كەشەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە گرۋزيندەر تۋرالى مىناداي انەكدوتتار ايتىلۋشى ەدى…

ءبىر گرۋزين سۋ جاڭا ديپلومدى قولىنا الىپ، ريزا كوڭىلمەن ءارى-بەرى اۋدارىپ قاراپ تۇر ەكەن. سويتسە، جانىنا ءبىر ارميان جەتىپ كەلىپ:

-قايدان ساتىپ الدىڭ؟ مەن دە الايىن دەپ ەدىم؟- دەپ قويماپتى. سوندا الگى گرۋزين اشۋلانىپ، كوزىن الارتا ءبىر قاراپ:

- ءاي، باۋىرىم، ديپلوم ساتىلۋشى ما ەدى؟! دوستارىم تۋعان كۇنىمە سىيلادى،- دەگەن ەكەن.

تاعى بىردە…

ءبىر گرۋزين بار تاپقان-تايانعانىن جيناپ-تەرىپ، سۋ جاڭا «زاپوروجەتس» اۆتوكولىگىن ساتىپ الادى. ۇيىنە ءمىنىپ كەلىپ، ولاي ءبىر بۇلاي ءبىر قىزىقتاپ قارايدى. سونان سوڭ بالا-شاعاسىمەن كوشەدە ءارى-بەرى قىدىرىستاپ، مىنەدى. سويتەدى دە، جالتىراتا ءسۇرتىپ، كەشكە ءۇيىنىڭ الدىنا قاڭتارىپ قويادى. تاڭەرتەڭ تۇرسا، «زاپوروجەتسى» جوق. ونىڭ ورنىندا سۋ جاڭا «ۆولگا» اۆتوكولىگى تۇر دەيدى. بۇل تاڭ قالىپ، اۆتوكولىككە ءۇڭىلىپ قاراسا، بىرەۋ تىلدەي قاعازعا: «سەن بۇلاي «زاپوروجەتس» ءمىنىپ، ءبىزدىڭ گرۋزيندەردى ۇياتقا قالدىرىپ، نامىسىمىزعا تيمەسەيشى!» دەپ جازىپ كەتىپتى دەيدى…

ءجاي كۇلكى ءۇشىن ايتىلعان انەكدوت بولسا دا، وسى ەكى كورىنىس بىزگە گرۋزيندەردىڭ تابيعاتىنان، بولمىسىنان حابار بەرەتىندەي كورىنەتىن. ءارى مۇنداي انەكدوتتاردى ءبىرىمىزدىڭ اۋزىمىزدان ءبىرىمىز قاعىپ الىپ، رەتى كەلگەندە باسقالارعا ايتىپ، ىشەك-سىلەمىز قاتا كۇلەتىنبىز.

كەشەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە گرۋزيندەر تۋرالى مىناداي انەكدوتتار ايتىلۋشى ەدى…

ءبىر گرۋزين سۋ جاڭا ديپلومدى قولىنا الىپ، ريزا كوڭىلمەن ءارى-بەرى اۋدارىپ قاراپ تۇر ەكەن. سويتسە، جانىنا ءبىر ارميان جەتىپ كەلىپ:

-قايدان ساتىپ الدىڭ؟ مەن دە الايىن دەپ ەدىم؟- دەپ قويماپتى. سوندا الگى گرۋزين اشۋلانىپ، كوزىن الارتا ءبىر قاراپ:

- ءاي، باۋىرىم، ديپلوم ساتىلۋشى ما ەدى؟! دوستارىم تۋعان كۇنىمە سىيلادى،- دەگەن ەكەن.

تاعى بىردە…

ءبىر گرۋزين بار تاپقان-تايانعانىن جيناپ-تەرىپ، سۋ جاڭا «زاپوروجەتس» اۆتوكولىگىن ساتىپ الادى. ۇيىنە ءمىنىپ كەلىپ، ولاي ءبىر بۇلاي ءبىر قىزىقتاپ قارايدى. سونان سوڭ بالا-شاعاسىمەن كوشەدە ءارى-بەرى قىدىرىستاپ، مىنەدى. سويتەدى دە، جالتىراتا ءسۇرتىپ، كەشكە ءۇيىنىڭ الدىنا قاڭتارىپ قويادى. تاڭەرتەڭ تۇرسا، «زاپوروجەتسى» جوق. ونىڭ ورنىندا سۋ جاڭا «ۆولگا» اۆتوكولىگى تۇر دەيدى. بۇل تاڭ قالىپ، اۆتوكولىككە ءۇڭىلىپ قاراسا، بىرەۋ تىلدەي قاعازعا: «سەن بۇلاي «زاپوروجەتس» ءمىنىپ، ءبىزدىڭ گرۋزيندەردى ۇياتقا قالدىرىپ، نامىسىمىزعا تيمەسەيشى!» دەپ جازىپ كەتىپتى دەيدى…

ءجاي كۇلكى ءۇشىن ايتىلعان انەكدوت بولسا دا، وسى ەكى كورىنىس بىزگە گرۋزيندەردىڭ تابيعاتىنان، بولمىسىنان حابار بەرەتىندەي كورىنەتىن. ءارى مۇنداي انەكدوتتاردى ءبىرىمىزدىڭ اۋزىمىزدان ءبىرىمىز قاعىپ الىپ، رەتى كەلگەندە باسقالارعا ايتىپ، ىشەك-سىلەمىز قاتا كۇلەتىنبىز.

