تۇسىنىكتەمە

ەگەر مەملەكەتتىڭ ساياساتى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلىپ، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت وكىلدەرىنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى قورعالمايتىن بولسا، ول ۇلت مەملەكەتتىك ساياساتتى ءوز مۇددەسىنە جۇمىس ىستەۋگە باعىتتاۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرى مەن تەتىكتەرىنە يە بولۋى ءتيىس. حالىق بيلىككە ەمەس، بيلىك حالىققا تاۋەلدى بولۋى قاجەت. سەبەبى، اتا زاڭىمىزدىڭ وزىندە مەملەكەتتiك بيلiكتiڭ بiردەن-بiر باستاۋى – حالىق ەكەنى انىق كورسەتىلگەن.

بۇگىنگى ەلىمىزدەگى قالىپتاسقان ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني جانە ينتەللەكتۋالدىق جاعدايدى زەردەلەي، ساراپتاي كەلە بىزگە ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ساياسات جۇرگىزۋدىڭ،  ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ اسا قاجەتتىگىن تەرەڭ تۇسىندىك.

ۇلتتىقدەموكراتيالىق مەملەكەت دەگەن نە؟

دەموكراتيا – تازا جانە ءادiل سايلاۋ،  ەلدi باسقارۋ iسiنە بارلىق ازاماتتاردىڭ تەڭ قۇقىقتا ارالاسا الۋىن قامتاماسىز ەتۋدى كوزدەيتiن شىن مانiندەگi حالىقتىق بيلiك. بۇل – تاۋەلسiزدىك پەن ادiلدىككە، شىنايىلىققا نەگiزدەلگەن ءسوز بوستاندىعى.

ۇلتتىق دەموكراتيا — وتارلىق تاۋەلدىلىكتەن ەندى عانا قۇتىلعان ەلدىڭ ساياسي جانە قوعامدىق قۇرىلىسىنىڭ ءتۇرى. ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت – سول مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىن دەموكراتيالىق جولمەن قورعاۋعا باعىتتالعان ساياسات جۇرگىزەتىن ساياسي ينستيتۋت.

تۇسىنىكتەمە

ەگەر مەملەكەتتىڭ ساياساتى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلىپ، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت وكىلدەرىنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى قورعالمايتىن بولسا، ول ۇلت مەملەكەتتىك ساياساتتى ءوز مۇددەسىنە جۇمىس ىستەۋگە باعىتتاۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرى مەن تەتىكتەرىنە يە بولۋى ءتيىس. حالىق بيلىككە ەمەس، بيلىك حالىققا تاۋەلدى بولۋى قاجەت. سەبەبى، اتا زاڭىمىزدىڭ وزىندە مەملەكەتتiك بيلiكتiڭ بiردەن-بiر باستاۋى – حالىق ەكەنى انىق كورسەتىلگەن.

بۇگىنگى ەلىمىزدەگى قالىپتاسقان ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني جانە ينتەللەكتۋالدىق جاعدايدى زەردەلەي، ساراپتاي كەلە بىزگە ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ساياسات جۇرگىزۋدىڭ،  ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ اسا قاجەتتىگىن تەرەڭ تۇسىندىك.

ۇلتتىقدەموكراتيالىق مەملەكەت دەگەن نە؟

دەموكراتيا – تازا جانە ءادiل سايلاۋ،  ەلدi باسقارۋ iسiنە بارلىق ازاماتتاردىڭ تەڭ قۇقىقتا ارالاسا الۋىن قامتاماسىز ەتۋدى كوزدەيتiن شىن مانiندەگi حالىقتىق بيلiك. بۇل – تاۋەلسiزدىك پەن ادiلدىككە، شىنايىلىققا نەگiزدەلگەن ءسوز بوستاندىعى.

ۇلتتىق دەموكراتيا — وتارلىق تاۋەلدىلىكتەن ەندى عانا قۇتىلعان ەلدىڭ ساياسي جانە قوعامدىق قۇرىلىسىنىڭ ءتۇرى. ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت – سول مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىن دەموكراتيالىق جولمەن قورعاۋعا باعىتتالعان ساياسات جۇرگىزەتىن ساياسي ينستيتۋت.

ۇلتتىق دەموكراتيزم ۇلت مۇددەسىن قورعاۋداعى كەز-كەلگەن كۇردەلى ماسەلەنى قانتوگىسپەن ەمەس، بەيبىت، وركەنيەتتى كەلىسىم جولىمەن شەشۋگە ۇندەيدى.

