تۇراقتى اۆتورلارىمىزدىڭ ءبىرى – سادىق سماعۇلوۆ قازاق تاريحىنا قاتىستى ماسەلەلەرگە سەرگەك قاراپ، حاندار مەن باتىرلاردىڭ تاريحىنا قاتىستى باسپاسوزدە جاريالانىپ جاتقان كەيبىر ماقالالارعا ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ وتىرادى. سادىق مىرزا كەزەتى ۇسىنىپ وتىرعان ماقالاسىندا جازۋشى الدان سمايىلدىڭ وسىدان ەكى جىل بۇرىن  “ەگەمەن قازاقستان”گازەتىندە (26. 08. 2011) جاريالانعان «ارالباي باتىر» تۋرالى ماقالاسىنا قاتىستى ءوز ويىن جەتكىزىپتى.

قالامگەر الدان سمايىل سادىق سماعۇلوۆتىڭ ماتەريالىنا قارسى ءۋاج ايتامىن دەسە، ونى دا جاريالاۋعا دايىنبىز.

Abai.kz

تۇراقتى اۆتورلارىمىزدىڭ ءبىرى – سادىق سماعۇلوۆ قازاق تاريحىنا قاتىستى ماسەلەلەرگە سەرگەك قاراپ، حاندار مەن باتىرلاردىڭ تاريحىنا قاتىستى باسپاسوزدە جاريالانىپ جاتقان كەيبىر ماقالالارعا ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ وتىرادى. سادىق مىرزا كەزەتى ۇسىنىپ وتىرعان ماقالاسىندا جازۋشى الدان سمايىلدىڭ وسىدان ەكى جىل بۇرىن  “ەگەمەن قازاقستان”گازەتىندە (26. 08. 2011) جاريالانعان «ارالباي باتىر» تۋرالى ماقالاسىنا قاتىستى ءوز ويىن جەتكىزىپتى.

قالامگەر الدان سمايىل سادىق سماعۇلوۆتىڭ ماتەريالىنا قارسى ءۋاج ايتامىن دەسە، ونى دا جاريالاۋعا دايىنبىز.

Abai.kz

            مەنىڭ ۇلىمنىڭ اتى -  كەنەسارى، قىزىمنىڭ اتى - بوپاي. نەمەرەلەرىمنىڭ اتتارى: اعىباي، ابىلاي، ايعانىم، كۇنىمجان سوندىقتان بولار بۇل ۇلى ەسىمدەرگە بايلانىستى تاريحي جازبالاردى، كەراۋىز داتتاۋشىلاردى سىن كوزبەن قاراپ، ەلىن قورعاعان ەستى تۇلعالاردى كولدەنەڭ كوك اتتىلاردىڭ ەزۋىنە سالىپ مالجاڭداتا بەرگىم كەلمەيدى. ەلدىڭ باس ءباسپاسوزى بولىپ جۇرگەن “ەگەمەن قازاقستان”گازەتىندە (26. 08. 2011 جىل) ەلدەس تۋىسىمنىڭ 1685 جىلى تۋعان اتاسى تۋرالى “ارالباي باتىر” دەگەن كولەمدى ماقالاسى (http://www.egemen.kz/2011/08/26/311915/ ) شىعىپتى. اتامىزدى ماقتاۋ ءۇشىن (ماعان دا الىس ەمەس) ابىلايدى جەتى جاسىندا حان جاساپ، 1718 جىلعا سىرعىتىپتى. مىنانى كىم جازىپ وتىر دەپ ماقالانىڭ استىنا قاراسام، ءوزىمىزدىڭ الدان سمايىل. “پلاتون مەنىڭ دوسىم، شىندىق ودان قىمبات” دەگەن ءسوز بار ەمەس پە ەدى. “ىزا شىعار ىشىمنەن، جالىن شىعار تىلىمنەن” دەپ اقتامبەردى جىراۋ ايتقانداي قولىما قالام الىپ “اباي.كز-عا” جۇگىندىم. گازەت جىبەرگەن قاتە شىعار دەسەم، بىرنەشە جەردە قايتالانادى. تورەلىگىن «قوناقتار»  ايتسىن.   

