ۇلتتىق قولونەر ىرزانىڭ ىرىسى بولىپ وتىر
بۇل كۇندە ينە ساباقتاپ، كەستە تiككەن جاندى كەزدەستiرۋ قيىن.
سوندايدا ويۋ ويىپ، سىرماق سىرعان، ءتۇن قاتىپ، تالاي تۇسكيiزدiڭ باسىن قايىرعان كەزiندەگi التىنقول اجەلەرگە قايران قالاسىڭ.
ورنەگiن قيىستىرىپ، كەستە بiزiن قول ەرمەك ەتكەن جانداردىڭ ونەگەسiنەن قا-زiر كiمدەر ۇلگi الدى؟ اسiرەسە، ۇلتتىق بۇيىمعا كەلگەندە، ونداي ونەگەلi ۇرپاقتىڭ قاتارى از با دەپ قالاسىڭ.
Iستiڭ ادامى ءۇشiن ەرiنشەكتiك جات. يكەمدiلiكپەن ۇندەسەتiن ويۋ-ورنەك تە تiگiنشi شىدامدىلىعىن شىڭدايدى. جاسىراتىنى جوق، كونەنiڭ كوزi, قاريا اجەلەر بiر كۇندە بiرنەشە سىرماق سىرسا دا، ەشكiم تاڭعالمايتىن. ويتكەنi, مۇنداي قاسيەت سول كەزدەگi ءار ايەلگە ءتان بولدى. ءبارi دە – بەس ساۋساعىنان شەبەرلiگi كورiنەتiن iسكەر. ەڭ باستىسى، ءوز دۇنيەسiن قادiرلەگەن قاسيەتتi جاندار. ال قازiر ۇلتتىق بۇيىم كورسەك بولدى، قۇراق ۇشىپ، ريزا بولامىز. ونىڭ وزiندiك سەبەپتەرi دە بار…
بۇل كۇندە ينە ساباقتاپ، كەستە تiككەن جاندى كەزدەستiرۋ قيىن.
سوندايدا ويۋ ويىپ، سىرماق سىرعان، ءتۇن قاتىپ، تالاي تۇسكيiزدiڭ باسىن قايىرعان كەزiندەگi التىنقول اجەلەرگە قايران قالاسىڭ.
ورنەگiن قيىستىرىپ، كەستە بiزiن قول ەرمەك ەتكەن جانداردىڭ ونەگەسiنەن قا-زiر كiمدەر ۇلگi الدى؟ اسiرەسە، ۇلتتىق بۇيىمعا كەلگەندە، ونداي ونەگەلi ۇرپاقتىڭ قاتارى از با دەپ قالاسىڭ.
Iستiڭ ادامى ءۇشiن ەرiنشەكتiك جات. يكەمدiلiكپەن ۇندەسەتiن ويۋ-ورنەك تە تiگiنشi شىدامدىلىعىن شىڭدايدى. جاسىراتىنى جوق، كونەنiڭ كوزi, قاريا اجەلەر بiر كۇندە بiرنەشە سىرماق سىرسا دا، ەشكiم تاڭعالمايتىن. ويتكەنi, مۇنداي قاسيەت سول كەزدەگi ءار ايەلگە ءتان بولدى. ءبارi دە – بەس ساۋساعىنان شەبەرلiگi كورiنەتiن iسكەر. ەڭ باستىسى، ءوز دۇنيەسiن قادiرلەگەن قاسيەتتi جاندار. ال قازiر ۇلتتىق بۇيىم كورسەك بولدى، قۇراق ۇشىپ، ريزا بولامىز. ونىڭ وزiندiك سەبەپتەرi دە بار…
استانادا داستۇردەن تانباي، قولونەردiڭ قادiرiن ارتتىرىپ، زاماناۋي تەحنولوگيا تiلiمەن ۇندەستiرiپ جۇرگەن كاسiپكەرلەرiمiزدiڭ بiرi – ىرزا تۇرسىنزادا.
ينە مەن جiپتi جانىنا سەرiك ەتكەن كەيiپكەرiمiز قولونەرگە بالا كەزدەن قۇشتار.
اجەسi تۇرارباي كيمەشەك شەتiنە مارجانداي ورنەك سالىپ، جىلتىراتىپ تiككەندە قىزىعا قارايتىن. بالانىڭ ىنتاسىن بايقاعان قاريا مۇنى قاسىنا شاقىرىپ الىپ، پارشاداعى جىلتىر جiپتەردi سۋىرتىپ قويادى ەكەن.