ال، شىن مانىسىندە، گرۋزيندەردىڭ بولمىس-بىتىمىنە، مىنەزىنە ءۇڭىلىپ كوردىك پە؟ ول ءۇشىن، ورىستار ايتپاقشى، گرۋزينمەن بىرگە تۇرىپ، «بىرەر پۇت تۇز جالاۋ كەرەك» شىعار دەمەي-اق قويايىن. وعان قوسا، تاريحتىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، قايداعى-جايداعىنى قوزعاپ، ناقتى مىسالدار مەن دەرەكتەر كەلتىرىپ، الا دوربا ارقالاپ، كۇنكورىستىڭ قامىمەن جۇرگەن ونسىز دا الاڭ كوڭىل كوپشىلىكتىڭ ۋاقىتىن الىپ، باسىن اۋىرتقىم كەلمەيدى. فيلوسوفيادا «ادامدى قوعامنان تىس الىپ قاراۋعا بولمايدى» دەگەن قاعيدا بار. سول ايتقانداي، تىم الىسقا بارماي-اق، تەك بەرىدە گرۋزين قوعامىندا ورىن العان قۇبىلىستار مەن ۋاقيعالاردى تالعام تارازىسىنا سالىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورەيىكشى.

راس، قازىر گرۋزين جۇرتى وتپەلى كەزەڭدى باستان كەشۋدە. وتپەلى كەزەڭنىڭ قاي كەزدە دە، كىم-كىمگە دە وڭاي تيمەيتىنى ايان. كەڭەس وكىمەتى تاربيەلەپ، بيلىك تورىنە شىعارعان ەدۋارد شەۆاردنادزە قارتايىپ، ونىڭ ەلدى باسقارۋ ءادىسى ەسكىرىپ قالدى ما، ايتەۋىر، 2003 جىلى گرۋزيادا بوي كوتەرگەن «روزا گۇلدەرى توڭكەرىسى» ونى تاقتان تايدىرىپ، ورنىنا ساياساتكەرلەردىڭ جاڭا بۋىنىنىڭ وكىلى ميحايل سااكاشۆيليدى اكەلدى. قيىندىقتان كوز اشپاي، تاپشىلىقتان تيتىقتاعان گۇرجىلەر وعان ۇلكەن سەنىم ارتىپ، كوپ ءۇمىت كۇتتى. اقيقاتىن ايتۋ كەرەك، پرەزيدەنت م. سااكاشۆيلي اينالاسى سەگىز جىلدىڭ كولەمىندە گرۋزيادا ءبىرتالاي وزگەرىس جاسادى. ەڭ باستىسى، پاراقورلىق پەن جەمقورلىقتىڭ، تامىر-تانىستىقتىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى. بۇرىن اقشا كورسە ەكى الاقانىن ىسقىلاپ شىعا كەلەتىن ماي قىزمەتكەرلەرى پارا ۇسىنعاندا ات توندارىن الا قاشاتىن بولدى. بۇعان دەيىن ايتقانى ايتقان، دەگەنى دەگەن بولىپ بيلەپ-توستەپ كەلگەن «زاڭدى ۇرىلار» ەلدەن بەزدى. جالپى العاندا، قىرىق بەس جاستاعى رەفورماتور پرەزيدەنت قولىنان كەلگەنىن جاساپ، گرۋزين قوعامىن وزگەرتۋگە تىرىستى. ايتسە دە، جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي جاعۋ قيىن. ءارى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە بارلىق سالادا: ساياساتتا، ەكونوميكادا ت.ب. بىردەي تابىسقا جەتۋ ەكىتالاي. سااكاشۆيلي قانشا ارەكەتتەنىپ، تالپىنعانىمەن گرۋزيانى كەدەيشىلىكتەن شىعارا العان جوق. مىنە، وسىنداي جاعدايلار مەن فاكتورلار اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك، وتكەن 2012 جىلعى قازاندا بولعان كەزەكتى پارلامەنتتىك سايلاۋدا سااكاشۆيليگە باقتالاس ميللياردەر بيدزينا ءيۆانيشۆيليدىڭ تاسى ورگە دومالاپ، ول باستاعان وپپوزيتسيالىق «گرۋزين ارمانى» پارتياسى جەڭىسكە جەتتى. ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە سايكەس بيلىك ەندى مينيسترلەر كابينەتىنە كوشتى. كۇتكەندەي پارلامەنتتە بيدزينا يۆانيشۆيلي كوپشىلىك داۋىسپەن پرەمەر-مينيستر بولىپ سايلاندى. بۇعان دەيىن رەسەيدە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ، بايىعان ب.ءيۆانيشۆيليدىڭ ويلاماعان جەردەن گرۋزياداعى بيلىك تىزگىنىن قولىنا الۋىن اركىم ارقالاي توپشىلادى. بىرەۋلەر بۇل «رەسەيدىڭ تاپسىرىسى» دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەر «امە­ري­كا­نىڭ جوباسى» دەستى. ءيۆانيشۆيليدىڭ ءوزى­ مۇنىڭ ەكەۋىن دە جوققا شىعاردى. قارسى دالەل رەتىندە ءوزىنىڭ رەسەيدىڭ ازا­مات­تى­عىنان شىق­قا­نىن ءارى ونداعى كاسىپكەرلىك قۇرىلىمدارىن ساتىپ جىبەرگەنىن كەلتىردى.

