جۇما - قاسيەتتى ءھام بەرەكەلى كۇن. بۇل تۋرالى پاراسات پاديشاسى (س.ا.ۋ) حاديس-شاريفتەرىنىڭ بىرىندە: «كىتاپ يەلەرى وزدەرىنەن ءبىزدى تومەن ساناعانمەن، قيامەت كۇنى ءبىزدىڭ مەرەيىمىز ۇستەم بولادى. سەبەبى، بىزدەن بۇرىن ولارعا كىتاپ بەرىلدى.  اللا تاعالا ولارعا جۇما كۇنىن پارىز ەتكەنمەن، ولار اداسىپ باسقا كۇندەرگە قۇرمەت كورسەتتى. بىزگە، ءتاڭىر تاعالا وسى كۇنى تۋرا جولدى كورسەتتى. وسى سەبەپتەن دە (اداسقاندىقتان), ولار ارتتا قالىپ قويدى. ياھۋديلەردىڭ عيبادات كۇنى ەرتەڭ (سەنبى), ال ناسارالاردىڭ قۇلشىلىق كۇنى بىرسۇكۇنى (جەكسەنبى)» - دەيدى.

حاق ەلشىسى كەلەسى ءبىر ونەگەسىندە: «ادام اتا وسى كۇنى جاراتىلدى. وسى كۇنى ۇجماقتان جەرگە جىبەرىلدى. وسى كۇنى ءتاۋباسى قابىل ەتىلدى. وسى كۇنى ءجانتاسىلىم ەتتى. قيامەت-قايىم وسى كۇنى بولادى. ادام مەن جىننان باسقا ەشقانداي جاراتىلعان تىرشىلىك يەسى جوق. تاڭ اعارعاننان كەش باتقانشا، بۇل كۇنى قيامەت-قايىم بولماسىن-شى دەپ قۇلاقتار تۇرىلمەسىن. وسى كۇنى سونداي ءبىر ۋاقىت بار ءبىر مۇسىلمان ول ۋاقىتتا ناماز قىلىپ جاببار حاققا دۇعا ەتكەن بولسا، ۇلى جاراتۋشى ءسوزسىز ونىڭ تىلەگىن قابىل بولادى» دەپ، قۇتتى كۇننىڭ قاسيەتىن پاش ەتەدى.

تاعى ءبىر تامسىلىندە: «جۇما كۇنى سونداي ءبىر ۋاقىت بار، ول ۋاقىتتا مۇسىلمان ادام تۇرىپ ناماز قىلىپ، تاڭىردەن ءبىر نارسەنى تىلەگەن بولسا، قۇداي تاعالا مىندەتتى تۇردە ونىڭ دۇعاسىن قابىل ەتەدى» دەپ جۇما كۇننىڭ سىرلى قۇپياسىن اعىنان جارىلا جەتكىزگەن.

جۇما - قاسيەتتى ءھام بەرەكەلى كۇن. بۇل تۋرالى پاراسات پاديشاسى (س.ا.ۋ) حاديس-شاريفتەرىنىڭ بىرىندە: «كىتاپ يەلەرى وزدەرىنەن ءبىزدى تومەن ساناعانمەن، قيامەت كۇنى ءبىزدىڭ مەرەيىمىز ۇستەم بولادى. سەبەبى، بىزدەن بۇرىن ولارعا كىتاپ بەرىلدى.  اللا تاعالا ولارعا جۇما كۇنىن پارىز ەتكەنمەن، ولار اداسىپ باسقا كۇندەرگە قۇرمەت كورسەتتى. بىزگە، ءتاڭىر تاعالا وسى كۇنى تۋرا جولدى كورسەتتى. وسى سەبەپتەن دە (اداسقاندىقتان), ولار ارتتا قالىپ قويدى. ياھۋديلەردىڭ عيبادات كۇنى ەرتەڭ (سەنبى), ال ناسارالاردىڭ قۇلشىلىق كۇنى بىرسۇكۇنى (جەكسەنبى)» - دەيدى.

