ءوز ۋاقىتىندا ۇلى قىتاي مەن قازاق حاندىعىنىڭ ارالىعىن الىپ جاتقان جوڭعار حاندىعى ات ۇستىندەگى جاۋىنگەر ەل بولعانى تاريحي شىندىق.  جوڭعار اتالعان  قالماقتاردىڭ تولاسسىز جورىعى تەك قازاق ءۇشىن عانا ەمەس، قىتاي مەملەكەتىنە دە اۋىر ءتيدى.

ولاردىڭ قالالارى مەن ەلدىمەكەندەرىن ۇنەمى توناپ كەتىپ وتىردى. ءۇش عاسىرعا جۋىق،  ارعى جاعىنداعى قىتاي مەن بەرگى جاعىنداعى قازاقتاردىڭ ءالسىز جاقتارىن اجىراتىپ،  بىلىپ العان قالماق قونتايشىلارى قايتا-قايتا ءشۇرشىتتى توناپ، جۋىنۋ دەگەندى بىلمەيتىن، قولاڭسا ساسىعان جۇرتىنا مولىنان ازىق-تۇلىك اكەلىپ، سونداي-اق ءالسىن-ءالسىن  قازاق  قوڭىستارىن  شابۋىلداپ، شۇرايلى جايلاۋى مەن قىس قىستاۋىن تارتىپ الىپ، اۋماعىن  ۇنەمى كەڭەيتىپ وتىرعان.

كەزىندە ەكسپەديتسيا ساپارىمەن  جۇرىپ، ويدا-جوقتا قولعا ءتۇسىپ، سولارعا قىزمەت ەتكەن شۆەد وفيتسەرى يۋحان گۋستاۆ رەناتتىڭ جازۋىنشا، وڭتۇستىكتە حورەزمگە دەيىنگى جانە سولتۇستىكتە توبىل سۋىنا دەيىنگى ارالىقتى جاۋلاپ الىپ، ۇلان-بايتاق جوڭعار قاعاناتىن قۇرۋدى مەجەگە العان كورىنەدى. قالاي دەسەك تە، قازاق جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن سوعىس بارىسىندا  كوپ  ۋاقىتقا بولسا دا ولار يمپەريا قۇرا الدى. سول رەناتتىڭ «دجۋنگارسكايا ستەپ» اتتى ەڭبەگىندە  جانە ونىڭ جوڭعار – قالماق اتا - قونىس ەتكەن مەكەندەرىن قاعازعا تۇسىرگەن كارتاسىندا، شىن با، الدە ءوسىرىپ جازعان با، سول ۋاقىتتاعى قالماقتاردىڭ سانىن ءتورت ميلليونعا جۋىق دەپ كورسەتكەن. قۇبا قالماقتار قاتاڭ تارتىپكە باعىنعان، قونتايشىلارىنىڭ بۇيرىعىن قالاي دا ورىنداۋعا كۇش سالاتىن اسكەري ەل جانە مەملەكەت  دەپ جازىپتى.

سول جوڭعار قونتايشىلارى مەن باتىرلارىنىڭ تالاي كەڭەسىنە قاتىسقان شۆەد وفيتسەرى «ولاردىڭ تۇپكى ويى – قازاق جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىن وزدەرىنە باعىندىرىپ، سان جاعىنان مولايىپ، كۇشەيىپ العان سوڭ، قالىن قىتايعا تارپا باس سالۋ. باعىندىرعان قول استىنداعى ەل-جۇرتتان قوسىمشا اسكەر جاساقتاپ ءارى وزدەرىن ۇنەمى ازىقپەن قامتاماسىز ەتۋدى ويلاستىردى»، - دەيدى كىتاپتا. «ولار شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قالاي جانە قانداي جولمەن وراسان كۇش-قۋاتقا يە بولعانىن جاتقا بىلەتىن ەدى». رەنات وسىلاي  جازىپ، كورسەتىپتى.

