جىڭىشكە ەرىندەرىنەن مىسقىلعا تولى كۇلكى كەتپەيتىن. اڭگىمەلەرى ىلعي دا ۇتقىرلىقپەن ەرەكشەلەنەتىن، ول وتە بايقامپاز ءارى مىسقىلشىل ەدى. ونىڭ مىسقىلى گەينەلىك يۋمور مەن ساتيرالىق سيپاتتا ەدى»، - دەپ جازعان بولاتىن (ش.ش.ءۋاليحانوۆ. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. ءى توم/ 2 باسىلىم – الماتى: «تولاعاي گرۋپپ»، 2010. 376 بەت. 82 بەتتە).

رەتى كەلگەن جەردە شوقان ازىلدەسۋدى، قالجىڭداسۋدى دا جاقسى كورگەن. ول كەز كەلگەن ورتادا وسى مىنەزىمەن ەرەكشەلەندى. ويىن اشىق، بۇكپەسىز جەتكىزۋ ءۇشىن شوقان كوپتەگەن سۋرەتتەرى مەن شىعارمالارىندا ءازىل-سىقاق جانرىن كەڭىنەن قولداندى. ەندى سولاردىڭ بىرقاتارىنا نازار اۋدارايىق.

ءىى. نەگىزگى ءبولىم

ش.ش. ءۋاليحانوۆ. اۆتوپورترەت. 1859.

شوقاننىڭ بۇل ايگىلى اۆتوپورترەتىنە قازاقتىڭ حالىق جازۋشىسى، اكادەميك ع.مۇسىرەپوۆ 1985 جىلى مىناداي باعا بەرگەن: «قانشاما ارمانى، ءبىلىمى، ويى بار ادام. بويكۇيەزدىك، توقمەيىلدىلىك دەگەندى بىلمەگەن ازامات. جاساعانىنا، اتقارىپ ۇلگىرگەنىنە ريزا بولماي، وزىنە سىن تاعىپ، ءمىن ارتىپ: «نە ءبىتىردىڭ. شوقان؟» - دەپ تولعانىپ جاتىر-اۋ. شوقان سۋرەتتە ءوز بەينەسىن عانا ەمەس، ءوز تىرشىلىگىنىڭ ىشكى ءمان-ماعىناسىن شىنايى جەتكىزە العان. بۇل - از جاساپ، كوپ تىندىرعان شوقاننىڭ كەلەشەككە وسىلايشا تىم بولماسا ءبىر ساتتەمە ۋاقىت الاڭسىز جاتار كۇن تۋار ما ەكەن دەگەن قيالى ءتارىزدى. مۇندا ۋىتتى استار دا بار ما دەيمىن...». (مۇحتارۇلى سەيسەن. شوقان جانە ونەر. تۇسىنىكتەمەگە نەگىزدەلگەن يلليۋستراتسيالى عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق كىتاپ. الماتى: ونەر، 1985 – 310 بەت. 173 بەتتە).

ش.ش. ءۋاليحانوۆ. كوگالداي مەن تۋعولداي. «1856 جىلى قۇلجادا قىتاي ۇكىمەتى وكىلدەرىن قابىلداۋ».

بۇل كارتيناعا شوقان «قىتاي يمپەرياسىنىڭ باتىس ولكەسى جانە قۇلجا قالاسى» اتتى ەڭبەگىندە قىزعىلىقتى تۇسىنىكتەمە كەلتىرەدى. ونىڭ ۋىتتى ءتىلى قىتاي شەندىلەرىنىڭ «ەلدەن ەرەك» ءبىتىم-بولمىسىن ءتىپتى سۋرەتتى كورمەگەن كەز كەلگەن ادامنىڭ كوز الدىنا ەلەستەتە وتىرىپ، مىسقىلمەن جەتكىزەدى:

«تۋدە-جەن نەمەسە جاي عانا تۋعولداي دەپ اتالاتىن ءبىرىنشى ساۋدا پريستاۆى، ونىڭ جاردەمشىسى كوگالداي، اسكەردى ازىق-تۇلىكپەن جابدىقتاۋ جاعىن باسقاراتىن شتابس-وفيتسەر، ىزگى ءتارتىپ ساقشىسى، ءبارى التى ادام فاكتورياعا وزدەرىنىڭ كابريولەتتەرىنە ءمىنىپ كەلدى. ءسويتىپ سوقىر تۋعولداي ءبىر-ەكى مىرزانىڭ دەمەۋىمەن ارباسىنان ءتۇستى دە، كونسۋلعا جاقىنداي بەرىپ، قىتايدىڭ بايسالدىلىق ءراسىمى بويىنشا تىستەرىن اقسيتىپ، بەت اۋزىن قيسايتىپ، تىرجيتا قويدى: بۇل ونىڭ جۇزىنە جىلى شىراي بەرىپ، ىقىلاس بىلدىرگەن ءتۇرى ەدى. تۋعولدايدىڭ ءوزى ءبىر ءداۋ كوزىلدىرىك كيسە دە، سىقسيعان كوزى شالا كورەتىن، قارشىعا تۇمسىق، ارىق شال ەكەن. ءسال قيسىقتاۋ جارالعان اۋىزىنىڭ  ۇستىڭگى ەرنى قۇددى ءبىر ءۇش بۇرىش ءتارىزدى ەكى شەتى ەكى ەزۋىنە تىرەلە تومەن ءتۇسىپ، ورتا دەنى جوعارى قاراي كوتەرىلىپ، شوشايىپ تۇر. سول ەرنىنىڭ ۇستىندە قىلتيىپ، بىرنەشە تال مۇرتى كورىنەدى، سۇيىرلەۋ كەلگەن كاۋىك يەگىن تاقىرلاپ قىرىپ قويىپتى. ءبىرى كوك، ءبىرى قوڭىر كىشكەنتاي تىستەرى جارىسا قۇبىلىپ، اقسيىپ تۇر. جاسىنا قاراعاندا ءوزى وتە شيراق، تىم ءسوزۋار جان ەكەن. ۇستىنە جىبەك شاپان كيىپ، بەلبەۋمەن بۋىنىپ، وعان شىلىم سالاتىن دورباسى مەن جەلپۋىشىن ءىلىپ الىپتى» (مۇحتارۇلى سەيسەن. شوقان جانە ونەر. تۇسىنىكتەمەگە نەگىزدەلگەن يلليۋستراتسيالى عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق كىتاپ. الماتى: ونەر، 1985 – 310 بەت. 176 بەتتە).

ش.ش. ءۋاليحانوۆ. بالدان كەيىن. كەزەكشى وفيتسەرلەردىڭ كاريكاتۋرالىق بەينەلەرى. 1855.