حاق ەلشىسى كەلەسى ءبىر ونەگەسىندە: «ادام اتا وسى كۇنى جاراتىلدى. وسى كۇنى ۇجماقتان جەرگە جىبەرىلدى. وسى كۇنى ءتاۋباسى قابىل ەتىلدى. وسى كۇنى ءجانتاسىلىم ەتتى. قيامەت-قايىم وسى كۇنى بولادى. ادام مەن جىننان باسقا ەشقانداي جاراتىلعان تىرشىلىك يەسى جوق. تاڭ اعارعاننان كەش باتقانشا، بۇل كۇنى قيامەت-قايىم بولماسىن-شى دەپ قۇلاقتار تۇرىلمەسىن. وسى كۇنى سونداي ءبىر ۋاقىت بار ءبىر مۇسىلمان ول ۋاقىتتا ناماز قىلىپ جاببار حاققا دۇعا ەتكەن بولسا، ۇلى جاراتۋشى ءسوزسىز ونىڭ تىلەگىن قابىل بولادى» دەپ، قۇتتى كۇننىڭ قاسيەتىن پاش ەتەدى.

تاعى ءبىر تامسىلىندە: «جۇما كۇنى سونداي ءبىر ۋاقىت بار، ول ۋاقىتتا مۇسىلمان ادام تۇرىپ ناماز قىلىپ، تاڭىردەن ءبىر نارسەنى تىلەگەن بولسا، قۇداي تاعالا مىندەتتى تۇردە ونىڭ دۇعاسىن قابىل ەتەدى» دەپ جۇما كۇننىڭ سىرلى قۇپياسىن اعىنان جارىلا جەتكىزگەن.

مۇسىلمان عۇلامالارىنان: «جۇما اپتانىڭ، رامازان جىلدىڭ، حاجىلىق ادام ءومىرىنىڭ ولشەمى» دەگەن قاناتتى ءسوز قالعان. ءيىر بۇتاق، اۋزى ءۋالى عۇلامالاردىڭ بۇلاي دەۋىنىڭ سەبەبى، جۇما نامازىن وقىعان مۇسىلمان اپتا بويى كوڭىلى سەرگەك بولىپ، ءوزىن باقىتتى سەزىنەدى. ءاربىر اپتادا جۇما نامازىن ەرەكشە ىجداعاتپەن وقىعان مۇسىلمان بۇكىل ءومىرىن رۋحاني شۋاقتى ەتە الادى. رامازاندى دا تيىسىنشە باعالاي بىلگەن ادام، جىل بويى ءوزىن قۋانىشتى سەزىنە الادى. ءال-اۋقاتى جوعارى بولعان ءبىر مۇسىلمان حاجىلىق جاساپ، قادىرىن سەزىنگەن بولسا، جاپىراعى توگىلگەن كۇزگى اعاشتاي كۇنالارىنان ارىلىپ، پاك كۇيگە تۇسە الادى.

سونداي-اق، عۇلامالاردىڭ: «جۇما كۇنگى دۇعا قابىل بولعان ۋاقىت رامازان ايىنداعى قادىر ءتۇنى سەكىلدى» دەگەن ناقىل ءسوزى دە بار. سەبەبى، جوعارىدا ايتىلعان حاديس-شاريفتەرگە قاراعاندا، قادىر كەشىندە اللا تاعالاعا جاسالعان دۇعا-تىلەكتىڭ قابىل بولاتىندىعى سەكىلدى، جۇما كۇنى دە بەلگىلى-ءبىر ۋاقىتتا حاق تاعالاعا جاسالعان دۇعا-تىلەك قابىل بولادى.