ىرزا جiپتi بارىنشا ۇزىن الىپ شىعادى. ونىسى – بiر رەت ساباقتاسام دەگەنi. ال اجەسi: «مىناۋ – جالقاۋدىڭ iسi. سەن كەستەڭ تەز ءجۇرسiن دەسەڭ، جiبiڭدi قىسقا ساباقتا» دەيدi ەكەن. «سونىڭ ءمانiسiن مەن كەيiن ءتۇسiندiم»، – دەيدi ونەگەلi iستiڭ شەبەرi.
قازاق كەستە تiگۋدiڭ ءمانiسiن قىز تاربيەسiنiڭ قۇرامداس بولiگi دەپ قاراعان. التى ۇلدىڭ iشiندەگi جالعىز قىزعا اجەسi تiگiنشiلiكتi عانا ۇيرەتiپ قويماي، «قىزىم، iسiڭ مiنەزiڭە ساي بولسىن. Iسiڭە قاراپ، ۇلكەندەر قانداي ەكەنiڭدi بiلەدi. ۇلكەندi سىيلا. جاقسىنىڭ سارقىتىن iشسەڭ، جامان بولمايسىڭ» دەپ ۇلاعاتتى ءسوزiن ۇنەمi ايتىپ وتىراتىن.
جاقسىنىڭ سارقىتى دەگەندە مىنا جايت ەسكە تۇسەدi.
ىرزانىڭ اكەسi تۇرسىنزادا ەسiمجانوۆ – ەسiمi ەلگە بەلگiلi اقىن. شىعارماشىلىق ادامىنىڭ ۇيiنەن قادiرلi قوناق ءۇزiلسiن بە؟ قازاقتىڭ ماڭدايىنا بiتكەن تالاي مارقاسقالار وسى ۇيدەن ءدام تاتادى.
بiردە اكەسiمەن بiرگە ءوزiنiڭ سۇيiكتi جازۋشىسى عابيت مۇسiرەپوۆ ەرiپ كەلەدi. ىرزانىڭ 7-8 سىنىپتا وقيتىن كەزi. ءماز بولىپ قۋانعانى سونداي، اناسىمەن بiرگە داستارحان جايادى. بiرازدان سوڭ ەت تارتىلادى.
قوڭىر ۇنگە سالىپ، باياۋلاتا سويلەيتiن عابەڭ اڭگiمەسiن ايتا وتىرىپ باستى ءمۇجيدi. سوسىن ميىن الىپ، اركiمنiڭ تاباعىنا قاسىقپەن سالا باستاپتى. كەزەك ىرزاعا كەلگەندە، ەسiك جاقتا تۇرعان قىز جۇگiرگەن كۇيi بارىپ، عابەڭنiڭ قولىنداعى قاسىقتى الماستان، اۋزىن توسىپ، ميدى جەگەن ەكەن. اجەسiنiڭ «جاقسىنىڭ سارقىتىن iشسەڭ، جامان بولمايسىڭ» دەگەنiن ىرىمداعان ءتۇرi.
ەرتەسiندە اكەسi: «بالام، كەشە عابەڭدi ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىردىڭ. سويتۋگە بولا ما ەكەن؟» دەسە، قىز: «مەن ادەيi ىرىمداپ جەدiم. اعالارىم سياقتى اسقارلى بولسام دەپ ارماندايمىن» دەپتi.
ول قۇراق قۇراعاندى جانى سۇيەتiن.
تاڭنان-تاڭدى اتىرىپ، كورپە تiگiپ وتىرا بەرەدi.
كەڭەس وكiمەتi كەزiندە دە ىرزا جاس بولسا دا، قازاقى بولمە جاساۋعا جانى قۇمار بولىپتى. ەسكi ساندىقتى ساندەپ، قۇراق كورپە تiگiپ، ايتەۋiر، اناسىنىڭ تiگiن ماشيناسىن ەرتە يەمدەنگەن.