«رەسەي تاپسىرىسى» دەمەكشى، ءبىزدىڭ نەگىزگى ايتپاعىمىز دا رەسەي مەن گرۋزيانىڭ قارىم-قاتىناسى، ونداعى گرۋزين مەن ورىستىڭ كوزقاراسى- ۇستانىمى توڭىرەگىندە. ويتكەنى، گرۋزيانىڭ قازىرگى سىرتقى ساياساتىنداعى ەڭ كۇردەلى ءتۇيىننىڭ ءبىرى وسى – «رەسەيلىك باعىت». سوندىقتان دا ەكى جاقتاعى تىلەۋلەستەر ەندىگى جەردە رەسەي-گرۋزيا قارىم-قاتىناسىنداعى قىرعي-قاباقتىق سەيىلىپ، جىلىلىق ورنايتىن شىعار دەپ ۇمىتتەندى. ونىڭ ۇستىنە جەڭىستىڭ العاشقى بۋىمەن بولسا دا، سۋ جاڭا پرەمەر-مينيستر يۆانيشۆيلي ورىنتاققا وتىرىسىمەن «رەسەيمەن دە قارىم-قاتىناستى جاقسارتىپ، ساۋدا-ساتتىقتى، مادەني بايلانىستاردى دا قالپىنا كەلتىرەمىز» دەگەندى ايتىپ قالدى. الايدا، وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازيانى گرۋزيانىڭ زاڭدى تەرريتورياسى دەپ ەسەپتەپ، ولاردا رەسەيدىڭ ەلشىلىك وكىلدىكتەرى بولعانىن قوش كورمەيتىنىن ءبىلدىردى. سەبەبى، 2008 جىلعى تامىزداعى رەسەي-گرۋزين قاقتىعىسى ناتيجەسىندە وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازيانىڭ گرۋزيا قۇرامىنان ءبولىنىپ، وزدەرىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دەپ جاريالاعانى ءمالىم.

دەگەنمەن، رەسەي بيلىگى «بىربەتكەي دە وركوكىرەك» سااكاشۆيليدەن گورى ليبەرالداۋ ءيۆانيشۆيليدىڭ كەلۋىمەن گرۋزيانىڭ بەتى بەرى قارايدى، ءبىزدىڭ تالاپتارىمىزعا امالسىز كونەدى دەپ ويلادى. وكىنىشىنە قاراي، ولاي بولمادى. بويىندا گرۋزيننىڭ قانى مەن نامىسى بار يۆانيشۆيلي دە ەلدىك مۇددە مەن ۇلتتىق ماقساتتى بارىنەن جوعارى قويىپ، ۇكىمەت باسشىسى رەتىندەگى ءوزىنىڭ العاشقى ساپارىن كەيبىرەۋلەر ويلاعانداي رەسەيگە ەمەس، بەلگياعا جاسادى. جانە دە «ابحازيا مەن وسەتيادا رەسەيدىڭ ەلشىلىكتەرى تۇرعاندا ماسكەۋگە قاراي قادام باسپايتىنىن» قاداپ ايتتى. «ەگەر قاجەت بولسا، ول ەلدىڭ باسشىلىعىمەن ءۇشىنشى ءبىر مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىندا، ماسەلەن، ەۋروپا جەرىندە كەزدەسۋگە دايارمىن» دەدى.

ءومىر دەگەن اركەز سالىستىرۋدان تۇرادى. وسىندايدا «ءبىزدىڭ باسشىلارىمىز ەلدىك ماسەلەگە كەلگەندە وسىنداي كوزقاراس پەن ۇستانىم تانىتا الار ما ەدى؟» دەگەن سۇراق تۋادى. باسشىلاردى قايدام؟