ۇلتتىق دەموكراتيالىق يدەيا قالىپتاستىرۋدىڭ العىشارتتارى

ۇلتتىق دەموكراتيالىق يدەيا نەمەسە وسى يدەياعا جۇمىلعان كۇشتەر مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ تونگەن جاعدايدا نەمەسە سىرتقى كۇشتەردىڭ ۇلتتىق مۇددەگە قارسى ارەكەتىنىڭ يا بولماسا مەملەكەت ساياساتى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني مۇددەسىنە قارسى جۇرگىزىلگەن جاعدايىندا پايدا بولادى.

مۇنداي كەزدە ۇلت ءوزىن ساقتاپ قالۋدىڭ، ءوز مۇددەسىن قورعاۋدىڭ جولدارىن ىزدەي باستايدى. قوعامنىڭ يدەياعا دەگەن سۇرانىسى تۋادى. ۇلتتىق دەموكراتيالىق يدەيا مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ تاريحي، مادەني، رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋى مەن دامۋىنا جۇمىس ىستەيدى. مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىن دەموكراتيالىق جولمەن قورعايدى.

تاريحي ساباقتاستىق: العاشقى ۇلتتىق دەموكراتيالىق «الاش» پارتياسى

1917 جىلى شىلدە-تامىز ايلارىنىڭ ءولىاراسىندا جالپىقازاقتىق ءى قۇرىلتاي شاقىرىلىپ، «الاش» پارتياسى تاريح ساحناسىنا شىقتى. «الاش» پارتياسىنىڭ ۇلتتىق ۇستانىمى بەس ءتۇرلى تۇجىرىمعا نەگىزدەلدى.

ءبىرىنشى ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. سول تۇستا ءاليحان بوكەيحان: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى» دەگەن ەدى. ياعني، جەر – وتان، ال وتاندى ساتۋعا دا، جەكە مەنشىككە اينالدىرۋعا دا بولمايدى. سول جەر ءۇشىن ءار قازاقتىڭ نامىسى جىرتىلىپ، ول جەرگە ءار قازاقتىڭ تەرى مەن قانى توگىلگەن.

ەكىنشى ۇستانىم: جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا.بوكەيحان ايتقانداي «ونىڭ ءار ءبىر ءتۇيىر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك». ياعني، جەر يگىلىگى – ەل يگىلىگىنە اينالۋى ءتيىس. ودان اسسا عانا جاتقا سالاۋات.

ءۇشىنشى ۇستانىم: ءا.بوكەيحان جوباسى بويىنشا، «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى كەرەك». ياعني، تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك پەن بىرلىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋ.

ءتورتىنشى ۇستانىم: قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك. ياعني، ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ پايىمداۋىنا جۇگىنسەك، «ۇلتتىق مادەنيەت ۇستەمدىگى ساقتالۋى» ءتيىس.

الاشتىڭ بەسىنشى، تۇپكى ماقساتى: تاۋەلسىز عىلىمعا، ۇلتتىق سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ەدى.

ۇلتتىق دامۋ مەن تۇتاستىقتىڭ نەگىزى - ءتىل، ءدىن، جەر جانە ەكونوميكا

ءتىل. تاۋەلسىزدىك العان جيىرما ءبىر جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ نەگىزگى تىلىنە اينالا المادى. بۇل -  مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باعىتىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ دارمەنسىزدىگىن جانە قۇلىقسىزدىعىن كورسەتەدى. ونى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتقا دەگەن قيانات دەپ باعالاۋعا بولادى. «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ ورىندالماۋى، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ جۇمىس ىستەمەۋى، مەملەكەت ساياساتىنىڭ ورىس جانە اعىلشىن  تىلدەرىنىڭ مۇددەسىن اشىق قورعاۋى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋى مەن قولدانىس اياسىنىڭ تارىلۋىنا الىپ كەلدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلامالارىنىڭ ورىندالماۋى ونىڭ جاپپاي قولدانىسقا ەنگىزۋ مەرزىمىن كەيىن شەگەرە بەردى.

بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىلى ورىس ءتىلىنىڭ ەكسپانسياسىمەن قاتار اعىلشىن ءتىلىنىڭ بوداۋىنا اينالىپ بارادى. ءتىلى ءالى شىقپاعان بالاعا بالا باقشادان، ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋ - قازاق ءتىلىنىڭ جويىلۋىنا اپاراتىن توتە جول. وعان كوز جۇمىپ قاراۋعا بولمايدى.