مەمسىيلىقتىڭ  لاۋرەاتتارى بىردەڭە جازاردا دالەل-دايەكتى پوتولوكتان ء(ۇيدىڭ ىشكى توبەسى) الاسىڭدار ما؟ تەگەرىشى جوق ادامداي قويىپ قالاسىڭدار. ءبىر ىزگە تۇسكەن، عىلىمي دالەلدەنگەن تۇسىنىكتەرگە نەگە توقتامايسىڭدار. مۇحتار ماعاۋين، ءابىش كەكىلباەۆ، قويشىعارا سالعاريندەر جەتەسىنە جەتكىزىپ دالەلدەگەن تاريحي شىندىقتاردى، اقتاڭداق ولقىلىقتاردى، كەشەگى جازدىرماعان، ايتقىزباعان داتىمىزدى ورىن-ورنىنا قويىپ عىلىمي جولمەن انىقتاپ، جارىق جۇلدىزداي جارقىراتىپ قويىپ ەدى.  پروفەسسورمىن، لاۋرەتپىن دەپ “قازانشىنىڭ ەركى بار قايدان قۇلاق شىعارسا” دەپ وتىرىكتى سۋداي اعىزىپ جازا بەرگەننەن نە ۇتاسىڭدار؟ بۇرىنعى جازىلعاندار وتىرىك، بىزدىكى شىندىققا تاياۋ دەپ اتالارىڭدى باتىر جاساۋ ءۇشىن ابىلايدىڭ تۋعان جىلىن ون ساققا جۇگىرتىپ، ءارى-بەرى سىرعىتىپ وقىرمان قاۋىمدى اداستىراسىڭدار، “قايسىسى دۇرىس” دەگىزدىرىپ ەلدى الاڭداتاسىڭدار، الدان مىرزا!

    ء     از تاۋكە حان ولگەندە بالاسى قايىپ سۇلتان مۇراگەرلىكپەن حان تاعىنا وتىرعانى وتىرىك پە؟ قايىپ حان مەن ابىلقايىر اۋىز جالاسىپ ۇلى جۇزدەن، ورتا جۇزدەن كومەك سۇراماي، ولاردى قاتىستىرماي اياگوز – ىلە بويىنداعى سوعىستان جەڭىلىپ، قايىپ حان سول سوعىستان العان جاراقاتتان قايتىس بولعان.ۇلى ءجۇزدىڭ بيلىگىن (ۇلى ءجۇز دەپ  قاتە جازعان جوقسىڭ با؟) ابىلقايىر حان قولىنا الىپ، 1718-ءشى جىلى جوڭعارياعا مايدان اشىپ، وتىز مىڭ اسكەرى بولا تۇرا كۇيرەي جەڭىلدى دەيسىڭ. الدان مىرزا “قاراقۇمداعى جيىندا (1710 جىلى وتپەپ پە ەدى؟ ول كەزدە ابىلاي حان تۋعان جوق ەدى عوي. الدە ەل ەستىمەگەن تاعى “قاراقۇم جيىنى” بولدى ما؟) كۇش جيىپ، جاقسىلاپ ازىرلەنىپ كۇيرەتە سوققى بەرەتىن كەزدى انىقتايىق” دەگەن تولە بي مەن قازىبەك ءبيدى تىڭدامايتىن سىڭاي تانىتىپ تۇتىگە سۋىرىلىپ العا شىققان اتاڭ ارالباي باتىر:

       - ۋا، جاقسى-جايساڭدار! رەسەي اۋايىق دەپ ەلدى سەرگەلدەڭگە سالعاندا، سونىمەن قاتەردەن قۇتىلاتىندارىڭا كوزدەرىڭ جەتە مە؟ جوق. قۇتىلا المايسىڭدار! وكشەلەپ قۋاتىن جوڭعارلار جىلىكتەپ ءجۇرىپ تالايدى. جولشىباي باشقۇرت پەن قالماق قوڭ ەتىڭدى كەسىپ جەيدى. ارىپ-اشىپ جەتكەندەرىڭدى ورىس-كازاكتارى قانسىراتادى. اۋمايمىز، كوشپەيمىز. تىرەسەمىز، تىستەسەمىز، جەڭبەي تىنبايمىز. جۇلقىنىپ كەلگەن جوڭعاردى جاپىرىپ، جايپاپ توقتايمىز. – دەگەن جالىندى ءسوز سالادى اتاسىنىڭ اۋىزىنا الدەكەڭ مىرزا. بۇل ءسوز قاي جەردە ايتىلعان؟ ارقا جەرىندە ايتىلعان بولسا، يت ارقاسى قيانعا –  ەدىل بويىنا بوسۋ، ورىستاردىڭ قولتىعىنا تىعىلۋ قازاققا جان ساقتاتا الا ما؟ جاقىن جەردەگى توبول قالاسىنداعى الىس-بەرىسى بار ورىستاردىڭ قولتىعىنا نەگە تىعىلماسقا؟