ناعىندا، جۇما كۇنى بوي دارەت الىپ، ءتىستى مارجانداي ەتىپ تازالاپ، ءيىس سۋ جاعىپ، مۇنتازداي تازا كيىم كيىپ، ءجۇزىمىز بال-بۇل جانىپ، جىميىپ ءجۇرۋ سۇننەت سانالادى. ويتكەنى، مۇحاممەد (س.ا.ۋ) ءمادينا توڭىرەگىنەن توزعان كيىم كيىپ، قولاڭسا جاعىمسىز يىسپەن جۇما نامازىنا كەلگەن مۇسىلمانعا: «ەڭ بولماسا بۇل كۇنى جاقسىلاپ جۋىنىپ، تازالانىپ كەلىڭىز» دەپ ەسكەرتۋ جاساعان. جۇما كۇنى تەك سىرتقى ءپىشىندى تاپ-تۇيناقتاي تازا ەتىپ قانا قويماي، ىشكى جان-ۇنيەنى دە كۇنالاردان تازارتقانى ءجون. حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ) «جۇما نامازىن وقۋ ءۇشىن دارەت الىپ، مەشىتكە بارىپ، ىنتى-شىنتىمەن قۇتپانى تىڭداپ، نامازىن وقىعان ءمۇمىننىڭ ەكى جۇما اراسىنداعى كۇنالارىنىڭ بارلىعى كەشىرەلەتىنىن» سۇيىنشىلەگەنى.

پاراسات پاديشاسى (س.ا.ۋ)-نىڭ جۇما كۇنى تۋرالى ايتقان وسيەتتەرى بويىنشا، ءمۇمىن بۇل كۇننىڭ رۋحاني دەمىن جۇتىپ، ءتاۋبا جاساپ، كوڭىلى قاناعاتتانعانشا حاققا دۇعا-تىلەك جاساۋى شارت. قۇران وقىپ، ماعىناسىن تەرەڭ تۇسىنۋگە ءمان بەرۋ ءتيىس. حاق ەلشىسىنە (س.ا.ۋ)-سالاۋات كەلتىرىپ، ماداق ايتۋى كەرەك. دۇعا-تىلەكتىڭ، يستيعفار مەن تاۋبەنىڭ قابىل بولۋىنان ۇمىتتەنىپ، ىشتەي كوڭىلى قاناعات تاۋىپ، جۇما نامازىن شىن نيەتىمەن وقىپ، رۋحىن كىر-قوقىستان تازارتىپ، اپپاق-ايدىن جۇرەكپەن مەشىتتىڭ بوساعاسىنان شىعۋى قاجەت. بۇنداي رۋحاني كوڭىل-كۇي ومىردەگى ءارتۇرلى شىرعالاڭمەن كۇرەستە ادامعا زور رۋحاني كۇش بەرەتىنى تالاسسىز اقيقات.

جۇما كۇندەرى اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ) تاڭ ەرتەڭ «ساجدە» جانە «ينسان» سۇرەسىن وقىعان. سەبەبى، بۇل سۇرەلەر جۇما كۇنگى يلاھي وقيعالاردى تۇگەل قامتي الادى. بۇل سۇرەلەردى وقىعان كەزدە ادام پايعامباردىڭ جاراتىلۋى، اقىرەتتەگى ءومىر، ادامداردىڭ و دۇنيەدە قايتا ءتىرىلۋى سەكىلدى جۇما كۇنگى بولعان جانە بولاتىن جايتتەر ەسكە الىنىپ، ادامدا ءبىر رۋحاني سىلكىنىس پايدا بولادى. «ساجدە» سۇرەسىندە ۇلى جاراتۋشى قۇران-كارىمنىڭ ادام بالاسى ءۇشىن تۇسكەندىگىن بايانداپ، كوكتەر مەن جەردىڭ قالاي جاراتىلعاندىعىن، سونداي-اق، «ودان باسقا دوسىڭىز جانە شاپاعاتشىڭىز جوق، تۇسىنبەيسىز بە؟» دەيدى. ادام بالاسىنىڭ جاراتىلىسىنا توقتالا كەلىپ «سىزگە قۇلاقتار، كوزدەر، جۇرەكتەر بەرىلدى. ولاي بولسا نەگە از شۇكىر ەتەسىز؟» دەپ، ادامداردى ءوز-ءوزىن تانۋعا شاقىرادى. ۇلى جاراتۋشىنىنىڭ ادام بالاسىن جاراتىپ، و دۇنيەدە قايتا تىرىلتەتىنىن تەرىسكە شىعارۋشىلاردىڭ بار ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، بۇنداي ادامداردىڭ و دۇنيەدە بۇل ىسىنە پۇشايمان بولاتىندىعىن: «كۇناھارلار، راببىمىزدىڭ قۇزىرىندا باستارى  ءيىلىپ، راببىمىز، كوردىك، تىڭدادىق، ەندى ءبىزدى قايتا بۇل دۇنيەگە جىبەر، يگى ءىس ىستەيىن; تۋراسى ناقتى ەندى سەندىك، دەگەن كەزدە كورسەڭ» دەپ ساي-سۇيەكتى سىرقىراتا جەتكىزەدى.