جوڭعارلار قازاققا سوعىس اشپاي تۇرىپ، الدىمەن قاسىنداعى دونعان مەن سولاڭ مەكەندەگەن ولكەلەردى، سونان سوڭ قاسىنداعى  بۇكىل قاشقاريانى كىشىگىرىم  كۇشپەن عانا جاۋلاپ الادى. وسى ەلدەردىڭ ۇستالارىن جيناپ، قىلىش پەن نايزا، باسقا دا قارۋ-جاراق سوقتىرتادى. كەيىننەن شۆەد وفيتسەرى قالماقتارعا زەڭبىرەك قۇيۋدىڭ جولىن كورسەتىپ، وسى قارۋدىڭ ءبىرازىن دايىنداپ بەرەدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرىمىز، جوڭعار بيلىگى قازاققا سوعىس اشار الدىندا قىتاي بيلەۋشىلەرىنىڭ الدىنان ءوتىپ، ءوزارا ىنتىماققا كەلىپ، ارت جاعىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن (تىل) قامتاماسىز ەتكەن.

دەگەنمەن، شىڭعىس حان  سەكىلدى  يمپەريا قۇرۋعا تالپىنعان ەلدىڭ قاتەلىگى قايدان كەتتى؟ جاۋجۇرەك ەلدىڭ وزگەنىڭ قانىن توگە ءجۇرىپ قۇرعان قاعاناتى قالاي قۇلادى، نەدەن قۇلادى؟

زەردەلەي كەلە تۇسىنگەنىمىز، ءوز ىشىندە اۋىزبىرلىكتىڭ جوقتىعىنان، تاققا تالاستان، جاق-جاق بولىپ اركىم ءوز جاقتاستارىن، رۋ-تايپالارىن قولداعان تايتالاستان ويسىراي ۇتىلعان. شىڭعىس حاننىڭ بۇلاردان ارتىقشىلىعى – ءوزى  قۇرعان  قاعانات ىشىندەگى الاۋىزدىقتى ەش ۋاقىتتا ءوزىن الاڭداتپايتىنداي ەتىپ تىيعان. اينالاسىنداعى بيلىككە (اسكەر قولباسشىلارىن) رۋ، تايپا كوسىمدەرىنەن ەمەس، يمپەريا قۇرۋعا قىزمەتى سىڭگەن ءارى وزىنە قيىن-قىستاۋ كەزدەرىندە ادالدىق تانىتقان ۇزەڭگىلەس ازاماتتاردان تاعايىنداعان. ساتقىندىقتى اياماي جازالاعان.

وسى ورايدا، ءستاليننىڭ «ۇلى ماقساتقا جەتۋ ۇرەيدەن باستالادى» دەگەن ءسوزىن كەلتىرە كەتەيىك. ەگەر بۇل ءسوزدى تاراتىپ ايتساق، تاريحتا دارا تۇلعا بولۋدى، الەمدىك بيلىككە جەتۋدى ماقسات ەتكەن ادام الدىمەن ءوزى ۇرەيمەن اۋىرادى دەگەن ءسوز عوي. كەيىن بيلىككە جەتكەندە اينالاسىنداعى وزگەلەردى دە، كەزىندەگى ءوزى سەكىلدى ۇرەيمەن  ۇستايدى. سوندىقتان شىڭعىس حاننىڭ تۇسىندا تومەندەگىلەر جالتاقتاماي جاۋىنا قاسقىرداي شاپقانىمەن، ءوز بيلىگىنە  قوعاداي جاپىرىلىپ، شوشىنىپ  جانە ءار قادامىن ساناپ باسىپ، ۇلى حانعا قارسى كەلىپ قالماۋدىڭ جولىن ىزدەپ، قورقىنىشپەن كۇن كەشكەن.

سونىمەن قاتار كورەگەن شىڭعىس  حان ەل تۇتاستىعىنا، ىنتىماعىنا اسا ۇلكەن ءمان بەرگەن. مۇنسىز قۇرعان يمپەريانى ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. جوڭعار – قالماقتىڭ  قاتەلىگى – ىشكى بىرلىگىنە دەن قويماعانى جانە الاۋىزدىقتى بولدىرمايتىن قۇرىلىمدى ويلاپ تاپپاعانى.