بiردە اناسى قىمبات جاپوندىق ماتادان تiگiلگەن پەردە الىپ كەلەدi. تەرەزەگە iلiنگەن پەردە ىرزانىڭ كوڭiلiنەن شىقپايدى. اناسى جۇمىسقا كەتكەن كەزدە ول پەردەنi الىپ، قىرقىپ، قايتادان ساندەپ تiككەن ەكەن. ابدەن تiگiپ بولعاننان كەيiن عانا: «اناشىم نە ايتار ەكەن» دەپ ويلانادى.
كەشكiسiن جاپوندىق پەردەسiنiڭ ءتۇرiن كورگەن اناسى: «ويباي-اۋ، مىناۋ نە iستەپ قويعان دەپ» شىج-بىج بولادى. سوندا اكەسi: «ماتانىڭ قىمبات-ارزانىن قايتەيiن، بiراق پەردە ەندi سانiنە كiرiپتi» دەگەن ەكەن. كەلiنiنiڭ قارسى كەلمەسiن بiلگەن اجەي دە: «بولدى، بۇزىپ-جارماسا، قايدان iستiڭ ءمانiسiن بiلسiن. وسىلاي ۇيرەنەدi. تيمە!» دەپ بiر-اق بۇيىرىپتى.
– Iسمەرلiك – قازاققا ءتان قاسيەت. كەستە، سىرماق، قۇراق كورپە بولسىن، كوز مايىڭدى تاۋىسا وتىرىپ بiتەتiن iس. تiگiنشiلiكتi يكەمi بار ادام عانا مەڭگەرەدi. اسiرەسە، ۇلتتىق بۇيىمداردى بۇگiنگە ساي ەتiپ قايتا جاڭعىرتىپ، تiگۋ كۇن وتكەن سايىن سۇرانىسقا يە. ماعان دوس-جاراندارىم: «ىرزا بiزگە شەتەلدiڭ كاكiر-شۇكiرiنەن گورi, ءوز قولىڭمەن جاساعان دۇنيەڭدi الا كەلسەڭ» دەپ ءوتiنiش ايتادى. حالىقتىڭ ۇلتتىق بۇيىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى استانادا وسى كاسiپتi جانداندىرۋعا سەبەپ بولدى. بiراز ويلانىپ، ونىڭ سا-پاسىنا اسا ءمان بەرiپ، زاماناۋي ستيلمەن ۇشتاستىردىم. 2009 جىلدان باستاپ قىزدىڭ جاساۋىن، ءۇيدi قازاقشا ساندەۋ بويىنشا «التىن وردا» كومپانياسى جۇمىس جاساپ كەلەدi, – دەيدi كەيiپكەرiمiز.
ىرزا تۇرسىنزادانىڭ ماماندىعى – بيولوگيا ءپانiنiڭ مۇعالiمi. ۇلتتىق ونەرگە جاستايىنان قانىق كەيiپكەرiمiز قىز جاساۋىن، كەستەلi ۇلتتىق كيiمدەر، قازاقى توي كويلەگi, بورiك، كەۋدەشە تاعى باسقا دا بۇيىمدار جاسايدى. ءۇي ساندەۋگە دە سۇرانىس كۇشتi.
ءوز iسiنە اسا ىجداھاتتىلىقپەن قارايتىن ىرزا اپاي ءار بۇيىمدى تiگەردەن بۇرىن ونىڭ تاريحىن زەرتتەيدi. بۇل تiگiلەتiن بۇيىم جاڭا زامانعا ساي جاسالسا دا، ونىڭ تۇپكi نەگiزi, تاريحي تامىرى ساقتالسا دەگەنگە سايادى.
«…انا كورگەن تون پiشەر» دەمەكشi, ىرزا تۇرسىنزادا iسمەرلiگiمەن از ۋاقىتتا تەك الىس-جاقىندارىن عانا ەمەس، شەتەلدiكتەردi دە ءتانتi ەتتi. الىسقا جيi شىعىپ، الەمدەگi مودانىڭ تىنىس-تiرشiلiگiن باقىلاپ قايتادى. «مارجان تiزiپ، ويۋمەن ورنەكتەگەن دۇنيەگە شەتەلدiكتەر دە قاتتى قىزىعادى. قولىنا الىپ باستارىن شايقاپ، ريزاشىلىقتارىن جاسىر-مايدى. ءسان مەن ساپانى شەرتiپ تۇرىپ تاڭدايتىن اتاقتى ديزاينەرلەر قازاقى دۇنيەلەردiڭ كوپ ەلەمەنتتەرiن ءوز ۇلگiلەرiندە كورسەتكiسi كەلەتiندiگiن ايتىپ، ۇسىنىس تا جاسادى. سوندىقتان، بۇل بۇيىمداردىڭ ماتاسى مەن اسەم تاستارىن قىمبات بولسا دا، شەتەلدەن ارنايى تاپسىرىسپەن الدىرتامىن»، – دەيدi تiگiنشi.