ال، قارسى تاراپتاعى مۇمىندەر بولسا، اللا تاعالانىڭ اياتتارىنا سەنىپ، ولارعا ۇگىت-ناسيحات ايتىلعاندا، سوزگە كەلمەستەن ساجدەگە جىعىلادى. ۇلى جاراتۋشىعا ماداق ايتىپ، شۇكىرشىلىك جاسايدى. كۇدىك پەن ءۇمىت ىشىندە ءتاڭىر تاعالاعا جالبارىنادى. وزدەرىنە بەرىلگەن رىزىق-نەسىبەنى حاق جولىندا جۇمسايدى. بۇنىڭ قارىمتاسىنا ولارعا تۇگەسىلمەيتىن نىعمەتتەر بەرىلەدى. ويتكەنى، جاببار حاقتىڭ جومارتتىعىنا شەك كەلتىرگەندەر ءبىر جەردە ەشقاشان باس بىرىكتىرە المايدى. ءسوز جوق، يمان كەلتىرگەندەر تيىسىنشە امال ەتكەنىنە قاراي، اقىرەت كۇنى جانى جانناتتا شالقىپ، رۋحى تىنىشتىق تابادى. حاق جولىنان  اۋىتقىعاندار بولسا، تامۇقتىڭ وتىندا جانىپ، اۋىر ازاپ شەگەدى. بۇل تۋرالى «ساجدە» سۇرەسىندە: «ەڭ زالىم ادامدار، اللانىڭ اياتى وقىلعاندا، تەرىس اينالعاندار بولىپ تابىلادى» دەپ باياندالادى. 

«ساجدە» سۇرەسىندە ۇلى جاراتۋشى تەرىس اينالعاندارعا: «بۇلاردان بۇرىن قانشاما ناسىلدەردى جوق ەتتىك. بۇلاردىڭ ولاردىڭ جۇرتتارىندا ءجۇرىپ جۇرگەندىگى بۇلارعا جول كورسەتپەي مە؟ راسىندا مۇندا عيبراتتار بار. سوندا دا تىڭداماي ما؟ ولار كورمەي مە؟ راس سۋدى ءشول جەرگە اپارامىز دا ول ارقىلى مالدارى ءارى وزدەرى جەيتىن ءونىم شىعارامىز. ولار سوندا دا كورمەي مە؟» دەپ بۇيىرادى. 

 «ينسان» سۇرەسىنىڭ العاشقى اياتتارىندا ۇلى جاراتۋشىنىڭ ادام بالاسىن ءبىر تامشىدان جاراتقاندىعىن ايتىپ، كەيىن وعان كورۋ ءۇشىن قوس جانار جانە ەستۋ ءۇشىن قۇلاق بەرىلگەندىگىن، سونداي-اق، اقيقاتپەن قاۋىشۋ ءۇشىن تۋرا جولدىڭ كورسەتىلگەندىگىن تۇسىندىرەدى. ادام بالاسى بۇل دۇنيەدە سىناقتا بولىپ، كەيبىرەۋلەر شۇكىر ەتىپ، ال، كەيبىرەۋلەرى حاقتى تەرىسكە شىعارادى. ۇلى جارتۋشى بۇل سۇرەدە ىزگى ءىس ىستەگەندەرگە اقىرەتتە تۇگەسىلمەس رىزىقتار بەرەتىندىگىن بىلايشا ءسوز ەتەدى: «ارينە جاقسىلار جانناتا; «كافۇر قوسىلعان كەسەدەن ىشەدى. ول، اللانىڭ قۇلدارى ىشەتىن قالاعان جاعىنا اعىزاتىن باستاۋ. ول اللانىڭ قۇلدارى «ءنازىرىن» ورىندايدى  ءارى اپات ەتەك الاتىن ءبىر كۇننەن قورقادى. تاماقتى جاقسى كورە-تۇرا مىسكىنگە، جەتىمگە جانە تۇتقىنعا جەگىزەدى. ولار: «شىن مانىندە سەندەردى اللانىڭ ريزالىعى ءۇشىن تاماقتاندىرامىز. سەندەردەن ءبىر تولەۋ، العىس تىلەمەيمىز».