شوقاننىڭ جاقىن دوسى گ.پوتانين «ش.ءۋاليحانوۆ مانساپقور، ۇساق جانداردىڭ بەيشارا تىرلىگىن تەز بايقايتىن جانە ولاردى مىسقىلداعاندى جاقسى كورەتىن. كوڭىلىنە ۇناماعان ادامداردى ول تۇركىلەرگە ءتان قاتالدىقپەن قاتتى كەكەتەتىن، سوندىقتان ومبىدا ونىڭ جاۋلارى از بولمادى»، - دەپ اتاپ وتكەن مىنەزى «بالدان كەيىن» اتتى كاريكاتۋلارىندا انىق بىلىنەدى.

(ش.ش.ءۋاليحانوۆ. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. ءى توم/ 2 باسىلىم – الماتى: «تولاعاي گرۋپپ»، 2010. 376 بەت. 79 بەتتە).

ش.ش. ءۋاليحانوۆ. گ.پوتانين. 1864.

شوقان ءوزىنىڭ جاقىن دوسى گ.ءپوتانيننىڭ بىرنەشە سۋرەتىن سالعان. مىنا كەسكىندە ءپوتانيننىڭ مۇرتى مەن شاشى ءوسىپ كەتكەن ۇسقىنىن ءدال بەينەلەي وتىرىپ، دوستىق ءازىل-شارج تۇرىندە جەتكىزگەن.

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، وسى بىرنەشە سۋرەتتەردىڭ وزىنەن-اق شوقاننىڭ ءازىل-سىقاق جانرىن كەرەمەت مەڭگەرگەن، سۋرەتكەرلىك دەڭگەيى اسا جوعارى دارىن يەسى بولعانىن بايقاۋعا بولادى.

سونىمەن قاتار، شوقان ءازىل-سىقاقتى جازۋشى-پروزايك رەتىندە كەڭىنەن قولداندى. مۇنىڭ دالەلىن شوقاننىڭ حاتتارىنان، ماقالالارىنان، جانە عىلىمي ەڭبەكتەرىنەن دە تاباسىز.

ءبىز وسى شاعىن ماقالامىزعا مىسال رەتىندە شوقاننىڭ 1856 جىلى جازعان  «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىگى» اتتى ەڭ ايگىلى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرىن عانا الۋدى ءجون كوردىك. ونىڭ ماتىنىنەن شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتاردى قولدانا وتىرىپ بايانداعان جەرلەرىن بولەك الا وتىرىپ، كەلتىرەمىز.

- 4-ءشى نومىرگە جەتپەي، 10 شاقىرىمداي جەردە قازاقتار جىرىندا ايتىلاتىن ايگىلى قوزى كورپەشتىڭ مولاسى تۇر. ءبىز پوەمانى جاقسى زەرتتەگەنبىز، سوندىقتان ولاردىڭ مولاسىن كورگىمىز كەلدى. №2 بەكەتتەن شىققان ۋاقىت بويىنشا قىزىلقيا بەكەتىنەن تۇندە ءوتۋىمىز كەرەك بولاتىن. بىراق، ءبىز تاڭەرتەڭ سوندا تۇرىپ، مازار ماڭىندا شاي ىشكىمىز كەلدى: جولدا شاي ىشكەن جاقسى، اسىرەسە، ەسكى قيراندىلار مەن مولالاردا. وتكەن تۋرالى ويلايسىڭ، بۇگىنگىڭدى ايالايسىڭ. وسى ماقساتپەن جامشىككە تەك تاڭەرتەڭ، كۇن كوتەرىلگەن كەزدە، بوزتورعاي العاشقى ءانىن شىرقاپ، ءتۇن پەردەسى تۇرىلگەندە، تۇنگى بۇلتتار سولتۇستىككە اۋىپ، باتىستان تاڭعى قىزعىلت كۇن كوتەرىلگەندە، جارىق اعاشتاردىڭ بۇتاعىنا ءتۇسىپ، سۋ كەرەمەت تاماشا تۇسكە ەنگەن كەزدە، وسىنداي پوەتيكالىق ساتتە مولانىڭ باسىندا بولۋدى تاپسىردىق.

ادام جوبالايدى، بىراق قۇداي شەشەدى. ءتۇنى بويى جاڭبىردىڭ ءىرى تامشىلارى جەڭىل اربانىڭ شاتىرىن ۇرعىلاپ تۇردى. شارشاعان اتتار، باتپاقتا اياقتارىن ازەر باسىپ ءجۇرىپ كەلەدى. تەك شىبىقتىڭ شارتىلداعان داۋىسى مەن شارشاعان اتتاردىڭ پىسقىرىنۋى، دەلبەشىنىڭ ايعايى عانا جاڭبىردىڭ ءبىرسارىندى دىبىسىن بۇزىپ تۇردى.

ناشار ءتۇن بولدى، سوندىقتان ءجۇرۋ دە قيىندادى. جاڭبىر ويلاعان جوسپارىمىزدى بۇزباسىن دەگەن كۇدىك، الاڭداۋمەن جامشىككە بىرنەشە رەت: «قالاي، اسپان اشىلمادى ما؟» دەپ ساۋال تاستادىم. سۋىق سۇيەگىنە دەيىن وتكەن دەلبەشى «جوق!» دەپ كۇڭكىلدەي جاۋاپ بەردى دە، تاعدىرعا نازالانعانداي «نە بوپ كەتتى، برر...» دەپ تىزەسىنە جينالعان سۋدى توكتى. مەنىڭ وعان جانىم اشىدى، تەزىرەك جۇرسەك، ول باياعىدا جىلى پەشكە قىزدىرىنىپ وتىرار ەدى. بايان سۇلۋدىڭ ەستەلىگىن كورمەي كەتۋ دە وبال.

وسىلايشا ءبىز ءبىر ساعات جۇردىك.

- مارتەبەڭىزگە قۇلدىق، - دەدى جامشىك، - مىنە مولا!

مەن باسىمدى شىعاردىم. كۇننىڭ كوزى تۇنەرگەن بۇلتتاردان شىعىپ كەلەدى، اسپاندى سۇر بۇلت باسقان، بۇرىنعىسىنشا جاڭبىر جاۋىپ تۇر، كوبىكتەنگەن اتتار باتپاقتى سورتاڭ جەرمەن ازەر ءجۇرىپ كەلەدى، وزەننىڭ سول جاعىندا توبىلعىلاردىڭ اراسىنان مولانىڭ ۇشكىر باسى كورىندى: ول قىزىل كىرپىشتەن قالانعان بولىپ كورىندى. مۇنداي اۋا رايىندا شاي ءىشىپ، قازاقتاردىڭ ەسكەرتكىشىن تاماشالاۋ تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى ارتىق ەدى.

- شاماسى، وزەن دە ارناسىنان شىعايىن دەپ تۇر، جوعارى مارتەبەلىم، - دەدى جامشىك مەنىڭ ويىمدى وقىپ قويعانداي.

- ولاي بولسا، جۇرە بەر، قايتار جولدا قارارمىز، - دەدىم مەن، سوسىن تونعا ورانىپ، ۇيىقتاپ الايىن دەپ كوزىمدى جۇمدىم.