1723 جىلى وڭ مەن سولىن بارلاپ، زەردەلەپ العان ولار تاس-ءتۇيىن دايىندىقپەن ىرگەسىندەگى قازاق حاندىعىنا تاپ بەرەدى. ارتىنداعى قىتايدىڭ ءتىلىن تاۋىپ، الداۋسىراتقان جوڭعارلار قىستان جاقسى دايىندىقپەن شىعىپ، تاۋدان قۇلاعان دولى وزەندەي كوكتەمگى الاساپىراندا قازاق ەلىنە وڭدىرماي سوققى بەردى. العاشىندا جاڭعاقتاي شاشىلىپ، ابدىراپ قالعان قازاقتار ەسىن جيىپ، كۇش بىرىكتىرىپ، جيناقتالىپ، بۇلارعا تويتارىس جاساعانشا ءبىراز ۋاقىت كەرەك بولدى. قازەكەڭ وسى ءبىر قيىن-قىستاۋ زاماندى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەپ اتاعان. قىتاي بيلىگى جوڭعاردىڭ قازاق پەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە شاباتىن اگرەسسيالىق جوسپارىن بىلگەندە قۋانعان. قاراقشىلىعى باسىم تىنىمسىز جوڭعاردى تۇنشىقتىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ السىرەگەنى كەرەك ەدى. دەگەنمەن، وسى قۇبا قالماقتىڭ قولىمەن ارعى جاعىنداعى قازاق حاندىعى مەن قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن ەلدەرىنە سوققى بەرىپ، اياماي تۋلاقتاي سىلكىپ الۋ كەرەك بولدى. جاڭعاقتى ءبىر-بىرىنە سوعىپ جارۋ دەگەن وسى بولاتىن.

سول كەزدەگى تسين ديناستياسى الداعى ۋاقىتتا ءبىر جورىعىمەن بۇلاردى ۇرىپ جىعىپ، ءوز قۇرامىنا ۇلان-عايىر اۋماقتى قوسىپ الۋدى ويلادى. ەجەلدەن اسپان استى يمپەرياسىنا اينالۋدى ويلايتىن ولار، بۇلاردىڭ قالا سوعىپ، بالا وقىتىپ، ەگىن سالىپ، وركەنيەتتىلىككە ۇمتىلۋدىڭ ورنىنا بايتاق  دالادا ۇشىپ-قونعان تىرلىگىنە قاراپ، «دالانىڭ قاڭباق قۋعان اقىماقتارى» دەپ ويلايتىن. بۇلاردى قان جوسا قىلىپ، تاپتاپ وتەتىن ءساتتى كۇتتى. قان-قاساپ سوعىس باستالىپ، قىرعىزدىڭ ءبىرازىن  الاتاۋدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە قۋىپ تىققان جوڭعارلار (قىرعىز تايپالارىنىڭ كوپشىلىگى بۇلارمەن كۇش بىرىكتىرىپ، وسى جوڭعار – قالماققا قالىڭ  اسكەر قوسقان)  وزبەك پەن تۇرىكمەندى تەز ارادا جاۋلاپ الدى. قازاق ەلىن العاشىندا ىعىستىرىپ جىبەرگەنىمەن، ەسىن جيعان قازاق باتىرلارى مەن بيلەرى ابىلاي حاننىڭ اينالاسىنا توپتاسا ءبىلدى ءارى تويتارىس جاساي الدى. دەگەنمەن، قازاقتى ساقتاپ قالعان – دالاسىنىڭ كەڭدىگى، ۋاقىت سوزباي رۋ، تايپالاردىڭ اۋىزبىرلىككە كەلۋى جانە ات ۇستىندەگى جاۋىنگەرلىگى.

جەتىسۋ ولكەسى كونە زاماننان قازاق تايپالارىنىڭ قىس – قىستاۋى، جاز – جايلاۋى بولعان. ول تاريحي شىندىق. دەگەنمەن، شۆەد وفيتسەرى ءوز جازبالارىندا جوڭعار ەلىنىڭ كارتاسىن جاساعان ەكەن. وندا، بىلاي دەپ كورسەتىپتى:  «جوڭعار الاتاۋى، بالقاشقا قۇياتىن ىلە وزەنىنىڭ ەكى قاپتالى، التىنەمەل مەن قويلىق ارالىعى. سول سياقتى، وسى اۋماقتاعى تاعى ءبىراز ءوڭىردىڭ اتاۋىن كەلتىرىپتى. سونداي – اق، قازىرگى قىرعىز جەرىندەگى ۇلكەن كەمىك القابى، ءتۇپ جاعالاۋلارى، ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى، شاۋەشەك (قالماقتىڭ «توستاعان» دەگەن ءسوزى) جانە تۇتاس ءۇرىمشى ولكەسى – جوڭعارلاردىڭ كونەدەن مەكەن ەتكەن اتامەكەنى»، - دەپ جازىپتى.