ءدىن. مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ تاريحي ءدىنى - يسلام. كەيبىر الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ بۇكىل الەمدىك گەوساياساتتاعى ورنى مەن ۇستانعان ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە يسلام ءدىنى تەرروريزم مەن ءدىني ەكسترەميزمنىڭ  باستاۋى رەتىندە قاراستىرىلاتىن بولدى.  تەرروريزم، ءدىني ەكسترەميزممەن كۇرەس تابيعي قازبا بايلىقتارى مول مەملەكەتتەردى وتارلاۋ مەن ءوز ىقپالىنا كوندىرۋ قۇرالىنا اينالدى. يمپەرياليستىك دەموكراتيانى دامۋشى، ءالسىز مەملەكەتتەرگە تىقپالاۋ ارقىلى ولاردىڭ ەكونوميكاسىنا يە بولۋ ساياساتى قىزۋ جۇرگىزىلۋدە. دامۋشى مەملەكەتتەرگە قىسىم جاساۋ مەن سوعىس اشۋدىڭ ءبىر جولى - ءدىني ەكسترەميزممەن كۇرەس. بۇل گەوساياسي تاسقىن جولىندا تۇرعان دامۋشى مەملەكەتتەردىڭ ءدىني، سەنىم-نانىم بوستاندىعىنا وراسان زور وزبىرلىعىن اكەلۋدە.

قازاقتاردىڭ ءتۇرلى ءدىني باعىتقا بوي الدىرۋى، ونىڭ ىشىندە يسلام ءدىنىن ۇستاناتىنداردىڭ بولشەكتەنىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى بولۋى ۇلكەن قاۋىپتى تۋعىزادى.  سوندىقتان ءبىر مەملەكەت ءبىر ءدىن ۇستانىمىن قولدانۋ كەرەك.

جەر. جەر مەن جەردىڭ استى، ۇستىندەگى بايلىق سول جەرگە يە مەملەكەتتىڭ ساياسي دا، ەكونوميكالىق تا تاۋەلسىزدىگىنىڭ كەپىلى. جەردىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ -  مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋدىڭ ەڭ نەگىزگى العىشارتى. مەملەكەتتىڭ قازبا بايلىقتارىنا باسقا مەملەكەتتەردىڭ يە بولۋى  - سول مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنە تونگەن تىكەلەي قاۋىپ. ۇلتتىق دەموكراتيالىق يدەيا بۇل ماسەلەدە سولقىلداقتىقتى كوتەرمەيدى.  

ەكونوميكا. جالپى ەكونوميكانىڭ دامۋى جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ جۇيەسىزدىگى مەن كەڭ ەتەك العان جەمقورلىق وتاندىق ەكونوميكانىڭ دامۋىن تەجەپ، تۇنشىقتىرىپ وتىرادى. وسىنداي جايسىز جاعدايدا كەدەندىك وداق پەن ەۋرازيالىق وداققا كىرۋ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلۋىنىڭ توتە جولى. ىشكى ءونىم شىعارۋ قابىلەتى وتە تومەن، بۇكىل ەكونوميكاسى شيكىزاتتى يمپورتتاۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىڭ ونەركاسىبى الدەقايدا جوعارى دامىعان، ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىك قۋاتتى مەملەكەتكە شەكاراسىن اشىپ بەرىپ، ەركىن ساۋدا مەن تاۋار اينالىمىنا جول اشۋ  - وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەر مەن ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتى قۇردىمعا جىبەرۋدىڭ جوسپارى.

سوندىقتان مەملەكەتتىڭ ساياساتى وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەردى، ونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعىن قولداۋعا باعىتتالۋى ءتيىس.

بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى - ۇلتتىق دەموكراتيانى دامىتۋ. مەملەكەت ساياساتىن ۇلتتىق دەموكراتيالىق جۇيەگە باعىتتاۋ بولماق. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن قوعامنىڭ ءوزى، ونىڭ ىشىندە ۇلت زيالىلارى، قوعامنىڭ بەلسەندى توپتارى، ياعني ۇلت دەموكراتتارى بىرىگىپ، ساياسي كۇشكە اينالۋى ءتيىس.

ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت ورناتۋ قالاي جۇزەگە اسادى؟

مەملەكەتتىك بيلىك

مەملەكەت. قازاق رەسپۋبليكاسى - پرەزيدەنتتiك باسقارۋ نىسانىنداعى ادام جانە ادامنىڭ ءومiرi, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى بولىپ سانالاتىن  ۇلتتىق-دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتiك بiرتۇتاس مەملەكەت.