- جولدا جىلقىلاردىڭ ءۇيىرى مەن قويدىڭ وتارى كەزدەستى، الىستان قازاق ۇيلەر قىلاڭدادى. ءبىزدى كورگەن قازاقتار الىسىراق كەتۋگە تىرىستى، ءبىز سۇلتاننىڭ قونىسى قايدا ەكەنىن سۇرايىق دەپ مالشىنى توقتاتقاندا، اۋىلداعى ايەلدەر شۋ كوتەردى. اۋىل شۋلاپ كەتتى. ايەلدەر ءبىر ۇيدەن ەكىنشىسىنە جۇگىرىپ، بىرەۋدىڭ اتىن اتاپ شاقىردى، شاماسى ءبيدى بولسا كەرەك.

- ولار مەنىڭ قويىمدى الىپ كەتتى، - دەدى ءبىر اششى داۋىستى ايەل، شاماسى، ءوزى سولاي بولجاسا كەرەك، - مەنىڭ كەزەگىم ەمەس قوي، - دەپ شىڭعىردى ول.

ءبىز ءارى قاراي كەتتىك، اۋىل تىنىشتالا باستادى. تەك جاڭاعى ايەلدىڭ اششى داۋىسى عانا بىزگە جەتىپ تۇردى، كۇمان جوق، قويىن ورىستاردان ساقتاپ قالعانى ءۇشىن ول اللاعا العىس جاۋدىرىپ جاتىر...

قىرعىز جەرىندە: - باقالى - باقانىڭ كوپ جەرى دەگەن ماعىنا بەرەدى. سارىباعاش رۋىنان شىققان ءبىر قىرعىز مەنى ماناپ ۇمبەتالى سول جەردە قىستاعاندا، ءبىر باستاۋدا قىس بويى باقالار باقىلداعان دەپ سەندىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، باقالاردىڭ تەرىسى اپپاق، ال ۇلكەندىگى جۇدىرىقتاي بولىپتى. قازاقتار دا وسىلاي دەيدى.

- 26 مامىر كۇنى مەنىڭ قاسىمدا قىرعىز جىرشىسى بولدى. ول ماناس پوەماسىن بىلەدى ەكەن. پوەمانىڭ ءتىلى، اۋىزەكى تىلگە قاراعاندا، تۇسىنۋگە الدەقايدا جەڭىل. پوەما قاھارمانى ماناس - نوعايدان ايەل جيناۋدىڭ قايتپاس قايسار باتىرى. ونىڭ بارلىق ءومىرى سوعىس پەن سۇلۋلاردى ىزدەۋدەن تۇرادى. تەك ونىڭ مىنەزى شىعىسقا ءتان ەمەس - ول ءوزىنىڭ اكەسىن ءجيى بالاعاتتايدى، مالىن قۋىپ اكەتەدى، ونىمەن دورەكى سويلەسەدى. بۇل جاعى تۇسىنىكسىز. بارلىق كوشپەندى حالىقتار قارتتىقتى قۇرمەتتەيدى، اقساقالدار ەرەكشە سىي قۇرمەتكە يە.

قازاقتار اراسىندا: - مۇندا كۇندىز وتە ىستىق، ال تۇندە وتە سۋىق. كولدىڭ القابىنان اپتاپ ىستىق كەتپەيدى دەسەدى. قازاقتاردىڭ ايتۋىنشا، ولار ۇنەمى «جاڭبىر شاقىرۋعا» ءماجبۇر. ولاردىڭ اراسىندا دۇعا وقىپ، جاڭبىر شاقىراتىن سيقىرشىلار بار، ولاردى «جايشى» دەپ اتايدى. بۇل سەنىم كونە تۇركىلىك، شىعىستىق تاريحشىلار جاڭبىر جاۋعىزاتىن جۋد تاس تۋرالى ايتادى، ول قاسيەت تۇركىلەردىڭ اتاسى يافەسكە ونىڭ ۇرپاقتارىنا دەگەن ەرەكشە ىقىلاسىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قۇداي بەرگەن دەيدى.

قىرعىزدار اراسىندا: - 1 مامىردا مەن قازىبەكپەن بىرگە بورانباي اۋىلىنا اتتاندىم. اۋىلدىڭ قوجايىنى جاس جىگىت الدىمىزدان شىعىپ، ءوزىن بورانبايدىڭ بالاسى، اتى قىلىش ەكەنىن ايتتى. قىلىشتىڭ شاتىرى بار ەكەن، ءبىز سوندا ورنالاستىق. قۇرمەتتى قوناق رەتىندە بىزگە قۇمانعا تۇز سالىپ قايناتىلعان شاي اكەلدى، شاي قالماقتاردىڭ زاتۋرانىنا ۇقسايدى. ارتىنان قىمىز بەردى. بۇكىل اۋىلدىڭ كىشكەنتاي بالالارى ءبىزدىڭ اسىمىزدان كەيىن قالاتىن قويدىڭ سۇيەگىن ءمۇجۋ ءۇشىن جينالدى. ولاردىڭ ويى بولمادى، مەن قوجايىندى ونداي اۋرەشىلىكتەن قۇتقاردىم، ءتىپتى تۇسكى اس ءىشىپ وتىراتىن كەز ەمەس ەدى. ايتا كەتۋ كەرەك، ايەلدەر بىزدەن قورقىپ كيىز ۇيدەن مۇلدەم شىقپادى، تەك اتتانار الدىندا الا بۇحار شاپانىن كيگەن جاس كەلىنشەك پەن اق كويلەك پەن ۇكىلى قىزىل تاقيا كيگەن جاس قىز شىقتى. بىراق، ولار دا تىعىلىپ قالدى. بۇنداعىلاردىڭ ايتۋىنشا، (بارلىق دالا ادامدارى سياقتى ولاردىڭ كوزدەرى وتكىر جانە كورەگەن), كەلىنشەك ءبىرشاما ءوڭدى ەكەن، بىراق جۇدەۋ، ال قىز ناعىز سۇلۋ دەدى ولار، ارينە ولاردىڭ تالعامى بويىنشا. قازاقتاردىڭ تۇسىنىگىندە ايەل سۇلۋلىعى دەگەنىمىز دەنەسىنىڭ تولىقتىعى، بەتىنىڭ تولعان ايداي دوڭگەلەنىپ، ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزارىپ تۇرۋ كەرەك، ونى اقىندار قارعا تامعان قانعا تەڭەيدى.

- ارى قاراي جۇردىك: جولدا اۋىلدار ءجيى كەزدەستى، بىراق قىبىرلاعان ءتىرى جان بولمادى، بارلىعى: «ورىس، ورىس!» دەپ شوشىنا ايعايلاپ، كيىز ۇيلەرىنە تىعىلدى. كۇدىكتى سەيىلتىپ، نازىك جاندىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزۋ ءۇشىن مەن قاسىمداعى قازاقتارعا قازاقشا ءان سالۋدى تاپسىرىپ، ءوزىم سالشا كيىنىپ الدىم. بۇل ارەكەت تولىق ناتيجە بەردى، ايەلدەردىڭ بارلىعى كيىز ۇيدەن شىقتى، ءتىپتى ءبىر ايەل مۇسىلماندار رەتىندە بىزگە ارناپ جوقتاۋ جىرىن ايتتى.