جوڭعار قاعاناتىنىڭ ىرگەسىن قالاعان اتاقتى قونتايشىلار قالدەن تسەرەن مەن تسەۆان رابدان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، تاققا تالاسقان ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا قاندى جانجال تۋدى. تسەۆان رابداننىڭ ۇلى داباتسي مەن قالدان تسەرەننىڭ ءىنىسى ءامىرسانا ەكەۋى تاققا ۇمتىلىپ، ءبىر-بىرىنە جول بەرگىسى كەلمەدى. اقىرى، تسەۆان رابداننىڭ بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان كەزىندە تاعايىنداعان اسكەر باسشىلارىنىڭ كومەگىمەن داباتسي تاققا وتىردى. بيلىكتەن مۇلدە ىسىرىلىپ قالعان ءامىرسانا كەكتەنىپ، تىعىرىقتان جول تابۋدىڭ ارەكەتىنە كوشتى. اتا جاۋى قازاقتاردان كومەك سۇراۋعا نامىس جىبەرمەدى. ەسىنە كەلگەنى كەزىندە ىمىرالاسۋعا جوڭعار قونتايشىسىمەن ىلەسىپ بارعان قىتاي بيلىگى ەدى. سولار عانا كومەكتەسەر دەپ ويلادى. دەگەنمەن، بۇل قادامدى جاساردا قالماق نويانى بۇكىل جوڭعار جۇرتىنىڭ ىستىق شامعا سوعىلعان كوبەلەكتەي بولارىن تۇسىنبەدى. سۇمدىقتى الىستان ويلايتىن كارى قىتاي جىميىپ كۇلدى. ءوز مەزگىلىندە سانى كوپ مانجۇردى، تاڭعۇتتى، باسقا دا كوپتەگەن ەلدى جۇتىپ قويعان جانە حانسۋعا اينالدىرعان قىتاي بيلىگى مىنالارعا «اقىرى وزدەرىڭ كەلدىڭدەر عوي» دەدى ىشتەرىنەن. قانشاما عاسىردا ءبىر كەلەتىن مۇمكىندىكتى وتكىزىپ الماۋدى ويلادى. بىراق مىنا كوشپەلى جابايىلاردى قىرىپ تاستاماساڭ، قىتايعا اينالدىرا الماسسىڭ دەپ ويلادى تاعى دا.

حات تانىمايتىن، كوشىپ-قونعان ەل بولعاندىقتان، وزدەرىنىڭ  تىلىن، ءداستۇرىن، تانىمىن، تاماعىن وتكىزە المايتىندىعى انىق ەدى. تەك كۇشەيىپ كەتپەي تۇرعاندا قىرىپ تاستاۋ كەرەك بولدى. كومەك سۇراپ كەلگەن ءامىرسانادان قارسىلاسىنىڭ كۇشىن، سانىن، تۇرعان ورنىن انىقتاپ العان سوڭ، قىتاي جاعى قالىڭ اسكەر ءبولدى. ءامىرسانا بۇلارعا جوڭعار بيلىگىن ويدا-جوقتا سوعۋدى، قالماق كۇشىنىڭ قاي ەلدى مەكەندەردە قانشا ەكەنىن انىقتاپ بەردى. سونداي-اق قىتاي اسكەرىنىڭ قالاي ورنالاسۋ كەرەكتىگىن كورسەتتى. داباتسيمەن اراداعى قاندى وشپەندىلىك ارىستانداي اقىرعان جاۋىنگەر ەلدى وڭدىرماي ورعا جىقتى. رەناتتىڭ جازۋىنشا، بۇل قىتاي جورىعىنان جوڭعار حاندىعى عانا ەمەس، تۇتاس جوڭعار جۇرتى قىرعىن تاپتى. «كەزىندەگى بايتاق دالادا ۇيىسقان قالىڭ ەلدەن تۇك قالمادى»،  – دەيدى وكىنىشپەن.