         بۇل حابار ابىلاي حاندى قاتتى كۇيزەلتىپتى. ابىلاي حان جونىندە وتىرىك دەرەكتەر  بەرۋ ەداۋىر كورىنىس تاۋىپ ەكى جاسقا جاسارتىپ ءجۇر. وتكەندە وسى پورتالدا «ابىلاي كىمنىڭ بالاسى» دەگەن ماقالام (http://old.abai.kz/node/23013 ) جاريالاندى. سونى ءبىر ۇزىك سىرمەن جالعاستىرسام: ابىلايدىڭ تولە ءبيدىڭ قولىندا «سابالاق» بولىپ جۇرگەنى وتىرىك. 1711 جىلى ابىلاي شىن  اتى ءابىلمانسۇر تۋعاندا قازاقتىڭ حانى ءاز تاۋكە بولاتىن. «قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان زامان ەدى. وراز اتالىقپەن (قۇل دەۋشىلەر دە بار) جاياۋ جالپى تولە بيگە قاشىپ كەلەتىندەي كۇن تۋعان جوق. «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى» دەگەن تۇستاعى الاساپىراننىڭ جىرى 1722 جىلى جىرلانسا، سول كوشپەن وراز اتالىقپەن بىرگە ون ءبىر جاسار ءابىلمانسۇر ارقاداعى داۋلەتباي (داۋلەتكەلدى) بايدىڭ قولىنا كەلىپ پانالايدى. سامارحان مەن تاشكەنت حالدان سەرەننىڭ قولىندا قالىپ ەكى بالاسىن اماناتقا بەرىپ جان ساقتاپ وتىرعان تولە بي سابالاققا تۇيەسىن باقتىرىپ مامىرا جاي كۇن كەشە العان جوق. 1731 جىلى قانجىعالى-بوگەنباي باتىرعا ىلەسىپ، داۋلەتباي بايدىڭ جىلقىسىنان جاقسى ات تاڭداپ ءمىنىپ، سوعىسقا ارالاسادى. وسى سوعىستا جەكپە جەككە شىققان ءابىلمانسۇر قالماقتىڭ ايتۋلى باتىرى شارىشتىڭ باسىن الادى. «ابىلايلاپ» ايقايلاپ، قانجىعاڭا باس بايلاپ» دەگەن جىراۋدىڭ جىرى ابىلمامبەت حاننىڭ قۇلاعىنا ءتيىپ (ابىلمامبەت پەن ءابىلمانسۇر دەگەن ەسىمدەرىنىڭ ۇقساستىعىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى دالەلدەيدى،) ابىلمانسۇرمەن «وي، باۋىرىمداپ» قانىشەر ابىلايدان ءبىر تۇقىم قالدى دەپ ەدى سول سەن ەكەنسىڭ عوي دەپ تابىسقانى تاريحي شىندىققا سيادى. ىلە شالا اتىعاي-قاراۋىلعا سۇلتان ەتىپ، ابىلمامبەت ۇلى حان بولىپ تۇركىستانعا كوشكەندە ورتا جۇزگە 1735 جىلى حان بولعان ابىلاي 1771 جىلى ۇلى حان-دىقتى يەمدەنەدى.