ءبىز توقتاپ تۇرىپ قىرعىز ايەلدىڭ ەلەگياسىن (جوقتاۋ) تىڭدادىق. سوزدەرىن انىق اجىراتا المادىق، تەك «وح!»، «قوقي!» دەگەن داۋىسى ايقىن ەستىلىپ تۇردى. بۇرىن بۇل وردادا بولعان ءبىر قازاق سول كەزدە ەستىگەن ولەڭ جولدارىن كەلتىردى، سوعان قاراپ ءبىز ءماتىنىن شامالادىق. جوقتاۋدىڭ جالپى سيپاتى - «ماعان ەندى نە بولادى»، دەپ، مارقۇمنان «ەندى مەنىڭ كۇندەلىكتى قاجەتىمدى كىم وتەيدى» دەپ سۇراۋ، «ەتىكتى كىم تىگەدى، تارى بوتقانى كىممەن ءبولىسىپ جەيمىن» دەگەندەي قۇدايعا زار قىلۋ...

ءبىزدى قورشاعان قىرعىزدارمەن اڭگىمەلەسە باستادىق. مەنىڭ قازاق سۇلتانى جانە حان تۇقىمى ەكەنىمدى بىلگەن سوڭ، ولار سەنىممەن قاراي باستادى، ال ەگدە ايەلدەر مەنىڭ جۇدەۋ دەنەمە، قان ءسولسىز بەتىمە ايانىشپەن قارادى، ىشتەرىنەن شاماسى، بايعۇس، اناسىن ساعىنعان بولار دەپ ويلاسا كەرەك، مەن سياقتى جاس بالانى اي دالادا كىم الپەشتەپ، ءبيتىن كىم سىعىپ بەرەدى دەپ اياسا كەرەك. ولاردىڭ سوڭعى اڭعىرت سوزدەرى مەنىڭ كۇلكىمدى كەلتىردى. «نە دەگەن مەيىرىمدى، قاراپايىم ادامدار!» - دەپ ويلادىم مەن. ءبىر كەمپىر ماعان توستاعان تولى قىمىز اكەپ بەردى. ونىڭ كوزقاراسى مەن سوزدەرىندە شىنايى جاناشىرلىق پەن اياۋشىلىق تۇنىپ تۇرعاندىقتان، ونى رازى ەتۋ ءۇشىن، توستاعاندى ءبىر اق ءسىمىردىم.

كەلەسى اۋىلدا ءبىزدى كۇتىپ وتىردى. بىرنەشە ەر ادام مەنى «الديار» دەپ سۇلتانشا قارسى الىپ، مەنى العاشقىدا وتە تاڭقالدىرعان ءوتىنىش ءبىلدىردى.

- بىزدە ءبىر بەيشارا اياش بار، - دەدى ولار, - ونى جىندار بۋعان، ءبىز اقسۇيەك ادام ونىڭ جىنىن قۋىپ جىبەرە الادى دەپ ەستىگەن ەدىك.

- ولاردى مەن قالاي قۋامىن؟ - دەپ سۇرادىم مەن.

- وتە وڭاي، - دەدى قىرعىزدار، - قامشىمەن اياماي ۇرۋ كەرەك، سوندا بۇكىل جىندار كەتەدى.

مۇنىڭ ءبارى ساندىراق، ەشقانداي جىندار جوق، ول ناۋقاس، ونى ۇرىپ ەمدەۋ قاجەت ەمەس، وعان تىنىشتىق كەرەك ەكەنىن قانشا ايتقانىمەن، ونىڭ ءبارى بەكەر بولدى. قىرعىزدار ريزا بولماي، ءبىر سوققىمەن جىنداردى قۋعا شاماسى كەلەدى، بىراق ونى ىستەگىسى كەلمەيتىن قاتىگەز ادامداي قاراپ كەتتى. امال جوق. مەن ولارعا ءوزىمنىڭ باۋىرىم سۇلتان دەپ تانىستىرىپ، ءبىر قازاقتى ۇسىندىم. ول باتىر ءوڭىن وزگەرتىپ، قامشىسىن توبەگە كوتەرىپ، اۋىلعا قاراي تارتىپ كەتتى. بىرنەشە ايەل بەيشارانى ۇستاپ تۇردى. قازاق وعان ايعايلاي تاپ بەرىپ، ءوزىنىڭ ىسىنە كىرىسىپ كەتتى. بايعۇس شىرىلداپ، زورعا قۇتىلىپ، ۇيگە قاراي جۇگىرە جونەلدى. ونى قايتادان ۇستاپ الدى. «ۇر، ۇر» دەپ شەشەسى ايعايلادى، «ۇر» دەپ قالىڭ توپ ارتىنان قايتالادى. مەن شىداي الماي، بايعۇس اياشقا جاقىنداپ كەلىپ، قازاققا "ەمدەۋدى" توقتاتۋدى بۇيرىق ەتتىم. ناۋقاستىڭ تۋىستارى مەنىڭ ارالاسۋىما ريزا بولمادى. بارلىعى ماعان ىزالى كوز تاستادى. تەك اقىلىنان اداسقان عانا مەنى قۇتقارۋشىسى دەپ، ءارتۇرلى جىلى سوزدەر ايتىپ، موينىما اسىلا كەتتى.

بارلىعى تىنىشتالعاننان كەيىن، مەن ناۋقاستى قاراي باستادىم. ونىڭ جاسى 15-تەن اسپاعان سياقتى، بىراق ارقاسىنداعى قوس بۇرىم شاشى ونىڭ كۇيەۋگە شىققانىن كورسەتىپ تۇردى. ول وتە، وتە كورىكتى ەكەن. ۇلكەن قارا كوزدەرى بىرەۋدى ىزدەگەندەي بولىپ جان جاققا الاقتايدى. ءوڭى بوپ-بوز، ءوزى جۇدەۋ. سوعان قاراماستان، وتە ادەمى. ۇستىندە ىشكويلەك پەن جىرتىق شاپاننان باسقا كويلەك بولعان جوق. مەن ونىمەن سويلەسۋگە تىرىسىپ ەدىم، مەنىڭ سۇراقتارىما ءۇزىپ ءۇزىپ، تەك «جامبەك»، «شوڭ اكە»، «قاراجان» جانە ت. ب. ەسىمدەردى اتادى. سودان سوڭ ءبىر جاس قىرعىزدى كورسەتىپ: «مەنىڭ اينام... ول سىندىردى... جاعامدى جىرتتى» دەپ، ەشكىم كورىپ قويماسىن دەگەندەي ءوزىنىڭ جاۋلىعىن تىعىپ قويدى. سۇراستىرا كەلە، جاڭاعى ايتىلعان ەسىمدەر ونىڭ تۋىستارى ەكەنىن ءبىلدىم. ونىڭ تۇرمىسقا شىققانىنا ءبىر جىل بولىپتى، كۇيەۋى جاڭا ساۋساعىمەن كورسەتكەن جاس قىرعىز جىگىت. ءبارى تۇسىنىكتى بولدى. كۇيەۋى ونى ۇرىپ، ايناسىن سىندىرىپ، كويلەگىن جىرتقان. اكە-شەشەسىنىڭ ۇيىندە جالعىز قىز بولعان، دەمەك، اكەسىنىڭ ەركەسى، دەگەنىنىڭ ءبارى بولعان. كۇيەۋىنىڭ قاتىگەزدىگىنەن، قاتالدىعىنان بۇرىنعى بوستاندىعىن اڭساپ، ەسىنەن ايىرىلعان. ونىڭ ىلعي ادامداردىڭ اتىن اتاپ، بىرەۋدى ىزدەگەنى سول ەكەن.