مۇحاممەد (س.ا.ۋ) حاديس-شاريفتەرىنىڭ بىرىندە: «كۇناھارلار مەن زالىمدارعا ەمەس، حاقتىڭ ۇكىمدەرىنە مويىنسۇنعان، تاڭ-الاۋكىمدە جانە ىمىرت تۇسكەندە راببىنىڭ كوركەم ەسىمىن ەسكە الىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا وعان ساجدە جاساپ، سونداي-اق، ءتۇننىڭ كوپ بولىگىن حاققا ماداق ايتۋمەن وتكىزۋشى» دەپ باياندايدى.

«ينسان» سۇرەسىندە مۇمىندەردىڭ سيپاتى جانە جاننات نىعمەتتەرى جونىندە: «راسىندا ءبىز تۇكسيىپ، قاتتى تومسارعان كۇننەن راببىمىزدان قورقامىز. سوندىقتان ءتاڭىر ولاردى سول كۇننىڭ اپاتىنان ساقتاپ، جارىق ءجۇز ءارى قۋانىشقا بولەيدى. ولاردى سابىر ەتكەندەرى ءۇشىن جۇماق جانە جىبەكپەن سىيلايدى. ولار، ول ارادا ديۆانعا جاستانعان تۇردە وتىرادى. ولار وندا ىستىق  تا سۋىق تا كورمەيدى. ولارعا پەيىشتىڭ كولەڭكەلەرى ءيىلىپ، جەمىستەرى مۇلدە ەرىكتەرىندە بولادى. ولارعا كۇمىستەن ىدىستار شىنىدان قۇمىرالار ۇسىنىلادى. كۇمىستەن شىنىلارى ولشەۋمەن تولتىرعان بولادى. پەيىشتە ولارعا «ءزانجابيل» ارالاستىرىلعان ىشىمدىك كەسەمەن ىشكىزىلەدى. ول پەيىشتە «ءسانسابيل» دەگەن ءبىر باستاۋ بار» دەپ باياندالادى.

جوعارىداعى اياتتار مەن حاديستەر جۇما كۇنى جاسالعان قايىرلى-ساۋاپتى ىستەردىڭ مۇمىندەر ءۇشىن ەرەكشە ساۋابى بار ەكەندىگىن كورسەتەدى. جۇما كۇنىنىڭ تاعى ءبىر رۋحاني ەرەكشەلىگى، جۇما نامازى بولىپ تابىلادى. بۇل تۋرالى ۇلى جاراتۋشى: «ەي مۇمىندەر! جۇما كۇنى ناماز ءۇشىن ازان شاقىرىلعان شاقتا، دەرەۋ اللانى ەسكە الۋعا (نامازعا) ۇمتىلىڭدار; ساۋدانى قويىڭدار، ەگەر بىلگەن بولساڭدار، بۇل سەندەر ءۇشىن قايىرلى. ناماز وتەلگەن كەزدە، جەر-جۇزىنە تارالىڭدار دا اللانىڭ مارحاماتىنەن نەسىبە ىزدەڭدەر. سونداي-اق، اللانى كوبرەك زىكىر (ەسكە الىڭدار) ەتىڭدەر. ارينە قۇتىلاسىڭدار» دەپ بۇيىرادى. ياعني، مۇسىلمانداردىڭ قالىڭ ءنوپىر بولىپ باس قوساتىن جيىنى حاجىلىق پەن ايت نامازدارىمەن قاتار جۇما نامازى سانالادى. جۇما نامازىنىڭ ءاربىر اپتادا قايتالانىپ مۇسىلمانداردىڭ ءجيى باس قوسۋىنا ۇيىتقى بولۋى، جۇما نامازىنىڭ مۇسىلمانداردىڭ بىرلىگىن نىعايتۋدا ماڭىزدى رول اتقاراتىندىعىنىڭ ايعاعى. ياعني، مۇسىلمان قاۋىم ءۇشىن بەرەكە-بىرلىكتىڭ باسى جۇما نامازىنىن باستاۋ الادى.  