پرەزيدەنت مەملەكەتتىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني-ينتتەلەكتۋالدىق دامۋ سترەتەگياسىن ايقىندايدى، ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتىڭ باعىتتارىن بەلگىلەيدى.

پرەزيدەنت قانداي دا ءبىر ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، ينستيتۋتتاردىڭ باسشىلىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتتەرىن اتقارا المايدى.

پرەزيدەنتتىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني-ينتتەلەكتۋالدىق ۇستانىمدارى مەملەكەتتىڭ ۇلتارالىق، دىنارالىق تىنىشتىعى مەن تاتۋلىعىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، iشكi جانە سىرتقى ساياساتتى ايقىنداۋدا مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا باعىتتالادى.

پارلامەنت. پارلامەنت – حالىقتىق وكىلدىك جانە زاڭ شىعارۋشى بيلىكتى جۇزەگە اسىرادى. ءبىر پالاتالى پارلامەنت  سايلاۋى  ارالاس جۇيە نەگىزىندە، ياعني دەپۋتاتتاردىڭ تەڭ جارتىسى  ماجوريتارلى، تەڭ جارتىسى پروپورتسيونالدى جۇيەدە جۇرگىزىلەدى.

پارلامەنت وكىلەتتىك جانە زاڭ شىعارۋمەن بىرگە زاڭداردىڭ ورىندالۋىن، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ، مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق باعدارلامالاردىڭ ورىندالۋىن قاداعالايدى.

پارلامەنت  پرەمەر-ءمينيستردى تاعايىندايدى، ۇكىمەت قۇرامىن بەكىتەدى. بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتى پارلامەنتكە باعىنىشتى بولادى.

ۇكىمەت. ۇكىمەت – اتقارۋشى بيلىكتى جۇزەگە اسىرادى. ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ساياسي ماسەلەلەرگە ارالاسۋىنا تيىم سالىنادى. ۇكىمەت مۇشەلەرى قانداي دا ءبىر قوعامدىق جانە ساياسي ۇيىمداردىڭ قۇرامىندا بولا المايدى جانە جەكەلەگەن ۇيىمنىڭ  نەمەسە توپتىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا تيىم سالىنادى.

ۇكىمەت ءوز قىزمەتى تۋرالى پارلامەنت الدىندا ەسەپ  بەرەدى، ەگەر رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتى، مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق باعدارلامالاردى  ورىنداماعان جاعدايدا پارلامەنت شەشىمىمەن تاراتىلادى.

ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى كونستيتۋتسيالىق ارنايى زاڭدا انىق جانە ناقتى كورسەتىلەدى.

جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك. جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك –  اكiمشiلiك-اۋماقتىق ءبولiنiستi باسقارادى جانە  ۇكiمەتiنiڭ جەرگىلىكتى وكiلi بولىپ تابىلادى. جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك وكىلدەرىن، ياعني اكىمدەردى پرەمەر-مينيستر تاعايىندايدى جانە قىزمەتتەن بوساتادى. اكىمدەردىڭ ساياسي ىستەرگە ارالاسۋىنا، قوعامدىق، ساياسي ۇيىمدارعا مۇشە بولۋىنا جانە جەكەلەگەن ۇيىمنىڭ نەمەسە توپتىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا تيىم سالىنادى.

 جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك وكىلدەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ارنايى زاڭدا انىق ءارى ناقتى كورسەتىلەدى.

سوت بيلىگى.  قازاق رەسپۋبليكاسىندا سوت تورەلiگiن تەك سوت قانا جۇزەگە اسىرادى. سوت جۇيەسى كونستيتۋتسيالىق، جوعارعى، وبلىستىق، اۋداندىق، ارنايى جانە بيلەر سوتىنان تۇرادى.

كونستيتۋتسيالىق، جوعارعى سوت سۋديالارىن پارلامەنت تاعايىندايدى. وبلىستىق، اۋداندىق جانە ارنايى سوت سۋديالارىن جەرگىلىكتى ءماسليحاتتار، بيلەر سوتىن زيالى قاۋىم جەرگىلىكتى اكىممەن بىرلەسە وتىرىپ سايلايدى.

سۋديالاردىڭ ساياسي ىستەرگە ارالاسۋىنا، قوعامدىق، ساياسي ۇيىمدارعا مۇشە بولۋىنا جانە جەكەلەگەن ۇيىمنىڭ نەمەسە توپتىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا تيىم سالىنادى.   