             ارالباي اتاڭدى باتىر جاساۋ ءۇشىن ابىلايدى قاتتى كۇيزەلتىپ، اقىلىنان شاتاستىرىپ جىبەرگەندەيسىڭ. ارالباي باتىر (قازاقتا ءۇش “ارالباي” باتىر بار ەكەنىن ءبىلدىم. ءبىرى كارسون-ارالباي سوفى سماتاەۆتىڭ اتالارى، ەكىنشىسى التاي-ارالباي، سەنىڭ اتاڭ. ءۇشىنشىسى اقكەتە-ارالباي كىشى ءجۇزدىڭ باتىرى) ءابىلحايىر حان جەڭىلگەن سوعىستىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن ابىلاي حاننىڭ الدىنا شارت جۇگىنىپ “ۇلىتاۋ، ارعىناتى” بويىنا شەگىنەيىك. قازىرگى جەرىمىز كوكشە مەن ەرەيمەنتاۋ جوڭعارلارعا جاقىن نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىمىزدى ءبىلىپ قويادى” دەپ كەڭەس بەرەدى.

            بىراق ابىلقايىردى جەڭگەن قالماقتارمەن سوعىسپاي الداننىڭ اتاسى ارالباي باتىر 1728 جىلعى “بۇلانتى-قاراسيىر” سوعىسىنا قاتىسىپ  تاپقىرلىعىمەن، جۇرەكتىلىگىمەن  ابىلاي حاننىڭ كوزىنە تۇسەدى. بۇل سوعىسقا ابىلاي باسشىلىق جاساماق تۇگىلى، قاتىسقان جوق ەكەنىن ءبىلۋىڭ كەرەك ەدى. ارالباي باتىر قانجىعالى-بوگەنبايعا ارقا باتىرلارىنىڭ (بوگەنباي ارقا باتىرى ەمەس پە؟) كانىگى ءتاسىلىن "تولعامانى" ۇسىنادى. بۇل ادىستە جاۋ شەبىنە كىلەڭ جۇيرىك مىنگەن ىقشام توپ تۇرە تيىسەدى، تۋراپ وتە شىعادى. (تۋراپ وتە شىقسا كىم قالدى؟) دۇشپان توبى وعان سوگىلمەسە ەكىنشى، ءۇشىنشى توپ شالت قيمىلداپ، قوزعالماسىنا جانىن قويمايدى. (ەكىنشى، ءۇشىنشى توپ سونان سوڭ ءتورتىنشى، بەسىنشى) بوگەنباي باتىرعا ۇيرەتكەن اقىلىنىڭ ءتۇرى وسى بولسا قولباسشى بوگەنباي باتىر، «ابىلاي حان» قالاي شىدادى ەكەن؟ جوڭعارلار “تولعامانى” جارىلا قۋادى. پاي، پاي، شىركىن! كەلتىرەسىڭ-اۋ! الدان مىرزا. وسى كەزدە تاساداعى الدەمدى توپ جاۋدى ءاپ-ساتتە جايپاپ سالادى. بۇل ءادىس نەگە “تولعاما” دەپ اتالادى. “تولعاما” دەگەن نە ءسوز؟ بۇل جەردە قانداي ماعىنا بەرىپ تۇر؟ تولعاپ-تولعاپ تارتاتىن ساداق ەمەس. تولعاپ-تولعاپ سۇڭگىتەتىن نايزا ەمەس. تولعاپ-تولعاپ شايناماي جۇتاتىن ەت ەمەس. سىناداي قاعىلعان سابازداردىڭ ءىس ارەكەتىن كورسەتىپ تۇرعان جوق.

            “بۇلانتى-قاراسيىر” سوعىسى باستالاردا بىرنەشە جەڭىستى جەكپە-جەكتەن كەيىن باس قولباسشى ءابىلحايىر حان قاراكەرەي-قابانبايدىڭ قولىن  قارسى بەتتەگى تۇرعان قالىڭ قالماقتىڭ قولىن ەكى جارىپ، السىرەتۋ ءۇشىن، ورتادان قاق جارۋعا جۇمسايدى. ەكى جارىلعان قالماقتى ءبىرىن قانجىعالى-بوگەنباي، ەكىنشىسىن شاقشاق-جانىبەك تالقانداپ جەڭىسكە جەتپەۋشىمە ەدى. تاريحي دەرەكتەردە سولاي جازىلعان. ارالباي باتىر اتامىزدىڭ «تولعاماسىن» ىسكە اسىرىپ، تىم بولماسا «اڭىراقاي شايقاسىنا» قاتىستىرىپ قالماقتاردى قيراتا ءبىر جاپىرىپ تاستامادىڭ، قايتەيىن. مەندە ماساتتانىپ قالاتىن ەم.