جاس ارۋ مەن ونىڭ تۋعان-تۋىستارىن ونىڭ ساۋىققانىنا سەندىرىپ، ەگەر ايەلى اۋىرماسىن دەسە، كويلەگىن جىرتىپ، ايناسىن سىندىرماۋدى كۇيەۋىنە تاپسىرىپ، ارى قاراي ءجۇرىپ كەتتىك.

- ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن بورانبايدىڭ ءوزى كەلدى، ادەتتەگى امان ساۋلىق سۇراسۋدان كەيىن سارىباعىشتار تۋرالى اڭگىمە باستالدى - كىمنىڭ قاي جەرى اۋىرسا، سونى ايتادى دەگەندەي.

مەن كىرگەندە ۇيدە بىرنەشە قىرعىز وتىردى. «ۋداكوب» ، - دەپ ايعايلادى قوجايىن، وتىرعاندار ورنىنان اتىپ تۇردى. مەن كيىز ءۇيدىڭ تورىنە جايعاستىم. مادام، تىستەرى ۇزىن (ول قانشا تىرىسقانىمەن ەرنى ونى جاسىرا المادى) الا شاپان كيگەن ەگدە ايەل كىلەمنىڭ ورنىنا توسەلگەن قوي تەرىسىنىڭ ۇستىندە وتىردى. قولدارى كىر-كىر جانە قولىندا قالعان ۇساق جۇندەر حانىمنىڭ ءبىز كەلەردىڭ الدىندا ارقان يىرگەنىن بايقاتتى. مەن ونىڭ حال-جاعدايىن سۇراپ، مال باسىنىڭ اماندىعىن تۇگەندەدىم، مۇنىڭ بارلىعىنا ول باسىن شۇلعىپ جاۋاپ بەردى، باسىن شۇلعىعان سايىن، ۇزىن تىستەرى قاتارلاسا كورىنىپ تۇردى. قۇرمەتتى اياشتىڭ ەركىنە كونبەي تىستەرى انىق بايقالىپ تۇردى، ونى جاسىرۋ ءۇشىن ول شاپانىنىڭ جەڭىن قايتا-قايتا اۋزىنا اپاردى. مەنىڭ ساۋالدارىم ىڭعايسىزدىق تۋدىراتىنىن بايقاپ، اياشتى جايىنا قالدىردىم دا، كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن قاراي باستادىم. كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاقتارداعىداي نە توسەك، نە ساندىق، نە كىلەم جوق، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇيىلگەن كيىزدەن باسقا ەشتەڭە كوزگە شالىنبادى. ەسىكتىڭ وڭ جاعىندا شيدەن توقىلعان قالقا تۇر. قابىرعانىڭ ماڭىندا قازاق سۇلتاندارىنداعىداي كىلەممەن كومكەرىلگەن قاز-قاتار تۇرعىزىلعان ساندىقتار دا جوق. ونىڭ ورنىنا ۇيىلگەن كيىز قويىلىپتى. قىتاي ماتاسىمەن قاپتالعان بىرنەشە جاستىق ادەيى كورسەتۋگە ارنالعانداي كيىزدىڭ ۇستىنە تاسالىپتى. مەنىڭ استىمدا ءبىر عانا كىلەم بولدى، دەگەنمەن وتە جاقسى توقىلعان. كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە وت جانىپ، وشاقتا سۋ تولتىرىلعان ەكى قۇمان تۇردى. سول ارادا قوجايىن ايەل بۇزاۋ تەرىسىنەن جاسالعان سومكەسىنەن ەكى قىتاي كەسەسىن الىپ، قىمىز قۇيدى. قىزمەتشى قىرعىز سۋسىندى الىپ، ءوزى ءىشتى دە، ءبىر توستاعانىن ماعان، كەلەسىسىن بورانبايعا اپەردى. ءبىزدىڭ ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر قازاعى ناسىبايىن الدى. ناسىبايدى كورگەن قوجايىن ايەل تىستەرىن اقسيتىپ، ۇندەمەستەن ايتپاي قولىن سوزدى. ءبىزدىڭ قازاق وعان وتە سىپايى تۇردە شاقشاسىن سوزىپ، الاقانىنا ناسىبايدى ءۇيىپ بەردى.

وزىمە تىگىلگەن ۇيگە كەلگەن سوڭ مەن اتتاردى ەرتتەۋگە بۇيرىق ەتتىم، قىرعىزداردى كورسەم دەگەن ماقساتىم ورىندالدى.

بورانباي ءبىز اتتانار كەزدە وتە سىپايى بولدى. مەن ودان رۋلارى تۋرالى، ماناپتار تۋرالى سۇرادىم، سوسىن ول مۇنىڭ ءبارى اق پاتشانىڭ بۇيرىعىمەن ولارعا سىيلىق بەرۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىر دەپ ۇيعاردى. سولاي دەپ ويلاپ قالعان قۇرمەتتى ماناپ ماعان كەتەردە قوناقتى بوس قايتارۋ - جامان ىرىم دەگەندى ايتىپ، ات مىنگىزىپ، جىبەك بۇل بەردى. مەن ونى سىيلىقسىز-اق قۇرمەتكە يە بولدىم، ونىڭ قوناقجايلىلىعىن ەشقاشاندا ۇمىتپايمىن، ارقاشان جۇرەگىمدە ساقتايمىن دەپ سەندىردىم.

مەن بورانبايدىڭ ۇيىنەن وتە جاقسى اسەرمەن اتتاندىم. بۇل اسەردىڭ جالعاسا بەرۋىنە جولدا كەزدەسكەن اۋىل ادامدارىنىڭ كورسەتكەن ىقىلاسى دا سەبەپكەر بولدى، اسىرەسە، ايەلدەر وتە پەيىلدى بولدى. ءار نارسەنىڭ ەرەجەگە باعىنبايتىن بىردەمەسى بولادى دەگەن ءسوز - ناعىز شىندىق. مەن قىرعىز ايەلدەرى تۋرالى ايتقانمىن، سونىڭ اراسىندا ءبىر جاعداي بولدى. قىرعىز ارۋلارىنىڭ سۇلۋلىعىنا ءتانتى بولعان مەن كيىز ءۇيدىڭ توبەسىنەن يندەرۋنگە سىعالاپ قاراعانىم بار، ودان بۇرىن سول جەردەن بىزگە مەنىڭ ويىمشا وتە كوركەم اياشتىڭ قارا كوزدەرى قارايتىن.