جۇما كۇنى مەن ءتۇنى حاق ەلشىسىنە (س.ا.ۋ)-عا سالاۋات ايتۋدىڭ ساۋابى مول. ويتكەنى، مۇمىندەر يمان سالاماتتىلىعىنا قول جەتكىزۋدە مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-عا ماڭگىلىك قارىزدار. ۇلى جاراتۋشى ونىڭ (س.ا.ۋ)-نىڭ قۇرمەتىنە مۇسىلماندارعا دۇنيەلىك ءھام اقىرەتتىك ماڭگىلىك باقىتتى تارتۋ ەتەدى. ولارعا بەرىلەتىن يلاھي تارتۋلار مەن جانناتتاعى مول رىزىقتار وسى جۇما كۇنى بەرىلەدى. سوندىقتان، جۇما - بارشا مۇسىلماندارعا قۇت-مەرەكەسى. جۇما كۇنى حاق تاعالاعا جالبارىنىپ، دۇعا-تىلەك جاساعان ادامنىڭ سۇراعانى قابىل بولادى. وسى كۇندى ۇلىقتاپ وتكىزگەن شاڭىراقتار مول قازىناعا كەنەلەدى.

جۇما كۇنى «كەھف» سۇرەسىن وقىعان مۇسىلماننىڭ كەلەسى جۇماعا دەيىنگى ارالىقتاعى كۇنالارىنىڭ كەشىرەلەتىندىگى سۇيىنشىلەنگەن. جۇما كۇنى جارلى-جاقىبايلارعا جاسالعان قايىرىمنىڭ ساۋابى دا تەڭدەسسىز. سونداي-اق، جۇما كۇنى مۇسىلماندارعا ۋاعىز-ناسيحات كۇنى بولىپ بەلگىلەنگەن. جۇما نامازىنداعى قۇتپانىڭ كوتەرگەن تاقىرىپتارىندا مۇسىلمانداردىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىنىڭ ولشەمى ايتىلادى. مۇسىلماندار وسى ولشەمدەر نەگىزىندە كەمشىلىكتەرى مەن قاتەلىكتەرىن تۇزەيدى. 

ءتۇيىن

ۇلى جاراتۋشى ايلاردىڭ ىشىندە رامازاندى، تۇندەردىڭ ىشىندە قادىر كەشىن، جەر-جۇزىندە مەككەنى، ادامزات بالاسىنىڭ ىشىنەن مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-دى، كۇندەردىڭ ىشىندە جۇما كۇنىن ارداقتى ەتتى. سوندىقتان، مۇسىلمان قاۋىم ءاربىر جۇمانى وزىنە رۋحاني كۇن دەپ جاريالاپ، ءوزىنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنە تەرەڭ تالداۋلار جاساۋعا ءتيىستى. ويتكەنى، جۇما تۇنىنەن (بەيسەنبىدەن جۇماعا قاراعان ءتۇن) باستاپ تاۋبە، زىكىر، دۇعا جانە سالاۋاتتار ايتىپ، جۇما نامازعا رۋحاني ازىرلىك جاساپ، جۇما كۇنى ۋاعىز-ناسيحات پەن قۇتپا تىڭداپ، دۇعا-تىلەكتىڭ قابىل بولاتىن ۋاقىتىن ىزدەۋ، مۇسىلماننىڭ الاۋلاعان ىشكى سەزىمىن بيىك شىڭعا كوتەرەدى. ياعني، جۇما كۇننىڭ رۋحاني شۋاعى مۇسىلماننىڭ ىزگى سەزىمىن مولايتىپ، جامان پيعىل مەن لاس ويلاردان ارىلتىپ، بەينە-ءبىر ۇلاعاتتى ۇستاز سەكىلدى تۋرا جولعا سالىپ، جۇمىر باستى پەندەنى جۇماققا جەتەلەيدى.

Abai.kz