امىرساناعا قوسىپ، قىتاي جاعى العاشىندا قۋلىقپەن شاعىن اسكەر جىبەرگەنىمەن، ىلە-شالا ارتىنان گەنەرال پۋ دە باسقارعان سانى كوپ تۇتاس ارميانى اتتاندىرعان كورىنەدى. تەگى امىرساناعا ارتىنان قالىڭ اسكەر باراتىنىن ايتپاعانى ونىڭ شوشىنىپ، سوزىنەن تانىپ، قاشىپ كەتپەسىن دەگەنى بولار. قالماق جىگىتىنىڭ بار ماقساتى ءداباتسيدى تاقتان الىپ، ورنىنا وتىرۋ ەدى. ءشۇرشىتتىڭ كومەكتەسەم دەگەن ءسوزىنىڭ ارتىندا گەنوتسيدتىك پيعىلدىڭ جاتقانىن قايدان ءبىلسىن؟! ەكى قالماق نويانىنىڭ قان جۇتقان تارتىسىنان ورمانداي شۋلاعان بۇكىل ەل-جۇرتى قىرعىن تاپتى، تۇگى قالمادى.  قىتايلاردىڭ قولىنا ءوتىپ، گەنەرال پۋ دەنىڭ قاراماعىندا ءبىراز ۋاقىت بىرگە جۇرگەن شۆەد وفيتسەرى: «شۇرشىتتەر قالماق ساربازدارىن عانا ەمەس، ولاردىڭ كەمپىر-شالىن دا، ايەلدەرى مەن بالالارىن دا ايامادى. ەڭبەكتەگەن بالالارىنا دەيىن نايزاعا شانشىپ، تارباڭداتىپ جوعارى كوتەرىپ قارقىلداپ كۇلگەندەرىن  كوردىم»، - دەيدى ەڭبەگىندە.

قانشاما عاسىر قىتاي قالالارى مەن ەلدىمەكەندەرىن قورقىنىشتا ۇستاپ، توناپ كەتىپ وتىرعان  قالماق ەلى تۇگەلىمەن قىرىلىپ كەتتى. ولار قۇرعان ۇلان-عايىر يمپەريا دا جىبەرگەن قاتەلىكتەن ويدا-جوقتا قۇلاپ تىندى. جوڭعار حاندىعىن جانە قىتاي مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىن زەرتتەۋشى ەۋروپالىق عالىمدار جازاتىن جوڭعاريا يمپەرياسى وسىلاي قۇردىمعا كەتتى.

تاريحتا سولتۇستىكتەگى ورىس يمپەرياسى قازاق ەلىن قانشاما ىعىستىرىپ، قونىستارىنان ايىرىپ، ءوز ۋاقىتىندا  سونشالىقتى زوبالاڭ تۋدىرىپ، كوپشىلىگىن قىرعانىمەن، قازاقتار امان قالدى. بۇعان شۇكىرشىلىك دەيىك. ال ەندى ۇلى قورعان يەسى ءساتى كەلگەن مۇمكىندىكتى جىبەرمەي، تالاي زامانعى وشپەندىلىگىن ۇمىتپاي، ىرگەسىندەگى ورمانداي قالىڭ قالماقتى باۋداي ءتۇسىرىپ، حاندىعىنان دا، ەلدىگىنەن دە ايىرىپ، قۇرتىپ جىبەردى. سوناۋ، ءبىر كەزدەگى ارىستانداي اقىرعان، شىڭعىس حاننىڭ الەمنىڭ جارتى بولىگىن جاۋلاعان ايگىلى قاعاناتىنداي يمپەريا قۇرۋعا تالپىنعان، ات ۇستىندەگى جاۋىنگەر جوڭعار – قالماقتاردان، قازىرگى كۇندەرى قالعاندارى ەدىلدىڭ بويىنا قاشىپ بارىپ، كىشىگىرىم عانا ەلدىگىن قۇرعان قالماق جۇرتىمەن ، سونىمەن قاتار، التاي تاۋلارىنداعى  تاۋلى التاي جۇرتى بولىپ سانالاتىن (ويراتتار) قازىرگى ءبىر تۇتام التايلىقتار عانا قالدى.

تۋعان ەلىمىزدىڭ، ءار عاسىردىڭ وزىنە  ءتان توزاعىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، اۋپىرىمدەپ، امان قالعان،  تالاي قيىندىقتى توزىمدىلىكپەن جەڭە بىلگەن  ۇلىلىعىن تۇسىنگىڭ كەلسە، ونىڭ سوناۋ تاريح قاتپارىنداعى جاۋلارىنىڭ دا وسال بولماعاندىعىن ۇققانىمىز  ءجون سەكىلدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz