بۇگىندە اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەسىنە ورتاق ساياسي با­عا بەرىلىپ ءجۇر. الايدا قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قاراعاندا اشارشىلىق جىلدارى قىرىلعان حالىق سانى ەكى-ءۇش ەسەگە كوپ. ويتكەنى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ساياسي جۇيەگە قارسى شىققاندار، ال حالىق وسى جۇيەنىڭ قۇرباندارى. سوندا دا اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ ءالى ەسكەرىلمەي كەلەدى. تاريحشى عالىم تالاس وماربەكوۆ زۇلمات جىلداردىڭ تىڭ دەرەكتەرىمەن ءبولىستى. 

31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى كۇنى. وسى جوقتاۋ كۇنىنە اشارشىلىق تا، ۇلى تەررورلىق كۇنى دە ءبىر جوقتاۋعا توپتاستىرىلعان. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن جوقتاۋ كۇنىنىڭ تاساسىندا اشارشىلىق قۇرباندارى ءالى دە اتاۋ­سىز قالىپ كەلەدى. 

– ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق ەكەۋى ەكى بولەك تاريحي وقيعا. كوپشىلىك بۇل ۇعىمدى تولىق تۇسىنبەي، ءبىر ۇعىمعا سىيعىزىپ ءجۇر. ول – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرىن قۋعىنداۋ، 1929-31 جىلعى حالىق كوتەرىلىستەرىندە اتىلعاندار، باي-كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە قۋعىنداۋ، ءتۇرلى سوتسياليستىك زاڭدار بويىنشا سوتتالعاندار، دەپورتاتسياعا ۇشىراعاندار، 1936-39 جىلدار ارالىعىندا ۇلكەن تەررور دەپ اتىلعان پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرىن جوقتاۋ كۇنى. 50 جىلداردىڭ باسىندا ستالين ومىردەن وزعانشا بۇل قۋدالاۋلار جالعاسا بەردى. قازىر اشارشىلىق قۇرباندارىن ەشكىم اتاپ وتپەيدى، ويتكەنى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى عانا ايتىلادى. 

بۇگىندە اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەسىنە ورتاق ساياسي با­عا بەرىلىپ ءجۇر. الايدا قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قاراعاندا اشارشىلىق جىلدارى قىرىلعان حالىق سانى ەكى-ءۇش ەسەگە كوپ. ويتكەنى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ساياسي جۇيەگە قارسى شىققاندار، ال حالىق وسى جۇيەنىڭ قۇرباندارى. سوندا دا اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ ءالى ەسكەرىلمەي كەلەدى. تاريحشى عالىم تالاس وماربەكوۆ زۇلمات جىلداردىڭ تىڭ دەرەكتەرىمەن ءبولىستى. 

31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى كۇنى. وسى جوقتاۋ كۇنىنە اشارشىلىق تا، ۇلى تەررورلىق كۇنى دە ءبىر جوقتاۋعا توپتاستىرىلعان. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن جوقتاۋ كۇنىنىڭ تاساسىندا اشارشىلىق قۇرباندارى ءالى دە اتاۋ­سىز قالىپ كەلەدى. 

– ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق ەكەۋى ەكى بولەك تاريحي وقيعا. كوپشىلىك بۇل ۇعىمدى تولىق تۇسىنبەي، ءبىر ۇعىمعا سىيعىزىپ ءجۇر. ول – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرىن قۋعىنداۋ، 1929-31 جىلعى حالىق كوتەرىلىستەرىندە اتىلعاندار، باي-كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە قۋعىنداۋ، ءتۇرلى سوتسياليستىك زاڭدار بويىنشا سوتتالعاندار، دەپورتاتسياعا ۇشىراعاندار، 1936-39 جىلدار ارالىعىندا ۇلكەن تەررور دەپ اتىلعان پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرىن جوقتاۋ كۇنى. 50 جىلداردىڭ باسىندا ستالين ومىردەن وزعانشا بۇل قۋدالاۋلار جالعاسا بەردى. قازىر اشارشىلىق قۇرباندارىن ەشكىم اتاپ وتپەيدى، ويتكەنى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى عانا ايتىلادى. 

قازاقستانداعى بارلىق قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ سانى اشارشىلىقتا قىرىلعان حالىقتىڭ جارتىسىنا دا جەتپەيدى. ءبىرىنشى اشارشىلىق 1921-22 جىلى 1 ميلليوننان استام حالىقتى جالماسا، ەكىنشى اشارشىلىقتا 2 ميلليون ءۇش ءجۇز مىڭ ادام قىرىلدى. ەكى اشارشىلىقتى قوسقاندا 3 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى سانى جاعىنان، دەموگرافيالىق جاعىنان اشارشىلىقتان الدەقايدا از. ارينە، رۋحاني تۇرعىدان حالقىمىزدىڭ بەتكە ۇستارلارىن جوعالتۋ اۋىر ازاپ. بىراق اشارشىلىقتا ءبىز حالىقتىڭ وزىنەن ايرىلىپ قالا جازدادىق ەمەس پە؟ حالىقتى قان قاقساتقان ەكى اشارشىلىقتا قىرىلعان قۇرباندارعا قۇران وقىلىپ، اس بەرىلۋى كەرەك. بۇل – قازاقتىڭ جارتىسىن جالماعان اشارشىلىق. حالىقتىڭ تەڭ جارتىسىن جوعالتۋ – ۇلتتىق قاسىرەت. ەندەشە مەملەكەت ۇلتتىق قاسىرەت كۇنىن بەلگىلەۋ كەرەك. قاسىرەت كۇنىنە ارناپ بارلىق جەرلەردە ەسكەرتكىشتەر اشىلۋ كەرەك. بۇگىندە اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان مەموريال استانادا عانا بار. ءبىر ەلەۋسىز كوشەدە ءولىپ قالعان اتىن جۇگەنىنەن سۇيرەپ تۇرعان بالا بەينەلەنگەن. «ماڭگىلىك الاۋ» ەسكەرتكىشى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە بولدى، مىنە سول سياقتى كەلەر ۇرپاقتىڭ ەسىنە سالار ەسكەرتكىشتەر ورناتىلسا ءلازىم. باسقا حالىق بولسا جىلىنا ءبىر رەت جينالىپ، جوقتاۋ ايتادى. حالقىمىز سول جوقتاۋدى ايتا الماي وتىر. ۇنسىزدىك جاريالاپ، جالاۋدى تومەن سالبىراتىپ جوقتاۋ ايتۋ كەرەك. سوندا وسكەلەڭ ۇرپاق بۇل سۇمدىق قاسىرەتتى ءبىلىپ، قايتالانباس ءۇشىن قولدان كەلگەندى جاسايتىن ەدى. بۇل – ناعىز تاريحي ساباق، تاعىلىم. اشارشىلىق كەساپاتى بىرنەشە جىلعا سوزىلدى... 

– اشارشىلىق قاي تاريحي وقيعادان ءوربىدى جانە ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قازاق دالاسىن تەگىس شارپىپ ۇلگەردى؟

– 1925 جىلى گولوششەكيننىڭ قازاق جەرىنە كەلگەن كىشى قازان ناۋقانىنان باستالادى. كىشى قازاندى كەيبىرەۋلەر «كوللەكتيۆتەندىرۋ» نەمەسە «ۇجىمداستىرۋ» دەپ شاتاستىرادى. كىشى قازان شىن مانىندە كوللەكتيۆتەندىرۋ ەمەس، ول نەگىزىنەن ءۇش ناۋقاننان تۇرادى. العاشقىسى – قازاق اۋى­لىن كەڭەستەندىرۋ ناۋقانى، ياعني رۋلىق اۋىلدارداعى بايلاردىڭ، اقساقالداردىڭ قولىنان بيلىكتى تارتىپ الىپ، ولاردىڭ ورنىنا جالاڭاياق، جالشىدان شىققان شولاقبەلسەندىلەردى اۋىلناي قىلىپ تاعايىنداۋ. ەكىنشى ناۋقان – 1926-27 جىلدارى شابىندىق، جايىلىمدىق جەرلەردى قايتا ءبولۋ. رۋلىق اۋىلدارداعى جەر، جايىلىمدار بايدىڭ مەنشىگىندە بولعاندىقتان، كەدەي-كەپشىككە قايتارىپ بەرۋ كەرەك دەپ ويلادى گولوششەكين. شىن مانىندە بۇل ناۋقان ساتسىزدىككە ۇشىرادى. ەكىنشى ناۋقان – گولوششەكيننىڭ ناداندىعىنان، بىلىمسىزدىگىنەن تۋىنداعان ناۋقان بولاتىن. قازاق اۋىلىندا جەرگە جەكەمەنشىك بولماعان، قاۋىمدىق مەنشىك بولعان. وسىنى گولوششەكين تۇسىنە قويعان جوق، ال ونىڭ توڭىرەگىندە وتىرعان وراز جاندوسوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ، جالاۋ مىڭباەۆ سەكىلدى ازاماتتار گولوششەكينگە بۇل ماسەلەنىڭ بايىبىن ادەيى ءتۇسىندىرىپ ايتقان جوق. ويتكەنى گولوششەكين قاتەلىكتەن سوڭ قاتەلىك جاساسىن، سونان سوڭ ماسكەۋ ونى تەزدەتىپ الىپ كەتەدى دەپ ۇمىتتەندى قازاق باسشىلارى. ال بۇل ناۋقان بارىسىندا قازاقتىڭ رۋلىق اۋىلىنا بارعان جەر بولۋشىلەر قيىندىققا ۇشىرادى. ويتكەنى ولاردىڭ جەردى ولشەيتىن قۇرالى دا بولعان جوق. ۇزىن-ۇزىن ارقانمەن ولشەدى، اربانىڭ دوڭگەلەگىنە بەلگى سالىپ، اربانى ايداپ ءوتتى. اربا دوڭگەلەگى قانشا رەت ­اينالسا، كەدەي-كەپشىككە سونشا جەر ءبولىپ بەردى. ارينە قازاق اۋىلى مۇنى كۇلكىلى، سايقىمازاق شارا رەتىندە قابىلدادى. جەردىڭ يەسى باي عانا ەمەس، سول اۋىلدىڭ بارلىعى ەگە. ويتكەنى ءبىر اۋىلدا 15 ءۇي بولسا، ولاردىڭ ءبارى ءبىر اتانىڭ بالالارى. جايىلىم كەدەيگە، بايعا ورتاق بولدى. گولوششەكين وسىنى تۇسىنە المادى، وعان ونىڭ اقىلى دا، تاجىريبەسى دە جەتپەدى. ارينە بۇل ەكى شارا ءوز ناتيجەسىن بەرگەن جوق. بىرىنشىدەن، قازاق اۋىلىنا اۋىلناي بوپ تاعايىندالعان شولاقبەلسەندىلەر اۋىلدى باسقارا المادى، ويتكەنى اقساقالدار وتىرعاندا حالىق كەشەگى جالشىنى قايدان تىڭداسىن؟ وسى قالىپتاسقان جاعدايدا گولوششەكين قازاقتىڭ بايلارىن قۇرتۋ كەرەك دەپ ويلادى. قازاقتىڭ اسا ءىرى بايلارىنىڭ ىقپالىن ازايتۋ ءۇشىن كامپەسكەلەۋ كەرەك. كامپەسكەلەۋ تۋرالى جوبانى ماسكەۋگە جىبەرگەن كەزدە «قازاق بايلارىنىڭ مۇلكىن ناتسيوناليزاتسيالاۋ» دەپ جازىلدى. ي.ستالين ونى قالامسابىمەن سىزىپ تاستاپ، ورنىنا «كونفيسكاتسيا» ءسوزىن جازىپ قويدى. 1928 جىلى «قازاق بايلارىن كامپەسكەلەۋ» ناۋقانىنا ءستاليننىڭ تىكەلەي ارالاسقان جاعدايى بار. كىشى قازاننىڭ ەڭ اۋىر، قاسىرەتتى شاراسى – قازاق بايلارىن مەنشىگىنەن، ياعني مالدان ايىرۋ. مالىنان ايىرىپ قويماي، كوزىن قۇرتۋعا كوشتى. ولاردى باسقا الىس وبلىستارعا جەر اۋداردى، قاماۋعا الدى، ۇيقاماققا سالدى. 1930 جىلى باستالعان بۇكىل كەڭەستەر وداعىنداعى باي-كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋعا ۇلاستى. ولاردىڭ كوبىسى بارعان جەرلەرىندە اشتان قىرىلىپ قالدى، امان قالعاندارى كەيىنگى قۋعىن-سۇرگىن ناۋقاندارىندا ءولىپ كەتتى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءتىرى قالعان قازاق بايىن بىلمەيمىز. 1928 جىلى مىڭنان استام قازاقتىڭ مال يەلەرى كامپەسكەلەندى. (ولاردىڭ ىشىندە ءار ءتۇرلى تۇلعالار بولدى، مىسالى ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇل دا 1934 جىلى شىمكەنتتە قايتىس بولدى). كامپەسكە قۋعىن-سۇرگىنىنىڭ اۋىر سالدارى 1929 جىلدىڭ اياعىندا جاپپاي ۇجىمداستىرۋدان باستالدى.

– اشارشىلىق وسى ۇجىمداستىرۋدان باستالادى دەپ بىلەمىز تاريحتان... سول كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەڭەستەر وداعىنىڭ بارلىق ەلىندە بولدى ەمەس پە؟

– اشارشىلىق – بۇكىل ەلگە كەلگەن ناۋبەت. بىراق قازاقستاننىڭ قاسىرەتى مىنادا بولدى. ءىرى بايلار شارۋاشىلىقتان ايرىلدى، ەكىنشىدەن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ زورلاپ وتىرىقشىلاندىرۋعا اينالدى. كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى شارۋالاردى جاپپاي وتىرىقشىلاندىرۋ، مادەنيەتتى تۇردە بارلىق قاۋلى-قاراردا تاپسىرىلدى. تىپتەن جارتى جىلدىڭ ىشىندە مالدان جۇرداي بولىپ شىقتى. مال – ورتاق قوراعا قامالدى. مال ءبىر جەردە بولسا، كوشپەلى حالىق قايدا بارادى، سونىڭ قاسىنا كيىز ءۇيىن تىگىپ، ءماجبۇرلى قونىستانا باستادى. بۇل – گولوششەكيننىڭ قۋلىعى. «ءبىرىنشى مالدى وتىرىقشىلاندىرىڭدار، سوندا كوشپەلىلەر ەشقايدا كەتە المايدى» دەگەن قاعيداعا سۇيەندى. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە ءوز اياعىمەن ەركىن جايىلاتىن مال بريۋتسەللەز ءتارىزدى ءار ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلارعا شالدىقتى. قازاقتىڭ مال شارۋاشىلىعى – تابيعي شارۋاشىلىق، قورشاعان ورتاعا سايكەس جاسالعان. 

ول از بولعانداي، 1931 جىلى قازاق اۋىلىندا باي-كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ باستالدى. ەندى قازاق اۋىلىندا باي قالمادى عوي، ونىڭ ورنىنا ورتاشالار تۇتقىندالىپ، ايدالىپ كەتتى. وسى جارتى جىلدىڭ ىشىندە 200 مىڭنان استام ورتاشا شارۋاشىلىقتارى قۋدالانىپ، جويىلىپ كەتتى. بۇل كەساپاتقا باسقا دا مايدا-شۇيدە ءتۇرلى ناۋقاندار ءۇستى-ۇستىنە توپەلەپ، قوسىلىپ جاتتى. مىسالى، ەت دايىنداۋ ناۋقانى باستالدى. قازاقستاندا ءاربىر تەمىرجول ستانتسياسىنىڭ جانىنان مال سوياتىن الاڭدار جاسالدى. ماسكەۋگە، لەنينگرادقا، باتىس كاۆكازدىڭ ءىرى قالالارىنا، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە، ءىرى يندۋستريالىق ورتالىقتارعا ەت جونەلتىلىپ وتىردى. قازاقستاننىڭ ورتالىق، شىعىس وڭىرلەرى – ءىرى ونەركاسىپ ورنىنا اينالدى. ماسكەۋ مەن لەنينگرادتى ەلىمىز 1991 جىلعا دەيىن ەتپەن قامتاماسىز ەتتى. قازاقستانداعى ەت دايىنداۋ ناۋقانىن جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋ ءۇشىن «سويۋز مياسو پرودۋكتوۆ» دەگەن ۇيىم قۇرىلدى. ول ەشقانداي مينيسترلىككە باعىنبايدى، بىراق بۇكىلوداقتىق ۇكىمەتكە قارايدى. ۇيىمدى ەتپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ەلىمىزدە «قازجيۆسويۋز» قۇرىلدى. سول كەزدە «كونتراكتاتسيا» دەگەن بالەنى ويلاپ تاپتى. بۇل كەلىسىمشارتقا سايكەس، شارۋانىڭ ءتولى تۋىلسا، 12 ايلىعىنا دەيىن جاڭاعى بۇزاۋ ءولىپ قالسا، ەگەسى «حالىق جاۋى» رەتىندە سوتقا تارتىلادى. ويتكەنى ول بۇزاۋ تانا بولعاننان كەيىن ەتكە وتكىزۋگە دايىندالادى. كونتراكتاتسيا بويىنشا شارۋاعا ۇن نەمەسە زاتتاي اقى بەرىلۋى ءتيىس بولاتىن، بىراق شولاقبەلسەندىلەر ونداي جاعداي جاساي المادى. جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ ونداي بايلىعى دا بولعان جوق. وسىنداي زوبالاڭنىڭ بارىسىندا تاعى دا قوساقتالىپ اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ سالىقتارى بەلگىلەندى. مىسالى، سۇيەك، تەرى، ءمۇيىز، تۇياق سالىعى. ونى ورىنداي الماعان قازاقتار ايدالادان تىشقان، قويان اۋلاپ، سۇيەك تەرىپ كەتتى. مىنە، وسى ونىمدەردى وتكىزبەسە سوتتالادى. «حالىق جاۋى» رەتىندە 107, 111 ستاتيامەن سوتتالىپ جاتتى. 

1930–1933 جىلدار ارالىعىندا قازاق­ستاندا 40 ميلليونعا جۋىق مال بولسا، 1933 جىلدىڭ سوڭىندا قازاق دالاسى بيلىگىنە ميرزويان كەلگەن كەزدە 4 ميلليونننان ءسال عانا اساتىن مال قالدى. مەن مۇراعات قاتتامالارى مەن دەرەكتەرىن اقتارىپ وتىرىپ، ەت شىعىنىن ەسەپتەدىم. ەت دايىنداۋ ناۋقانىندا ءاربىر پۇت ەت ەسەپكە الىنعان. ءۇش جىل ىشىندە 36 ميلليوننان استام مال جويىلسا، سونىڭ 15 ميلليوننان استامى – قازاقستاننان تىس وڭىرلەرگە، ال 9 ميلليونعا جەتەر-جەتپەس ەت – ىشكى قولدانىسقا جىبەرىلدى. وسىنداي جاعدايدا قازاق قالاي قىرىلمايدى؟ كەيبىر پۋبليتسيس­تەر، جازۋشىلار، جۋرناليستەر مۇنداي تالداۋ جاساماستان كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ كەسىرىنەن قازاق اشارشىلىققا ۇشىرادى دەپ ۇراندايدى. ول – قاتە ۇعىم. 

ءيا، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ بارلىق ەلدە بولدى، بىراق ەشكىم قىرىلعان جوق. قىرعىزستان، وزبەكستان، رەسەيدىڭ دەرەۆنيالارىندا ۇيىمداستىرىلدى. ۋكراينادا بولعان اشتىقتىڭ سەبەبى باسقادا. دەرەۆنيالاردى قارۋلى اسكەرلەر قورشاپ الىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ استىعىن تارتىپ الدى جانە سىرتقا ەشكىمدى شىعارمادى. سودان بۇكىل دەرەۆنيا قىرىلىپ قالدى. بىزدە ەركىن كوشىپ جۇرگەن قازاقتىڭ مالىن تارتىپ الدى، ءوزىن بەتىمەن جىبەردى. قالاعان جاققا قىتاي، رەسەي، وزبەكستان، ەدىل بويىنا ءوتىپ كەتسەڭ، ءوز ەركىڭ دەپ قويا بەردى. بىراق مال جوق قوي، حالىق الىسقا بارا المايدى. سوندىقتان قازاقستانداعى اشتىقپەن ۋكراينا جانە ەدىل بويىنداعى اشتىقتىڭ سەبەبى ەكى ءتۇرلى. بىزدە نەگىزگى تاعام – ەتتى تارتىپ الدى، ۋكراينداردان – استىعىن الىپ قويدى. سوناۋ تۇركى قاعاناتتارىندا مال شارشۋاشىلىعى قانداي بولسا، حح عاسىردىڭ باسىندا كەڭەس ۇكىمەتى ورناي باستاعاندا ءدال سونداي بولدى. تۇركى قاعاناتىندا قاۋىم كيىز ۇيدە تۇرسا، ۇجىمداستىرۋ الدىندا دا قازاقتار كيىز ۇيدە تۇردى. وتىرىقشىلاندىرۋ – كەز كەلگەن قازاق ءۇشىن قاسىرەت بولدى. 

– بىراق ءتۇبى وتىرىقشىلىققا كوشۋىمىز كەرەك ەدى عوي... 

– وعان بىرتىندەپ كەلۋ كەرەك ەدى، ول 2-3 جىلدىڭ ىشىندە جۇزەگە اسىراتىن نارسە ەمەس. بىرتىندەپ كووپەراتيۆتەر قۇرىپ، نارىقتىڭ قاتىناسىنا، جەكەمەنشىككە نەگىزدەلۋى كەرەك ەدى. مال باعىپ جۇرگەن قازاق ەگىن ەگۋگە قانداي جاعدايدا بارادى؟ بيدايدان تۇسكەن ءونىمدى بازاردا جوعارى باعامەن ساتىپ، سودان پايدا تاباتىن بولسا عانا بارادى. قوياندى جارمەڭكەسىنە ايداپ اپارىپ ساتاتىن مالدان تۇسەتىن اقشادان بيدايدان تۇسەتىن اقشا اناعۇرلىم كوپ بولۋى كەرەك. سونى قازاققا دالەلدەسە، ءوزى-اق كووپەراتيۆ قۇرا باستايدى. بۇل – بۇحارين ۇسىنعان تەوريا. بۇل جولدى كەيىننەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ تا ۇسىندى. بىراق كەڭەس وداعىنداعى كومپارتيا كۇشتەۋگە، زورلاۋعا جانە قىسقا مەرزىمدە جۇزەگە اسىرۋعا نەگىزدەلدى. وسىنىڭ كەسىرىنەن قازاق اشارشىلىقتى كوردى. وتىرىقشىلاندىرۋ ەرىكتى تۇردە 50-60 جىلدا جۇزەگە اسۋى كەرەك ەدى. ءبىز تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىل تولدى، ال نارىقتىق قاتىناستى ءالى يگەرە الماي جاتىرمىز. ال وداق ءۇش جىلدىڭ ىشىندە اپاي-توپايىن شىعارىپ، قامشىمەن ساباپ، مىلتىقپەن اتىپ، ايداپ اپاردى. 

1932 جىلى 7 تامىزدا سوتسياليستىك مەنشىكتى قورعاۋ تۋرالى زاڭ شىقتى. ستالين قول قويعان. وسى زاڭ بويىنشا ەكى جازالاۋ شاراسى قولدانىلدى. ەگەر دە استىق قويماسىنا ءبىر اش ادام كەلە جاتسا، قاراۋىل مىلتىقتى ەسكەرتۋ رەتىندە ءبىرىنشى اسپانعا اتىپ، سوسىن ەكىنشى وقتى ادامعا اتۋ كەرەك بولدى. ال قاراۋىل ءبىرىنشى وقتى الگى ادامعا، ەكىنشى وقتى اسپانعا اتتى. ەكىنشى جازا – كولحوز دالاسىنان 1 كەسە ماساق جيناپ السا، 107 ستاتيامەن 10 جىلعا سوتتالاتىن. مەندە «مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ دۇنيەمۇلكىن قورعاۋ جانە قوعامدىق سوتسياليستىك مەنشىك» زاڭى بويىنشا سوتتالعان ادامداردىڭ ەسەبى بار، ولاردىڭ ۇزىن سانى – 17 799 ادام، ونىڭ 704-ءى ءبىر ۋىس ماساق تەرگەنى ءۇشىن اتۋ جازاسىنا قيىلعان. وسى زاڭعا قاتىستى ءستاليننىڭ ايتقاندارى بار: «مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ مۇلكىن ۇرلاتىپ، تالان-تاراجعا سالىپ قويا المايمىز...كەڭەستىك ىرگەسىن بۇزۋ بولىپ تابىلادى. ..كەڭەس ۇكىمەتى بۇل زاڭدى وسىندايلاردى ەسكەرىپ بارىپ شىعاردى. بۇل زاڭدى بۇلجىتپاي جۇزەگە اسىرۋ ءاربىر كوممۋنيستىڭ، ءاربىر جۇمىسشىنىڭ ءبىرىنشى بورىشى». (ستالين شىعارمالارى، 13 توم، 226-بەت). ءبىز ءبىر عانا زاڭدى ايتتىق، وسىنداي جازالايتىن زاڭدار كوپ بولدى. وسىنىڭ ءبارى اشارشىلىققا الىپ كەلدى. 

– اشارشىلىقتان قىرىلعاندار سانى – 2 ميلليوننان استام، ال ونىڭ الدىنداعى اشارشىلىق قۇرباندارى 1 ميلليوننان اسادى. بۇل دەرەك ناقتى ما، الدە بۇل ساندا دا بۇرمالاۋشىلىق بار ما؟ 

– ادام سانى قالاي كەمىدى؟ بۇل جانتۇرشىگەرلىك وقيعا. كەي زەرتتەۋشىلەر كىتاپحانادا تۇرعان وسى دەرەكتەردى وقىماي، كورمەي، كوز جەتكىزبەي جاتىپ اشارشىلىق جايىندا ناقتى مالىمەتتەر جوق دەپ مالىمدەيدى. مۇندايدا دالمە-ءدال ايتۋ قيىن، دەگەنمەن قولدا بار دەموگرافيالىق ەسەپ پەن مۇراعات دەرەكتەرىن سالىستىرىپ قاراعاندا 700 مىڭنان استام ادام 1921-22 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ تىكەلەي قۇربانى بولدى. 1930 جىلى 1 ماۋسىمدا اۋىل حالقىنىڭ سانى – 5 ميلليون 873 مىڭ ادام بولاتىن. سونىڭ 4 ميلليون 800 مىڭى – قازاقتار. 1932 جىلى – 3 ميلليوننان استام ادام قالدى. 1933 جىلى – 2 ميلليون 493 مىڭ ادام قالدى. ءسويتىپ تەك 1934 جىلى عانا حالىق سانى ءسال-ءپال كوبەيىپ، 2 ميلليون 600 مىڭعا جەتتى. ميرزويان كەلگەن سوڭ باسشىلىق، ساياسات وزگەرىپ، بوسقىنداردى قايتارۋ، اشارشىلىقتى توقتاتۋ قولعا الىندى. 1933 جىلدىڭ 29 ناۋرىزىندا وسىناۋ سوراقى جاعدايدا قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىسى لەۆون ميرزويان ستالين مەن مولوتوۆقا تومەندەگىدەي حابارلايدى: «...ءبىزدىڭ دەرەكتەرىمىز بويىنشا قونىسىنان اۋعاندار 71 اۋداندى قامتىپ وتىر: ونىڭ 50-ءى كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى، ال 21-ءى وتىرىقشى ەگىنشىلىك اۋداندار. ولار اسىرەسە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ، الماتى وبلىسىنىڭ اۋداندارىندا، قاراعاندى وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە، شىعىس قازاقستان بولىگىنىڭ باتىس بولىگىندە، اقتوبە وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بىرقاتار اۋداندارىندا قاپتاپ كەتتى. بۇرىنعى ەگىنشىلىك اۋداندارىنان، ماسەلەن، اۋليەاتا، تالدىقورعان، مەركە، تالاس، شۋ، سوزاق، قورداي، ىلە، قاراتال، جىتىقارا، سەميوزەر جانە ت.ب. اۋدانداردا قونىسىنان اۋعانداردىڭ سانى وتە كوپ. بارلىق وبلىستاردى الاتىن بولساق، شامامەن حالقىنىڭ سانى 300 مىڭ ادام بولاتىن 90 مىڭنان اسا قوجالىق (رەسپۋبليكا شەڭبەرىنەن تىس جەرلەردەگىنى ەسەپتەمەگەندە) وزدەرىنىڭ تۋعان جەرلەرىنەن باسقا مەكەندەرگە كوشىپ جاتىر، ياعني قونىسىنان اۋشىلىق جاعدايىنا دۋشار بولۋدا.

بۇدان باسقا سوڭعى ەكى ايدىڭ ىشىندە قونىسىنان اۋعاندار ىشىنەن ورتا ازيادان، سىبىردەن جانە ەدىل بويىنان كەرى قايتىپ كەلۋشىلەر تاسقىنى كۇشەيە ءتۇستى، ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن توقتالماي وتىر». 

ال قالا حالقىنىڭ ەسەبى بولەك. 1931 جىلى قالادا – 732 مىڭ ادام عانا تۇرعان. كەلەسى جىلى 1 ميلليون 72 مىڭ ادام بولدى، بىراق قالا حالقىنىڭ سانى قازاقتاردىڭ ەسەبىنەن وسكەن جوق. وزگە ۇلتتاردىڭ، ورتالىقتان كەلگەن سلاۆيانداردىڭ، ءار ءتۇرلى حالىقتاردىڭ ەسەبىنەن كوبەيدى. ويتكەنى اش قازاقتاردى ەش ۋاقتا قالاعا جولاتقان جوق، تىركەۋگە العان جوق. كەرىسىنشە كوشەدەن قۋالاپ، ءيتىن شىعاردى. سوندا وسى ناۋبەت جىلدارى قازاق قىرىلىپ جاتقاندا، قالا حالقىنىڭ سانى وزگە ۇلتتاردىڭ ەسەبىنەن ۇلعايىپ جاتتى. بوسقىنداردى الىپ تاستاعاندا ءۇش جىلداعى ادام شىعىنى – 2 ميلليون ءۇش ءجۇز مىڭنىڭ اينالاسى. 

قازىر مىناداي ساۋال تۋىندايدى. قازاق اشارشىلىقتان قىرىلماعاندا، قازىر حالىق سانى قانشا بولار ەدى؟ تۇركيا عالىمدارى بۇل ساۋالعا ناقتى دەرەكتەر كەلتىرە وتىرىپ، ءوز تۇجىرىمىن ايتۋدا. ازامات سوعىسىنىڭ الدىنداعى اشارشىلىقتى قوسىپ، ەسەپتەگەندە قازاقتىڭ سانى – 6 ميلليون ادام بولعان دەيدى. سول كەزدە تۇركياداعى تۇرىكتەردىڭ سانى – 10 ميلليون بولعان. قازىر تۇرىكتەردىڭ سانى – 74 ميلليون بولىپتى، بۇل تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءوز ەسەبى. تۇرىك عالىمدارىنىڭ ەسەبى بويىنشا قازاقتار 60 ميلليوننان اسىپ تۇسەتىن ەدى. تۇركيا باسقا ۇلتتاردى قوسىپ الىپ، ءار ءتۇرلى پروتسەستەردىڭ ارقاسىندا تۇرىككە اينالدىردى. ال مەنىڭ ءوز ەسەبىم بويىنشا، قازاقستاندا حالىق سانى 60 ميلليون بولماسا دا، 40 ميلليوننان اسىپ جىعىلۋى ءتيىس ەدى. تۇرىكتەردىڭ ايتىپ وتىرعان ءسوزىنىڭ جانى بار. حالىقتىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىنان ايىرىپ، قۋعىنداماعاندا جوعارعى كورسەتكىشكە جەتۋ مۇمكىندىگى بار ەدى. قازاقتار 2-3 ايەلدەن العان، حالىقتىڭ سانى جاقسى ءوسىپ وتىرعان. سوندىقتان تۇرىك تاريحشىلارىنىڭ ايتقان ۋاجىنە مەن كۇمان كەلتىرمەيمىن. وكىنىشكە قاراي، بۇل ارمانعا اينالعان كورسەتكىش. 

– الاشوردا پارتياسى قۇرىلىپ، بولماسا ءىزباسارلارى قالعاندا وسىناۋ زۇلماتتى كەساپاتتاردىڭ الدىن الۋعا بولار ما ەدى؟ 

– ماسەلەن، الاشورداشىلار تۇك تە ىستەي العان جوق. ويتكەنى ولار قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن جاپپاي قۋعىنعا ۇشىرادى. الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرىن رەسپۋبليكاداعى كوتەرىلىستەر قارساڭىندا ءبارىن قۋدالاپ، سوتتاپ، جەر اۋدارىپ، ولاردىڭ باس كوتەرۋىنە ەشقانداي مۇمكىندىك قالدىرعان جوق. 1925 جىلى 29 مامىردا ستالين تۇركىستانعا حات جازدى. سول حاتتا الاش قايراتكەرلەرى مەن ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانى پارتيا مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكە پايدالانباۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. ولاردىڭ كوزقاراسىندا شوقاەۆتىڭ ۇستانىمى بار دەپ شوشىدى. قاۋىپتى ينتەلليگەنتسيا رەتىندە ستالين ولاردى وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا پايدالاندى، ونىڭ وزىندە قاتاڭ باقىلاۋعا الدى. 1929 جىلى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە كوتەرىلىستەر باستالدى. تاستاكوپىر، بوستاندىق، بەتپاقدالا، ىرعىز، اداي، سوزاق كوتەرىلىسى ابىرالى-شىڭعىستاۋعا ۇلاستى. وسى كوتەرىلىستەرگە الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرىن كىنالادى. ناتيجەسىندە وگپۋ 42 الاش قوزعالىسىنىڭ مۇشەلەرىن سوتتادى، سوت ەكى رەت 1932 جانە 1942 جىلى بولدى. سوت قورىتىندىسى بويىنشا كونتسلاگەرگە ايدالدى، جەر اۋدارىلدى، ءسويتىپ الاش ازاماتتارى حالقىنان اجىراپ قالدى. الاش قايراتكەرلەرى حالىققا كومەك قولىن سوزا المادى. «بايتال تۇگىل، باس قايعى» بولدى. وزدەرى ۆورونەج، اق تەڭىز كانالىندا ايداۋدا ءجۇردى. «وكىمەت باسىنا ءا.بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ كەلگەندە نە بولاتىن ەدى؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى. ولار نيكولاي بۋحارين ۇسىنعان جولدى ۇسىنار ەدى. «كوللەكتيۆيزاتسيا، كومپيس­كاتسيا» سياقتى رەۆوليۋتسيالىق رەفورمالار ەمەس، ەكونوميكالىق قاتىناستاردى ۇسىنار ەدى. شارۋالار كورپوراتيۆتەرىن قۇرۋ، جەكە مەنشىكتى، كاپيتاليزمدى ساقتاۋدى ۇسىناتىنى انىق. الاشوردا كاپيتاليستىك قۇرىلىستى تاڭدادى. بوكەيحانوۆ وسى باعىتتى ۇستاندى. قۇرامىسوۆتار – رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى شولاق بەلسەندىلەر، جوعارىدان بەرىلگەن تاپسىرمالاردى عانا ورىندايتىن ءبىلىمسىز ادام ەدى.

– قازاق جەرىندەگى ءجونسىز ساياسات، جاپپاي قىرىلۋ، حالىقتىڭ مۇلكىن تالان-تاراجعا سالۋ سياقتى قولدان جاسالعان زوبالاڭدى باستان كەشكەندە قازاقتىڭ كوزى اشىق، قىزمەتتەگى قايراتكەرلەرى قانداي ۇستانىمدا بولدى؟ 

– بىراق قازاقستاننىڭ پارتيا قايرات­كەرلەرىنىڭ ىشىنەن قازاققا جانى اشيتىن ازاماتتار شىقتى. سماعۇل سادۋاقاسوۆ باستاعان جالاۋ مىڭباەۆ، سانجار اسپاندياروۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، جاعىپار سۇلتانبەكوۆ، زەينوللا تورەعوجين، مۇحتار ساماتوۆتار بولدى. مىنە، وسىلار گولوششەكينگە ونىڭ ۇستانعان ساياساتى حالىقتى كۇيرەتۋگە، قۇرتۋعا اپاراتىنىن ايتىپ ءتۇسىندىردى. قازاق شارۋالارىن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋعا، مەنشىگىنەن ايىرۋعا اشىق قارسى بولىپ، وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن ايتقان ازاماتتار وسىلار. بىراق گولوششەكيننىڭ توڭىرەگىندە ستاليندىك-اۆتوريتارلى جۇيەنىڭ جاعدايىندا ونىڭ باعىتىن قولداعان ادامدار بولدى. ولار – ورال يساەۆ، عابباس توعجانوۆ، اسىلبەكوۆ، ءبايدىلدين، مۋسين، قۇرامىسوۆ، سىرعابەكوۆ، مەڭدەشوۆ، ءجۇنىسوۆ، ايتيەۆ، ەلتاي ەرنازاروۆ دەگەن كىسىلەر ءوز پىكىرلەرىن اشىق ايتا العان جوق. بيلىكتىڭ ايتقانىمەن جۇرۋگە ءماجبۇر بولدى. ءوز قولدارىنداعى مۇمكىنشىلىكتى پايدالانىپ، گولوششەكيننىڭ باعىتىن جاقتاماسا دا ءسوتسياليزمنىڭ قازاق حالقىن جەتىستىككە جەتكىزەتىنىنە سەنگەن ادامدار بولدى. ءسويتىپ سانالى تۇردە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قيتۇرقى باعىتىن قولدادى. ولار دا حالىققا جانى اشىدى، سوندا دا كومپارتيا ساياساتى دۇرىس دەپ ءبىلدى. ولار وراز جاندوسوۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، روزىباكيەۆ، جارمۇحامەدوۆ، سەيفۋللين، ءىلياس قابىلوۆ، جانگەلدين ۇجىمداستىرۋ ساياساتى حالىقتى جاقسىلىققا جەتكىزەدى دەپ سوتسياليستىك يدەياعا سەنگەن كىسىلەر. ال العاشقى توپتاعى ازاماتتار حالىقتىڭ ۇلدارى. ولار بۇل باعىتتى اشىقتان-اشىق سىنادى. گولوششەكيننىڭ ساياساتىنا قارسىلىق ءبىلدىردى. بىراق ستاليندىك-توتاليتارلىق جۇيە ەشكىمدى تىڭداعان جوق. 

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت! 

Abai.kz