ءتىل جانە مادەنيەت

قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتiك تiل - قازاق تiلi.
مەملەكەتتiك ۇيىمداردا، جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا جانە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە تەك مەملەكەتتىك ءتىل قولدانىلادى.

بالاباقشالارداعى تاربيە جۇمىستارى مەن جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ ىسىندە باستاۋىش سىنىپتا ءبىلىم بەرۋ تەك مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلەدى. جوعارى سىنىپ، جوعارى ءبىلىم بەرۋ جانە جوعارى وقۋ ورىنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋدە ورىس، اعىلشىن، قىتاي تىلدەرى وقىتىلادى.  

قازاق رەسپۋبليكاسىندا ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، ونەردىڭ، باسقا دا رۋحاني-ينتەللەكتۋالدىق قۇندىلىقتاردىڭ دامۋىنا جاعداي جاسايدى. وعان ساي كەلمەيتىن شەتەلدىك يدەولوگيانىڭ ەنۋىنە، اقپاراتتىڭ تارالۋىنا شەكتەۋ قويادى.  تەلە-راديو ارنالاردىڭ، كينو جانە مۋزىكا كومپانيالارىنىڭ شەتەلدىك جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ يەلىك ەتۋىنە نەمەسە باسقارۋعا الۋىنا جول بەرىلمەيدى.  

مەملەكەت قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى دياسپورالارعا ءوزىنىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن، ونەرىن دامىتۋعا جاعداي جاسايدى. قوعامدىق ورىنداردا ءوز تىلىندە سويلەۋگە كەدەرگى كەلتىرمەيدى.

ءدىن جانە رۋحانيات

قازاق رەسپۋبليكاسىندا ار-وجدان جانە ءدىني سەنىم بوستاندىعى قامتاماسىز ەتىلەدى.   تاريحي، ءداستۇرلى دىندەردىڭ دامۋىنا جاعداي جاسالادى. تاريحي، ءداستۇرلى دىندەرگە جاتپايتىن ءدىني سەكتالاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە تيىم سالىنادى.

قازاق – مۇسىلمان. قازاق حالقى ءبىر مەملەكەت، ءبىر ءتىل، ءبىر ءدىن ۇستانىمىن قولدايدى.

ءدىني الاۋىزدىق تۋعىزۋعا، ءدىني ەكسترەميزمگە تيىم سالىنادى، ونداي ارەكەتتەر زاڭمەن قۋدالانادى.

قازاق رەسپۋبليكاسى ۇرپاق تاربيەسىندە تاريحي-ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋگە، بالالار مەن جاستاردىڭ بويىندا ۇلتتىق رۋح، نامىس، يمان، ىزگىلىك جانە اتانى سىيلاۋ، انانى قۇرمەتتەۋ سياقتى باعىتتاردى ۇستانادى.

«اتا وسيەتى، اجە تاربيەسى» دوكتريناسىنىڭ دامۋىنا كۇش سالادى، ونى تاربيە بەرۋدىڭ تەمىرقازىعى رەتىندە قاراستىرادى. 

بالا تاربيەسىندەگى اتا-انانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى قاتاڭ تالاپ ەتىلەدى.    

جەر جانە ونىڭ بايلىقتارى

جەر مەملەكەتتىڭ جانە قازاق رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ مەنشىگىندە بولادى.وزگە ەلدىڭ زاڭدى جانە جەكە تۇلعالارىنا، ازاماتتىعى جوق ادامدارعا جەر ساتىلمايدى.

جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق ۇلتىنا جانە قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتەدى.

شەتەلدىك زاڭدى نەمەسە جەكە تۇلعالارعا جەر ون بەس جىلدان اسپايتىن مەرزىمگە جالعا بەرىلەدى. جەردى جالعا بەرۋ، ونىڭ مەرزىمىن ۇزارتۋ نەمەسە ۇزارتپاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋ  پارلامەنتتىڭ قۇزىرەتىندە بولادى.

 جەر استى قازبا بايلىقتارىن يگەرۋ مەن ەكسپورتتاۋدى مەملەكەت جۇزەگە اسىرادى. 

ەكونوميكا، قارجى جانە كاسىپكەرلىك

قازاق رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ەكونوميكا قالىپتاستىرادى. مەملەكەت ساياساتى وتاندىق جانە ۇلتتىق ءىرى، ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا باعىتتالادى.

وتاندىق - ۇلتتىق بيزنەس، ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىك مەملەكەتتىڭ قولداۋىندا جانە قورعاۋىندا بولادى.

قالا قۇراۋشى، ءىرى كاسىپورىندارعا (مۇناي، گاز، قارا جانە ءتۇستى مەتال، ۋران ءوندىرۋشى) شەتەلدىك جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ يەلىك ەتۋىنە، باسقارۋىنا تيىم سالىنادى. بۇرىن شەتەلدىك جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ يەلىك ەتۋىنە، باسقارۋىنا بەرىلگەن كاسىپورىندار مەملەكەتكە قايتارىلادى.

شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن پايدالانۋ ۇكىمەتتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولادى  جانە شەتەلدىك جۇمىسشىلارعا وتاندىق جۇمىسشىلارعا قاراعاندا قانداي دا ءبىر ارتىقشىلىقتار بەرۋگە (جالاقىسىنىڭ جوعارى بولۋىنا، الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ مەن قولداۋ ىسىندە) تيىم سالىنادى.

اۋىل شارۋاشىلىق كەشەنىن دامىتۋ، اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن وندىرۋشىلەردى قولداۋ ۇلتتىق مەملەكەتتىك ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ نەگىزگى سالاسى بولىپ تابىلادى.

اۋىل شارۋاشىلىق كەشەنىن دامىتۋشى، اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن ءوندىرۋشى جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارعا سالىقتىق، قارجىلىق، اكىمشىلىك-ۇيىمداستىرۋشىلىق مەملەكەتتىك قولداۋلار كورسەتىلەدى.

قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى قارجى ينستيتۋتتارىن شەتەلدىك جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ يەلىك ەتۋىنە، باسقارۋىنا تيىم سالىنادى.

قازاق رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ شەتەلدەردە قارجى ساقتاۋىنا، شەتەلدەردە جىلجىمالى جانە جىلجىمايتىن مۇلىكتەر ۇستاۋىنا شەكتەۋ قويىلادى.

ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ دامۋىنا، ۇلتتىق مۇددەگە ساي كەلمەيتىن قانداي دا ءبىر ەكونوميكالىق وداقتارعا، ۇيىمدارعا مۇشە بولۋعا جول بەرىلمەيدى. 

ۇستەمەمەن نەسيە بەرۋگە شەكتەۋلەر قويىلادى. ۇلتتىق قارجى جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدا يسلام قارجى جۇيەسى ەنگىزىلەدى.    

سىرتقى ساياسات

قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتى  بەيبىتشىلىك، تاتۋلىق، ءوزارا كەلىسىم نەگىزدەرىنە باعىتتالادى. قانداي دا ءبىر مەملەكەتتەرمەن، حالىقارالىق ۇيىمدارمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋدا، حالىقارالىق قۇجاتتارعا قول قويۋدا  ۇلتتىق مۇددەنىڭ ساقتالۋىنا باسىمدىلىق بەرەدى.

تۇركى مەملەكەتتەرىمەن وداقتاسۋعا، تىعىز ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني، رۋحاني-ينتەللەكتۋالدىق بايلانىس ورناتۋعا مۇددەلى بولادى.

 قازاق رەسپۋبليكاسى شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىنا جاعداي جاسايدى، قولداۋ كورسەتەدى. 

دەموگرافيا جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ

قازاق رەسپۋبليكاسى قازاق ۇلتىنىڭ سانىن ارتىرۋدى مەملەكەت ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرادى. حالىق سانىن ارتتىرۋ – حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ مەن تۋدى ىنتالاندىرۋ جانە شەتەلدەگى قازاقتاردى تاريحي وتانىنا قايتارۋ نەگىزىندە جۇرگىزەدى.  

كوپ بالالى انالارعا رۋحاني-مورالدىق جانە ماتەريالدىق قولداۋلار مەن كوتەرمەلەۋلەر تۇراقتى جۇرگىزىلەدى.

جاس وتباسىلاردى جۇمىسپەن، باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ جولدارى قاراستىرىلادى. وسى باعىتتا جاستاردى الەۋمەتتىك قولداۋ جوبالارىنا قارجى سالعان، دەمەۋشىلىك جاساعان جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارعا سالىقتىق جەڭىلدىكتەر بەرۋ جۇيەسى جولعا قويىلادى.

ماقسات ءىلياسۇلى،

عابيدەن جاكەي،

بولاتبەك ءبىلال

Abai.kz