وسى جاقىندا عانا «قازعارىش» اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى تالعات مۇساباەۆتىڭ دەپۋتاتتار الدىندا سويلەگەن سوزىنە وراي رەسەيمەن ەكى ارادا داۋ تۋا جازدادى. بەلگىلى عارىشكەرىمىز قازاقستان ۇكىمەتى تەحنولوگياسى ەسكىرگەن رەسەيلىك «پروتون-م» زىمىران تاسىعىشتارىن ۇشىرۋدى بىرتىندەپ قىسقارتۋ نيەتىندە ەكەنىن، بۇعان قوسا، رەسەيدىڭ «بايتەرەك» عارىشتىق زىمىران ۇشىرۋ كەشەنىن سالۋعا بايلانىستى كەلىسىمشارتتا كورسەتىلگەن مىندەتتەمەلەرىن ورىنداماي وتىرعانىن ايتىپ، بالكىم، بىزگە «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىن جالعا بەرۋ ماسەلەسىن قايتا قاراۋ كەرەك شىعار دەگەن بولاتىن. ويتكەنى، گەپتيل مەن اميل سەكىلدى ۋلى وتىنداردى پايدالاناتىن «پروتون» زىمىران تاسىعىشىنىڭ ۇشۋىنان ەلىمىزدىڭ ەلەۋلى زارداپ شەگەتىنى بەلگىلى. ءتىپتى، وسىدان ءبىراز جىل (2007 جىلعى قىركۇيەكتە) بۇرىن «پروتون» زىمىران تاسىعىشى جەزقازعاننان قىرىق شاقىرىمداي جەردە اپاتقا ۇشىراپ، سول ماڭداعى ەلدى-مەكەندەردى ابىگەرگە سالعانى دا بار. ال، «بايتەرەك» كەشەنىن سالۋعا بايلانىس­تى ماسكەۋدىڭ ءوز مىندەتىنە العان شارۋالاردى ورىنداماعانى بىلاي تۇرسىن، باستاپقى كەلىسىلگەن باعا 700 ملن دوللاردى 2 ەسەدەن كوپ، ياعني 1,6 ملرد دوللارعا ءوسىرىپ جىبەرگەنى ءمالىم بولىپ وتىر. بۇل جوباعا بالاما رەتىندە امۋر وبلىسىنان «ۆوستوچنىي» كەشەنىن سالىپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس. وسىنداي-وسىنداي قيسىندى دالەل مەن ۋاجگە قۇلاق اسۋدىڭ ورنىنا رەسەي ۇكىمەتى « بۇل ماسەلەلەر مۇساباەۆتىڭ قۇزىرەتىنە جاتپايدى. جاعداي بۇلاي ءوربيتىن بولسا، ءبىز قازاقستانمەن عارىش سالاسىنداعى بىرلەسكەن جوبالار بويىنشا ىنتىماقتاستىعىمىزدى دوعارامىز. كەلتىرىلگەن شىعىندى وتەۋدى تالاپ ەتەمىز» دەپ زىلدەنىپ، شۇعىل نوتا جولداپ شىعا كەلدى. بۇعان قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ۋاكىلەتتى ورگانى – سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دەربەس تە تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ۇستانىمىن بىلدىرەتىندەي ءۇن قاتۋدىڭ ورنىنا، «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنا قاتىستى رەسەيمەن ەكى اراداعى كەلىسىمشارتتى قايتا قارامايمىز، ىنتىماقتاستىعىمىزدى ودان ءارى جالعاستىرا بەرەمىز» دەگەن تۇسىنىك بەردى. ارتىنان مينيستر ە. ىدىرىسوۆ مىرزا: «ت.مۇساباەۆتىڭ ءسوزىن باق قۇرالدارى دۇرىس جەتكىزبەگەن» دەدى. ءوز كەزەگىندە رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ: «بۇل كادىمگى جۇمىس بارىسىنداعى قالىپتى نارسە. كەيبىرەۋلەر تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ كورسەتكىلەرى كەلەدى» دەپ جۋىپ-شايعان بولدى. ءبارىبىر كوڭىلدە داق قالدى. ەكى ەل اراسىندا عارىشتىق سالادا ءبىر قيىن ءتۇيىننىڭ بار ەكەنى جالپاق جۇرتقا جاريا بولىپ قالدى. راس، سىرتقى ساياساتتا ادەپتىلىك، ديپلوماتيا كەرەك شىعار. بىراق تا: «ەڭكەيگەنگە ەڭكەي، ول اكەڭنىڭ قۇلى ەمەس، شالقايعانعا شالقاي، ول پايعامباردىڭ ۇلى ەمەس» دەپ اتالارىمىز ايتپاقشى، مەملەكەتتىك مۇددە مەن ەلدىك نامىستى ۇمىتپاعان دا ءجون. ولاي دەيتىنىمىز، كەي رەتتە بوسبەلبەۋلىك پەن جالپاقشەشەيلىك وزگەلەردىڭ وكتەمدىگى مەن باسىنۋىنا جول اشادى. ونى ومىردەن تالاي كورىپ ءجۇرمىز. مىنە، اقىرىندا ت.مۇساباەۆ ايتقان اڭگىمەنىڭ نەگىزى بار بولىپ شىقتى. «بايقوڭىر» كەشەنىن ەندىگى جەردە ەكى ەلدىڭ بىرلەسىپ پايدالاناتىندىعى جايىندا ماسەلە قوزعالا باستادى. دەمەك، بۇل – رەسەي بىرتىندەپ امۋرداعى جاڭادان سالىپ جاتقان عارىش كەشەنىنە جىلىستايدى دەگەن ءسوز.

ءبىز بىلەتىن گرۋزين جۇرتىنىڭ باسشىسىنان قوسشىسىنا دەيىن قانىندا بويىندا ۇلتتىق نامىس بار. ال، زيالى قاۋىمىنىڭ ونەر ادامدارى مەن اقىن-جازۋشىسىنىڭ ءجونى بولەك.

الگى ايتقان ابحازيا مەن وسەتيا ءۇشىن بولعان ورىس-گرۋزين قاقتىعىسىنىڭ قارساڭىندا، ياعني، 2008 جىلدىڭ شىلدەسىندە سول كەزدەگى رەسەي پرەزيدەنتى د.مەدۆەدەۆ ايگىلى اكتەر ءارى ءانشى ۆاحتانگ كيكابيدزەنى 70 جىلدىق مەرەيتويىمەن ارنايى قۇتتىقتاپ:

«تاماشا مۋزىكالىق تالانت پەن اكتەرلىك شەبەرلىگىڭىز، سيرەك كەزدەسەتىن ادامي قاسيەت پەن جان دۇنيەڭىزدەگى دارحاندىق ءسىزدى بۇكىل حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەدى. كينوداعى ءسىز سومداعان بەينەلەر اڭىزعا اينالدى، تانىمالدىعىمەن كەڭىنەن جايىلدى…» دەگەندەي اسقاق سوزدەرىن ارناپ، جۇرەكجاردى قۇتتىقتاۋىن جولدادى، حالىقتار دوستىعى وردەنىمەن ماراپاتتادى. ارتىنشا-اق ەكى ەل اراسىنداعى سوعىس باستالىپ كەتتى. ساياساتكەرلەردىڭ بۇل «ويىنى» تالايلارعا قايعى-قاسىرەت اكەلدى. مۇنى نازىك جۇرەگىمەن اۋىر قابىلداعان ۆاحتانگ كيكابيدزە رەسەي وردەنىن الۋدان باس تارتتى. وسىنداي قارسىلىعىمەن ءوزىنىڭ گرۋزياسىن قولدايتىنىن ءبىلدىردى. مۇنداي قادامىنىڭ سىرىنا ۇڭىلمەك بولىپ، سۇحبات العان رەسەيلىك جۋرناليستكە: «قالاي دەگەنمەن دە، مەن كىشكەنتاي بولسا دا گرۋزيا دەگەن ەلدىڭ ازاماتىمىن. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، قازىر مەنىڭ وتانىمدى جاۋلاۋ ءجۇرىپ جاتىر. سوندىقتان، رەسەي مەملەكەتىنەن وردەن الۋ – مەنىڭ ارىما سىن، تابيعاتىما جات…» دەپ جاۋاپ بەردى. سونان سوڭ انشەيىندە مازا بەرمەيتىن ورىس دوستارىنىڭ ءۇنسىز قالعانىن، ءتىپتى، سوققان قوڭىراۋىنا دا جاۋاپ بەرمەي ۇيالى تەلەفوندارىن ءسوندىرىپ تاستاعاندارىن ايتتى. «الداعى قازاندا ماسكەۋدە كرەملدەگى سارايدا جەكە كونتسەرتىم بولۋشى ەدى. مىنا ۋاقيعادان كەيىن ونى دا قويا تۇرۋعا تۋرا كەلەدى» دەدى.

ال، ءبىز ءوزىمىزدىڭ زيالى قاۋىمنان، ۇلتتىڭ قايماعى دەيتىن جازۋشىلارىمىز بەن ونەر، مادەنيەت قايراتكەرلەرىمىزدەن وسىنداي مىنەز بەن قام-قاراكەتتى كۇتە الامىز با؟ ولار ءوزىنىڭ جەكە باستىڭ پايداسىنان ۇلتتىق نامىستى جوعارى قويا الا ما؟

كەيىنگى ۇرپاق ازداۋ ءبىلىپ، ەمىس-ەمىس ەستىگەنىمەن، اعا بۋىن جاقسى بىلەدى. 1986 جىلدىڭ اياعىندا الماتىدا ايگىلى «جەلتوقسان وقيعاسى» ورىن الىپ، بۇدان حالقىمىز ۇلكەن قايعى-قاسىرەت شەكتى. وقيعانىڭ، باس كوتەرۋدىڭ سەبەپ-سىرىنا ءۇڭىلۋدىڭ ورنىنا ماسكەۋ ءبىزدى بارىنشا كىنالاپ، قارالادى. ال، وزىمىزدەن شىققان (ىشىندە دەپۋتاتى، جازۋشىسى، ونەر ادامدارى بار) ءبىر توپ قايراتكەر الاڭعا شىققانداردى «ارامتاماقتار، بۇزا­­قىلار، ناشا­قورلار» دەپ ايىپتادى. كوپ وتپەي-اق، ياعني، 1987 جىلدىڭ شىلدەسىندە سول كەزدە بۇكىل بيلىكتى ۋىسىندا ۇستاعان سوكپ ورتالىق كوميتەتى «قازاق رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇيىمىنىڭ ەڭبەكشىلەرگە ينتەرناتسيونالدىق جانە پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدەگى جۇمىسى تۋرالى» ارنايى قاۋلى قابىلداپ، «بۇل قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كورىنىسى» دەپ باعالادى. ءسويتىپ، ۇلتىمىزعا جوق جەردەن قارا كۇيە جاعىلدى. ون بەس رەسپۋبليكادان تۇراتىن بۇكىل كەڭەس وداعىنا تەرىس اتىمىز شىعىپ، جاماناتتى بولدىق. بىراق، ارتىنان جاعداي وزگەرىپ، باسقاشا ساياسات بەلەڭ الا باستاعان تۇستا الگى قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ءبىرازى «مەن ونداي ۇندەۋگە قول قويماپ ەدىم، سىرتىمنان قويىپ جىبەرىپتى» دەپ تايقىپ شىقتى. شاتاسپاسام، 1989 جىلدىڭ قاراشاسىندا مۇحتار شاحانوۆ باستاعان ءبىر توپ ۇلتجاندى ازامات ماسكەۋگە حات جازىپ، جوعارىدا اتالعان قاۋلىدا ايتىلعان «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن تۇجىرىمدى تەرىسكە شىعارتىپ، الدىرتىپ تاستادى. سونداي ۇندەۋ حات جازىلىپ، قول جيناۋ ءۇشىن باستاماشىل توپ اقيىق اقىن، ادەبيەتىمىزدىڭ ءبىر «بايتەرەگى» دەپ توبەمىزگە كوتەرەتىن اقساقالعا قولقا سالىپ بارعاندا: «مەنى قوسپاي-اق قويىڭدارشى. سەكسەن جىلدىعىما وراي ۇكىمەتتەن ۇلكەن وردەن كۇتىپ وتىر ەدىم» دەپ، باس تارتىپتى. ۇلكەن ۇمىتپەن بارعانداردىڭ سالى سۋعا كەتىپ، جەر بولىپ قايتىپتى. ۇلتتىڭ «ۇياتى» دەپ جۇرگەن اقساقالىمىز سويتكەن سوڭ، قالعانداردان نە ءۇمىت، نە قايىر؟

وسى ورايدا كەزىندە ءبىر جۋرنالدان وقىعان مىنا ءبىر وقيعا ەسكە تۇسەدى.

وتكەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا، 65-ءشى جىلدارى «قوعامعا جات، وقشاۋ» كوزقاراستارى ءۇشىن دانيەل مەن سينياۆسكي دەگەن جازۋشىلار تۇتقىنعا الىنىپ، ەكەۋىنە رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 70-ءشى بابىنا سايكەس «انتيسوۆەتتىك ۇگىت پەن ناسيحات جۇرگىزدى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، باسپاسوزدە ولاردى اشكەرەلەۋ ناۋقانى بەلەڭ الادى. سوندا شىعارماشىلىق ىنتىماقتاستىق نيەتىمەن ماسكەۋدەگى ورىستىڭ ەلگە تانىمال 63 اقىن-جازۋشىسى مەن ونەر قايراتكەرى الگىلەردى قورعاپ، اراشا سۇراپ سوكپ وك-نە حات جازادى. قول جيناۋ بارىسىندا بىرەۋلەر جاناشىرلىق تانىتىپ، «جاقىندا ءبىر سىيلىق العالى ءجۇر ەدى، زيانىمىز ءتيىپ كەتپەسىن» دەپ اقىن اندرەي ۆوزنەسەنسكيدى تىزىمگە قوسپاپتى. مۇنى بىرەۋلەردەن كەزدەيسوق ەستىگەن ۆوز­­نە­­سەنسكي «سىي­­­­لىق الماسام­ ال­­­­مايىن، بىراق، جا­­زىق­­سىز جاندارعا ارا ءتۇسۋ ازاماتتىق پارىزىم» دەپ دەرەۋ حاتقا قولىن قويىپتى دەسەدى. ويتكەنى، ول «بۇگىن وگىزگە تۋعان كۇننىڭ ەرتەڭ بۇزاۋعا دا تۋى» مۇمكىن ەكەنىن ءبىلىپ وتىر. تەك اقىنعا نە جازۋشىعا عانا ەمەس، كەز كەلگەن ادامعا ءتان ازاماتتىق ۇستانىم وسىلاي بولۋعا ءتيىس! نەمقۇرايلىلىق، جاناشىماستىق قاي كەزدە دە ادامنىڭ دا، قوعامنىڭ دا تۇبىنە جەتكەن. وسىنداي دا جۇرت كورنەكتى قالامگەر برۋنو ياسەنسكي: «سەن جاۋىڭنان قورىقپا، كوپ بولسا اتىپ كەتەر، دوسىڭنان دا قورىقپا، ازار بولسا ساتىپ كەتەر. قورىقساڭ نەمقۇرايلىلاردان (راۆنودۋشنىح) قورىق. جەر بەتىندەگى ساتقىندىق تا، كىسى ءولتىرۋ دە سوندايلاردىڭ ءۇنسىز كەلىسىمىمەن بولىپ جاتادى» دەپ ايتقانىن ورىندى ەسكە الادى.

ۇلتتىق نامىس نەمەسە گرۋزين مىنەزى دەگەن وي تەرەڭدە جاتقان تاعى ءبىر قولامتانى قوزعايدى. وسى كۇرجى جۇرتىنىڭ كەزىندە «مولبا»، «درەۆو جەلانيا» جانە «پوكايانيە» سەكىلدى تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي تاستايتىن كينوتۋىندىلاردى دۇنيە اكەلگەن تەنگيز ابۋلادزە دەگەن تالانتتى كينورەجيسسەرى بولدى. اسىرەسە، ونىڭ كوپشىلىك ەكرانعا ۇلكەن قيىندىق كەدەرگىلەرمەن جول تارتقان «پوكايانيە» ءفيلمى قايتا قۇرۋ كەزەڭىنىڭ الدىندا كەڭەستىك يدەولوگياعا قاتال سىن ايتۋىمەن جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىندا زور قوزعالىس پەن سىلكىنىس تۋدىردى. تەنگيز ابۋلادزەنى بۇل ءفيلمى قاھارمان ەتىپ، جالپاق الەمگە تانىتتى. ءفيلمنىڭ قىسقاشا فابۋلاسى بىلاي بولاتىن:

«كۇن ساۋلەلى گرۋزيادا بەدەلدى دە ىقپالدى جەرگىلىكتى «كوسەم» ۆارلام اراۆيدزەنى كوز جۇمعان سوڭ بارلىق ءجون-جورالعىسىمەن جەر قوينىنا تاپسىرادى. ال، ەرتەڭىنە ەرتەمەن بىرەۋلەر ونىڭ سۇيەگىن كوردەن قازىپ الىپ، بالاسى اۆەلدىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا اكەلىپ تاستايدى. وقيعا وسىلاي بىرنەشە رەت قايتالانادى. قاسكويدىڭ ۇستالىپ، تۇتقىندالىپ، سوتقا تارتىلعاندا ول ءوزىنىڭ جانۇياسى باستان كەشكەن جانتۇرشىگەرلىك وقيعانى بايانداپ بەرەدى. سويتسە، الگى كوسەم مۇنىڭ سەگىز جاسار كۇنىندە اكەسىن تۇرمەگە جاپتىرىپ، شەشەسىن زورلاپ، كوڭىلدەسى ەتكىسى كەلگەن ەكەن. سوت بۇعان ءمان بەر­­مە­­گەندەي سى­­ڭاي تانىتادى. ويتكەنى، بيلىك تاعى دا زور­­لىقشىنىڭ با­­لاسىنىڭ قو­­لىندا ەدى. كە­نەت سوتتا وي­­لاماعان جەردەن ۆارلام كوسەمنىڭ نەمەرەسى ورىنىنان اتىپ تۇرىپ، مۇنى دا كەيىن بىرەۋلەر كوردەن قازىپ، مازالاماس ءۇشىن ارسىز اتاسىنىڭ بۇكىل كۇناسىن ءوز موينىنا الاتىنىن، بۇل دۇنيەدەن كۇناسىز، ادال ادام بولىپ وتكىسى كەلەتىنىن ايتادى…».

ەل ەستىمەگەن مۇنداي سۇمدىق وقيعانى بايانداعان كينوتۋىندى كەزىندە تالايلاردى تەبىرەنتىپ، كوزدەرىنە جاس ءۇيىردى. ءوز ساياساتى مەن يدەولوگياسىن تاس-تالقان ەتسە دە، كەڭەستىك بيلىك قوعامدىق پىكىردىڭ ىقپالىمەن 1988 جىلى «پوكايانيە» كينوفيلمىنە ەڭ جوعارى ماراپات لەنيندىك سىيلىق بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. سول كەزدە مۇنى كۇتپەگەن تەنگيز ابۋلادزە: « قۇدايىم-اۋ! بۇل نەتكەن نامىسسىز ەل ەدى!؟ مەن بۇلاردىڭ كوسەمى لەنيندى كوردەن شىعارىپ تاستاپ وتىرمىن. ال، بۇلار ماعان لەنيندىك سىيلىقتى بەرىپ وتىر!» دەپتى.

قاس قىلعانداي 1989 جىلدىڭ ساۋىرىندە تبيليسيدە حالىقتىق تولقۋ بولىپ، وندا اسكەر كىرگىزىلدى. مىنە، وسىعان قارسىلىق رەتىندە تەنگيز ابۋلادزە ءوزىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ بيىك ماراپاتى لەنيندىك سىيلىقتان باس تارتقانىن مالىمدەدى. ءسويتىپ، جەكە باستىڭ پايداسىنان ەلدىك مۇددەنى جوعارى قويا ءبىلدى. وسىندايدا وزگەلەردىڭ ءىس-ارەكەتىن كورىپ سۇيسىنەسىڭ، وزىندەگىلەردىڭ تابانسىزدىعى مەن تايعاناقتىعىنا قاراپ قىنجىلاسىڭ. ويتكەنى، بىزدە ونداي قوماقتى سىيلىق، جوعارى اتاق-مانساپتان باس تارتپاق تۇگىل، جوعارىدا ايتقانداي كولەڭكەسىنەن قورقىپ، حاتقا قول قويۋدان باس تارتاتىندار تولىپ جاتىر.

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» جانە رەسپۋبليكالىق «مەملەكەتتiك تiل» قوعامدىق قوزعالىستارىنىڭ توراعاسى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، م.شاحانوۆ باستاعان (ىشىندە اقىن-جازۋشىلار، عالىمدار، حالىق ارتىستەرى، قوعام قايراتكەرلەرى، ساياساتكەرلەر، ساياساتتانۋشىلار، جۋرناليستەر، زەينەتكەرلەر، سازگەرلەر، انشىلەر، كاسىپكەرلەر، ت.ب. بار) 138 ادامنىڭ «كونستيتۋتسياعا قارسى ارەكەتتەر توقتاتىلسىن!» دەگەن اتپەن «قازاق حالقىنا جانە رەسپۋبليكانى مەكەندەيتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە» اشىق حاتى جاريالاندى. مۇندا دا سول باياعى كوك سەركەنىڭ تۇلىبىنداي ءارى تارت، بەرى تارتپەن كوكپارعا ءتۇسىپ كەلە جاتقان قازاق ءتىلىنىڭ مۇددەسى ءسوز بولىپ، ونى قورعاۋ تالاپ ەتىلدى. باسىندا حاتقا قول قويعانداردىڭ ىشىندە حالقىمىز «بۇلبۇل ءۇندى ءانشىمىز» دەپ باسىنا كوتەرەتىن قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى (كسرو حالىق ءارتىسى دەگەندى ادەيى ايتپاي وتىرمىن. ول ماعان كەلمەسكە كەتكەن قوعامنىڭ ءىزى سياقتى كورىنەدى) بيبىگۇل اپامىزدىڭ اتى-ءجونى جۇرگەنىنە قۋانىپ قالعانبىز. ىشتەي تاۋبە دەپ، ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەپ، مۇڭىن جوقتاپ، نامىسىن جىرتاتىن وسىلار عوي دەگەنبىز. سويتسەك، قاتەلەسىپپىز. كوپ وتپەي-اق، ول كىسىنىڭ گازەت بەتىندە: “ەشتەڭەگە قول قويعان جوقپىن، حات مازمۇنىمەن كەلiسپەيمىن. مەنiڭ اكەم – قازاق، انام – تاتار. مۇنى ەش ۋاقىتتا جاسىرعان جوقپىن، كەرiسiنشە، ماقتان تۇتتىم. قازاق، ورىس، تاتار تiلدەرi – مەنiڭ انا تiلدەرiم. ولاردان ەش ۋاقىتتا باس تارتپايمىن. تiپتi, كونستيتۋتسيادان الىپ تاستاسا دا، كوپ ۇلت بار وتباسىممەن قاي تiلدە سويلەسەمiن؟ تەك قازاق تiلiندە عانا ما؟ تۋىستارىمنان باس تارتۋىم كەرەك پە ەندi? بiز ونەر ادامدارىمىز، تiل مارتەبەسiن ءوز شىعارمالارىمىز ارقىلى كوتەرۋiمiز كەرەك” دەپ اقتالعانى كوڭىلىمىزدى سۋ سەپكەندەي باسىپ تاستادى.

جۋىردا وسىندا الماتىدا كوپتەن تۇراتىن ءبىر اۋعاندىق ازاماتپەن سويلەسىپ، اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. سوندا ول ءسوز اراسىندا:

- سىزگە بىردەڭە ايتسام رەنجىمەيسىز بە؟-دەدى

- نە ايتايىن دەپ ەدىڭىز؟ – دەدىم ىنتىعىپ.

- رەنجىمەيسىز عوي؟

- رەنجىمەيمىن.

- مەنىڭشە، سىزدەر ۇلتتىق رۋحتى جوعالتىپ العانسىزدار. قالاي دەسەم ەكەن؟ ورىسشا ايتقاندا «گوردوست» ي «دوستوينستۆو»

- قالايشا؟- دەپ مەن بۇعان شامدانىپ قالدىم

- بايقايسىز با؟ مەن قازاقشادان گورى ورىسشا جاقسى بىلەمىن. سەبەبى، سىرتتان، شەتەلدەن كەلگەننىڭ ءبارى جاعدايدى كورەدى دە، امالسىز ورىسشا ۇيرەنۋگە تىرىسادى. ويتكەنى، كوبىڭىز ءالى ورىس تىلىندە سويلەيسىزدەر. قازاقشاعا سۇرانىس جوق. جينالىستاردىڭ ءبارى ورىسشا وتەدى. مەن كەيدە گازەتتەردەن قىتايشا، تۇرىكشە، يتاليانشا، گرەكشە بىلەتىندەردى جۇمىسقا الامىز دەگەن حابارلاندىرۋلاردى كورەمىن. سوندا شەت ەلدىك فيرمالاردىڭ ءوزى سىزدەردىڭ جەرلەرىڭىزدە تۇرىپ، وزدەرىنىڭ تالاپتارىن قويىپ وتىر. بۇل جەردى، ەلدى سىيلاماۋ عوي. نامىسى بار ۇلت مۇندايعا جول بەرمەۋى كەرەك.

«ءيتىڭ ۇرى» دەسە نامىستاناتىن قازاق ەمەسپىز بە؟ مەن بۇعان كادىمگىدەي نامىستانىپ، قىزاراقتاپ قالدىم.

- قاتتى ايتسام كەشىرىڭىز. ءبىزدىڭ حالىقتا: «دوس جىلاتىپ ايتادى» دەگەن ماقال بار،- دەپ اۋعاندىق كەلىمسەك ورنىنان تۇرا بەردى.
مەن ۇندەمەي وتىرىپ قالدىم. اقىماق قانا اۋەلى ۋاجگە توقتامايدى. ايتىپ وتىرعاندارىنىڭ ءبارى راس..

مىنە، وسى ايتىلعانداردان كەيىن راسىندا دا «ءبىز ءالى دە سول باياعى قۇلدىق پسيحولوگيا، بىرەۋگە كىرىپتارلىق پەن جالتاق مىنەزدەن ايىرىلماعان حالىقپىز-اۋ» دەگەن وي كەلەدى. مۇنداي تابانى ءبۇرسىز، تايعاناق مىنەز، بوسبەلبەۋ قالىپ، جالپاق شەشەي ۇستانىممەن باسقالار باسىنباي، ساناسىپ، سىيلايتىنداي ەل بولا الامىز با؟ ەلدى ەل ەتىپ قالىپتاستىراتىن ونىڭ قازان-وشاعى عانا ەمەس، ۇلتتىق رۋحى مەن نامىسى ەمەس پە؟ مەن مۇنىڭ ءبارىن تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، قازاقتى جەك كورگەندىكتەن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. وسى حالىقتىڭ ءبىر وكىلى-پەرزەنتى رەتىندەگى ىشتەگى زاپىران مەن جانايقايىم… ايتقانىمدى اقىلعا سالماي، جەك كورسەڭىز ءوزىڭىز ءبىلىڭىز.

دانىشپان اباي:

«قاينايدى قانىڭ،
اشيدى جانىڭ،
مىنەزدەرىن كورگەندە!» – دەپ تەككە كۇيىنبەگەن عوي.

قازاقتى قايداعى ءبىر قايمانا حالىق گرۋزينمەن سالىستىرۋىم قيسىنسىز ءارى ورىنسىز بولسا، الدىن الا كەشىرىم سۇرايمىن.

Abai.kz