مەن قاتەلەسپەپپىن. كيىز ۇيدە راسىندا دا ادەمى ەكى جاس قىز وتىردى، بىراق ولاردىڭ بىرەۋى، مەنىڭ سورىما قاراي، تاڭدانارىمدى، الدە قۋانارىمدى بىلمەدىم، ايداي سۇلۋ قىز ەكەن. سomme de raison, ۇستالىپ قالعان ارۋ وتە ىڭعايسىزدانىپ قالدى، بىراق سونشا قاتتى ەمەس. العاشقى ىڭعايسىزدىقتى جەڭگەننەن كەيىن ونىڭ مەنى بالاعاتتاي باستاعانى، ءتىپتى ۇيات سوزدەرمەن بالاعاتتاعانى قىزىق بولدى... «تاس جۇتقىر»، «كوزىڭ قىليلانعىر»، «باسىڭا بالە جاۋسىن» دەگەن سوڭ ول مەنى «ماڭقا قازاق» دەپ تىلدەدى. ءبىر جاعىنان، وكىنىشتى بولدى، ەكىنشىدەن، قۋاندىم، سەبەبى ءاپ-ساتتە بالاعات سوزدەر قورىن جيناپ الدىم، بىراق سول جامان سوزدەردى تاماشا قىرعىز سۇلۋى ايتقانى ۇيات بولدى. وسىنشاما «قوشامەت» ءسوز ەستىگەننەن كەيىن ارى قاراي قالۋدىڭ ءمانى بولماعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ارى قاراي ءجۇرىپ كەتتىك. دولى ايەلدىڭ اۋىر اسەرى كەلەسى اۋىلدا ۇمىتىلىپ كەتتى. اۋىلدا مەنىڭ قازاق سۇلتانى ەكەنىمدى ءبىلىپ الىپتى. ءبىر قۇرمەتتى حانىمنىڭ قىزى نايمان رۋىنان شىققان قازاق سۇلتانىنا تۇرمىسقا شىققان ەكەن. بۇل جەردە بارلىق سۇلتانداردى ءبىر رۋدان دەپ سانايتىندىقتان، ولار ءبىزدى شىدامسىزدانا كۇتىپ، بالالارىنىڭ جاعدايىن بىلمەك ەكەن. مەن سول سۇلتاننىڭ تانىسىمىن دەپ قانا قويماي، تۋىسقانىمىن دەپ تانىسقانىم دۇرىس بولار دەپ تاپتىم، سوندىقتان ولاردىڭ بارلىق ساۋالدارىنا جاعىمدى جاۋاپ بەرىپ، قىزدارى سۇلتاننىڭ سۇيىكتى حانشايىمى دەپ سەندىردىم. وسىنداي بەيكۇنا ءارى كوڭىل جۇباتارلىق وتىرىك ايتا وتىرىپ، مەن وسى حالىقپەن جاقىنداسايىن، ولاردىڭ تۋىستىق ماحابباتىنا بولەنەيىن دەگەن نيەتتە بولدىم. مەنىڭ كەيبىر قيىن ساۋالدارعا بەرگەن جاۋابىم، سۇلتان حانشايىمنىڭ ەسىمى كىم، قانشا بالاسى بار دەگەن سياقتى سۇراقتارعا بەرگەن جاۋابىمنىڭ ولاردا بار مالىمەتتەرگە ساي كەلگەنى سونشالىق، ءوزىمنىڭ سۋايتتىق قابىلەتىمە ءوزىم تاڭعالدىم. باستاپقىدا ولاردان بارلىق مالىمەتتى الىپ، ارتىنان سوعان ورايلاستىرىپ جاۋاپ بەرگەنىم بەلگىلى عوي. قالاي بولعاندا دا ءبىز وتىرعان كيىز ۇيگە قىرعىزداردىڭ كارى-جاس ايەلدەرى جينالىپ، ارامىزدا اڭگىمە ءوربي باستادى. ءبىز جاس اياشتارمەن قالجىڭداستىق، ال ولاردىڭ قالجىڭىنان وتكىرلىك پەن باتىلدىق بايقالدى. جالپى، قىرعىز ايەلدەرىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرى كوپ، ولارمەن بىرنەشە كۇن بىرگە بولىپ، جاقسى ءبىلىپ السا بولادى. قىرعىز ايەلدەرىنىڭ شەكتەن تىس تاكاپپارلىعى تۋرالى سوزدەردىڭ بارلىعى تىم اسىرەلەنگەن: جالپى ءبىز تانىسقان ءۇش اياش وتە اقكوڭىل ەكەن، اقكوڭىلدىلىگى سونشالىق، ولاردىڭ كوڭىلىن قايتارۋ كۇنا بولار ەدى. مەن بورانبايدىڭ اۋىلىندا ادەيى اشىنالىق جاسايىن دەپ (قازاقتاردىڭ ادەتى بويىنشا) بىرەۋ ارقىلى ارەكەت جاساپ ەدىم، ونىما كونگەن جاۋاپ الدىم. ونى پايدالانۋعا ماعان ۋاقىت جەتپەدى.

اياشتاردىڭ ىقىلاسى اۋىلدان شىققاننان كەيىن ءبىزدىڭ ءتىلى وتكىر قازاقتاردىڭ اراسىندا كوپتەگەن كۇلدىرگى اڭگىمەلەر تۋعىزدى. بىرەۋ قىرعىز قىزى ءوز ەركىمەن بەلگىلەنگەن rendes vous كەزىندە قانشالىقتى ۇياڭ بولاتىنىن ايتتى. ءسىزدىڭ بارلىق ەركەلەتۋ مەن نازىڭىزعا ول قاناعاتسىزدىق كوڭىلمەن  جاۋاپ بەرەدى.

- ساياحاتشى بولعاندىقتان، مەن قىزىقتى ساياحات وقيعاسىن ىزدەدىم. بۇرىن ءجۇرىپ وتكەن جولدارمەن ساتىنىڭ قۇرمەتىگە قۇياتىن تۇسىنا دەيىن ەشبىر قىزىقتى وقيعا بولعان جوق، تەك كۇدەرگىدە جىلان ءولتىرىپ، قۇرمەتىدە قابان قۋدىق.

- ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاۋعان قاردىڭ كەسىرىنەن جول جابىلىپ قالىپتى، سوندىقتان ءبىز تاۋەكەل ەتىپ، تاۋدىڭ تىك بەتكەيىمەن جۇردىك. جەر تايعاق، اتتارىمىز سىرعاناقتاپ، تۇياقتارىمەن تاس ۇشىردى. تاستار تومەن جىقپىلداردان وتە دومالاپ، كوزگە كورىنبەي كەتتى. كازاكتار جاياۋ جۇرۋگە ءتيىس بولدى، ال قازاقتار ات ۇستىندە ءمىز باقپاستان، ۇزەڭگىسىن تەبىنىپ قويىپ، ىڭىلداپ كەلەدى.

اتتار بىرنەشە رەت سىرعاناقتاپ، قۇلادى... مىنە، مىنە قۇلادى، دومالادى دەگەن ساتتەر كوپ بولدى، بىراق اللانىڭ كومەگىمەن قۇلاماي، ارى قاراي ساپار شەكتىك.

- ءبىز ەڭ قيىن سۇرلەۋگە جاقىندادىق، ول بيىكتىگى 40 ساجىن قۇلاما جاردىڭ ەرنەۋىمەن جۇرەدى. قورقىنىشتى جەرگە جەتپەي جاتىپ مەندە كۇتپەگەن جاعداي بولدى. جولدا داۋىل قۇلاتقان ءداۋ شىرشا اعاشى جاتتى. مەن اتتى تەبىندىم. اتىم تىك تۇرىپ شاپشىدى، بىراق تۇياعىمەن اعاشقا ءسۇرىنىپ، قۇلاپ قالدى. مەن ۇشىپ كەتىپ، ورنىمنان تۇردىم. تەپە-تەڭدىگىن جوعالتقان اتىم جاردان تومەن دومالاپ كەتتى، مەن تەك گۋىلدەگەن داۋىسىن ەستىپ، تاستار اراسىنداعى اتىمنىڭ باسى مەن ەر توقىمىن وزەننەن كوردىم. باقىتىنا قاراي، جار جايداق بولدى، 30 ساجىنداي دومالاعان ات امان قالدى. جامان ايتپاي، جاقسى جوق دەگەن، سونىڭ ارقاسىندا مەن قازاقتاردىڭ اراسىندا باتىر ءارى ەپتى بولىپ كورىندىم. سولايشا يرەلەڭدەگەن سۇرلەۋمەن ءجۇرىپ، ءبىز ايگىلى جارعا دا جەتتىك. قازاقتاردىڭ سەندىرۋىمەن جانە اقىلعا سالىپ سارالاعان سوڭ، ءبىز اتتان ءتۇسىپ، جاياۋ جۇردىك. بۇل جەر - ۇلكەن گرانيتتى قۇز، ونىڭ قالقاسى وزەنگە ءتۇسىپ تۇر. سۇرلەۋ تۋرا جاردىڭ جيەگىندە، سول جاقتان باسقا قۇز كوتەرىلەدى. مۇنداي قيىندىعىنا قاراماستان، ساتى - ەڭ جاقسى اسۋ. اتەكە العاش رەت وتكەلى بەرى بۇل جەردە بىردە-ءبىر باقىتسىز وقيعا بولماعان. اتەكە وتكەن كەزدە ءبىر بالا اتىمەن جاردان قۇلاعان دەيدى، ۇشىپ بارا جاتقان كەزدە كويلەگى شىرشاعا ءىلىنىپ قالىپ، سول تۇرعان جەرىنەن ارقانمەن امان-ەسەن تارتىپ الىپتى. ەسەسىنە كوپتەگەن تۇيەلەر مەن قازىنا مۇلىك ساتىنىڭ تۇڭعيىعىندا قالعان.

- ارى قاراي جول قاۋىپسىز بولدى دا، ءبىز قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلىپ، 80 شاقىرىمداي جۇرىستەن سوڭ، بۇرىن سوڭدى بولماعان تابەتپەن شاي ءىشىپ، ەشقاشان ۇمىتىلمايتىن ءتاتتى ۇيقىمەن ۇيىقتادىق.

- ءبىز جۇرگەن بارلىق جەرگە، تاۋ ەتەگىنە دەيىن اۋىلدار قونعان. دۋلاتتار مەن شاپىراشتىلار قىرعىزدار سياقتى ءبىزدى كورگەن بەتتە تاۋعا قاشتى، شاماسى، كازاكتار ولارعا كەزىندە «جاقسى» ساباق بەرسە كەرەك.

- ىلە بويى وسىمدىككە وتە جۇتاڭ، توڭىرەكتىڭ ءبارى قۇم. ەبەلەك، جۋسان، قىزىلشا، شي، قۋراي، وشاعان وسەدى. ىلەنىڭ سۋى لاي، جاعىمسىز. قىتايلىقتاردىڭ نانىمى بويىنشا ىلەنىڭ سۋى زياندى، ودان ادام جۇدەيدى-مىس. ەسەسىنە دورجى وزەنىنىڭ (قازاقتار شوشقالى دەپ اتايدى) سۋى ەمدىك قاسيەتكە يە سانالىپ، قۇلجا قالاسىنىڭ شەنەۋنىك قىتايلارى سول سۋدان ىشەدى.

- اراساندا تۇنەدىك. بۇل كۇنى بىزگە جەتىسۋدا اتاعى شىققان باتىر ءارى بارىمتاشى تانەكە كەلدى. ءوزىنىڭ سۋىق ءجۇرىس، سۋىت جورىقتارىنا قاراماستان، تانەكە ماتايدىڭ قاپتاعاي رۋى اراسىندا ۇلكەن ىقپالعا يە جانە بولىس بولعان. ول ورتا جاستاعى، وتە مىعىم كىسى. ءبىر قىزىعى، ول جيرەن، ساقالى ۇزىن جانە مۇرنى وتە ۇلكەن. سونىمەن قوسا كىشكەنتاي جانە ويناقى كوزدەرى ونىڭ سيقىن وتە جاعىمسىز ەتىپ كورسەتەدى. ول بىزبەن بىرگە جۇرگىسى كەلدى، بىراق ماس بولعانى سونشالىق، توبەسىنەن قۇيعان ءتورت شەلەك سۋ ەش اسەر ەتپەدى. مەنىڭ بايقاعانىم، تانەكەنىڭ بۇكىل دەنەسىن بيۋففوننىڭ العاشقى قاۋىمدىق ادامى سياقتى تۇك جاپقان. ونىڭ جولداسى سۇلتان قۇدايمەندە ءوزىنىڭ ورىنسىز قىلىقتارىمەن ءبىزدى ابدەن جالىقتىردى. ول مادەنيەتتى بولىپ كورىنگىسى كەلىپ، اقىماق پىكىرلەرىن تىقپالاپ ءبىتتى. جۇيكەڭە تيەتىن مىرزا، قيت ەتسە اراق سۇرايدى.

- 30 شاقىرىم ءجۇرىپ اقسۋدان استىق، تۇندە باسقانعا جەتتىك. راقىمدى اللا ءوزىنىڭ قۇلدارىن اس-سۋسىز جاتقىزبادى: تۇندە تاۋدان اۋىل ءتۇسىپ، بىزگە تاپ كەلدى. ولار وسىندا تۇنەۋدى جوسپارلاپ كەلگەنىمەن، ورىستاردى كورىپ، ۇدەرە جونەلدى. سوڭعى اۋىل قولعا ءتۇسىپ قالدى. ولاردىڭ باتىرى مەن ايەلدەرىن الداماق بولعان بارلىق ارەكەتىمىز بەكەر بولدى - قورقىپ قالعاندارى سونشالىق، ارتى نە بولارىن ويلاپ، سىيلىقتارىمىزدى المادى.

ءبىزدىڭ ەسىمىزدى جيناۋعا مۇرسا بەرىپ، ولار بىزدەن 3 شاقىرىمداي قاشىقتىققا قوندى. بىزگە ءۇي تىگىپ، وزدەرىنە ەرىكسىز كورشى ەتكەن سوڭ، ولار وتە مازاسىزدانىپ، ايقايلاسىپ، قىزداردىڭ ءبارىن الدىعا سالىپ جونەلتتى, ال كەتىپ ۇلگەرمەگەندەرى جىرتىق شاپان كيىپ، سيىقسىز بولىپ كورىنۋ ءۇشىن بەتتەرىنە بالشىق جاعىپ الدى. بەيشارا كوشپەندىلەردى كازاكتار مەن سوت بيلەرى سونشالىق قورقىتىپ تاستاعان.

قازىر ەگىن وراعى ۋاقتىسى. بارلىق اۋىلدار سول ءۇشىن ەگىس سالعان جازىققا تۇسەدى، ەگىنىن ورىپ العان سوڭ، تامىزدىڭ سوڭىندا بالقاشقا، قۇمدى قىستاۋعا كەتەدى. ءتۇنى بويى جانىمىزدان كوش ءوتىپ شىقتى. تاڭەرتەڭ تۇرعاندا، جاسانىپ كيىنگەن ايەلدەر مىنگەن تۇيەلەر تىزبەگى ءالى ءوتىپ جاتتى. ەركەكتەر كوشتىڭ جانىندا قوي نەمەسە تۇيە ايداپ ءجۇردى. كوشتىڭ تۇرىنەن-اق كورىنىپ تۇرعانداي، ولار ارعىنداردان اناعۇرلىم كەدەي. كيىز ۇيلەردىڭ ءبىرازى وگىزدەرگە ارتىلىپ، دالا امازونكالارى وسى «تۇلپارلارعا» وتىردى. ولاردىڭ بارلىعى جىرتىق شاپان، ەتىك، ت. ب. كيىپتى. مەن جوعارىدا ايتقان تۇيەلەر كوشىنىڭ يەسى سۇلتان ەكەن، ول ورىس شەنەۋنىگىنىڭ وسىندا ەكەنىن ەستىپ، الدىنا كەلۋدى ءجون ساناپتى. قۇر قول بولماس ءۇشىن (وندايدى شەنەۋنىكتەر ۇناتپايدى) قىمىز الىپ كەلىپتى.  سۇلتان ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتتى، قۇر قول كەلۋدى ىڭعايسىز ساناعانىن، كيگىزەر شاپان جۇكتە كەتكەنىن، مىنگىزەر اتى جانىندا جوق ەكەنىن ايتىپ، قىمىز عانا اكەلە العانىن ءتۇسىندىرىپ، كەشىرىم سۇرادى.

ۇزاق ءارى بەيبىت اڭگىمەدەن كەيىن سۇلتان ءبىزدىڭ جاي شەنەۋنىك ەكەنىمىزدى بايقاعان سوڭ، وسىعان دەيىن تەگىن سويماق بولعان قويىن ءۇش ەسە باعاسىنا ساتتى. بىزبەن جۇرگەن كازاكتار كوز قيىعىمەن قاراپ، ءوزارا كۇلىسىپ وتىردى، مىسقىلشىل بىرەۋى كاپرالعا: «مومىن ميكولانى بۇزاۋ جالايدى» (جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى) دەگەندى ايتتى.

ءىىى. قورىتىندى

2025 جىلى ۇلى عالىم، گۋمانيست، اعارتۋشى ش.ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولادى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ارتىندا قالدىرعان ادەبي مۇراسى وتە باي جانە ءار الۋان. ونى ەڭ تىڭعىلىقتى زەرتتەگەن اكادەميك ءا.ماعۇلان بىلاي دەپ اتاپ وتكەن: «ءجۇز جىلدار بويى ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ادەبي مۇرالارىنىڭ زەرتتەلمەي كەلۋىنىڭ سالدارىنان قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇل اسىل شىعارمالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىزگە ءمالىم بولماي كەلدى. ەندى بۇگىندە وسىلاردىڭ ءبارى بەلگىلى بوپ وتىرعاندا، ءۋاليحانوۆتى تەك ويشىل-عالىم عانا ەمەس، قازاقتىڭ تۇڭعىش جازۋشى-پروزايگى دەپ مويىنداۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلىپ وتىر». (مارعۇلان  ءا.ح. شىعارمالارى. قۇراست. د.ءا. مارعۇلان، د.ا.مارعۇلان – الماتى: «الماتى-بولاشاق» باسپاسى، 2011. 107-ءشى بەت).

دۇنيەجۇزىلىك عىلىم الەمىنە تاڭعاجايىپ قۇبىلىس بولىپ تانىلعان ش.ش. ءۋاليحانوۆ كەمەڭگەرلىگى ونىڭ جازبالارىنىڭ ءازىل-سىقاقتارمەن شەبەر ورنەكتەلۋىنەن دەپ بىلەمىز.

ءبىز وسى شاعىن ماقالامىز ارقىلى قالىڭ وقىرمانعا ش.ءۋاليحانوۆ پروزايك رەتىندە قازاقتىڭ قۋاتتى دا قۋاقى ءتىلىن، جاراسىمدى ءازىل-قالجىڭىن، سىن مەن مىسقىلىن ورىندى قولدانعان دەگەن تۇجىرىمدى جەتكىزۋدى ماقسات تۇتتىق.

وسىعان بايلانىستى، قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنەن، مۇددەلى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن ۇيىمدار باسشىلارىنان اتالعان مەجەگە بايلانىستى ءىس-شارالار جوسپارىنا شوقاندى جازۋشى پروزايك، سىنشى، ءازىل-سىقاقشى رەتىندە تانىتۋعا باعىتتالعان باعدارلامالاردى قوسۋدى ۇسىنامىز.

ءوز تاراپىمىزدان ادىستەمەلىك كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەنىمىزدى بىلدىرەمىز.

باعدات باقتىبايۇلى اقىلبەكوۆ

جەتىسۋ وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنىڭ تۋماسى، قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ەزەك تورە جانە شوقانتانۋشى، ولكەتانۋشى، بىرقاتار تاريحي-تانىمدىق، عىلىمي-زەرتتەۋ ماقالالاردىڭ اۆتورى

Abai.kz