Iسمەردiڭ ءار دۇنيەسi كوزدiڭ جاۋىن الادى.
ىرزا تۇرسىنزادا «قىز جiبەك» فيلمiن قايتالاپ كورۋدەن جالىققان ەمەس. «مەن ودان قازاقتىڭ بار بولمىسىن، قاسيەتiن سەزiنەمiن» دەگەن كەيiپكەرiمiز. جۋىردا ول «قىز جiبەك» اتتى دوڭگەلەك توسەك پەن ەكi جاسقا ارنالعان جاڭا اۆتورلىق دۇنيەلەر جاساپتى.
قازاقتىڭ جانىنا دوڭگەلەك دۇنيە جاقىن. «بۇرىشتا جىن-شايتان تۇرادى» دەپ ىرىمداعان اتا-بابا ءۇيiن دە، ۇستەلiن دە تەگiنەن-تەگiن دوڭگەلەك ەتپەگەن. سول ىرىمدى ۇستانعان كەيiپكەرiمiز «قىز جiبەك» اتتى ەكi جاسقا ارنالعان توسەگiن بiرنەشە كورمەلەرگە قويىپتى. بۇل اۆتورلىق جوباعا قازiر سۇرانىس كۇشتi.
ول تاپسىرىس العان كەزدە، تۇتىنۋشىنىڭ سالت-داستۇردەن قانشالىقتى حاباردار ەكەنiن بايقاپ كورەدi. «ماڭعىستاۋلىقتار ءداستۇردi دارiپتەۋدە الدىنا جان سالمايدى» دەيدi ول باتىس وڭiردە سالت-ءداستۇردiڭ كوپ رەڭi ساق-تالعانىن ماقتانىشپەن جەتكiزدi.
داستۇرگە ساي قىز جاساۋىن قازiر دە بەرەدi. بiراق ءداستۇر دەگەن اتى بولماسا، بۇل جاساۋدىڭ رەڭi سولعىن، بوياۋى بۇلىڭعىر. ويتكەنi, قىزىنىڭ توسەك ورنىن قازiر كوبiسi شەتەلدiڭ جيھازدارىمەن، قىمبات توسەك-ورىنمەن اۋىستىرعان. امال نەشiك، بۇگiنگi ءداستۇردiڭ بولمىسى وسىنداي.
– قازاق قىزىنا قولدان تiگiپ، تۇيە-تۇيەگە تيەگەن قورجىننىڭ ءمانiسi زور. «اناسىن كورiپ، قىزىن ال» دەگەندەي، انا وسى راسiممەن قىزىنا قانشالىقتى تاربيە بەرگەنiن، اۋىلىنىڭ قانداي ەكەنiن جەتكiزگەن. بiر سوزبەن ايتقاندا، بۇل قورجىن – وڭدى-سولدى دۇنيە شاشۋ ەمەس، ەكi جاقتىڭ بiر-بiرiمەن ەتەنە ارالاسۋى ءۇشiن جاسالعان جورالعى.
قازاقتان قالعان قاي ءراسiم، ءداستۇردiڭ استارىندا ايتىلماسا دا، استارمەن جەتكiزiلگەن تاپقىرلىق جاتىر. مiنە، ۇلتتىق بۇيىمنىڭ باستى ەرەكشەلiگi وسى، – دەگەن كەيiپكەرiمiز ءداستۇردi بۇگiنگi زاماننىڭ تىنىسىمەن ۇندەستiرە بiلەدi.
Iسمەر باستاعان قىز-كەلiنشەكتەر قىز جاساۋىن 1-2, كەيدە تiپتi, 3 ايعا دەيiن جاسايدى ەكەن. الدىمەن «ماحاببات كورپەسi»، ودان كەيiن اسەم تاستارمەن كوركەمدەلگەن قوس جاستىق، ەكi جەر جاستىق، ۇكi جاستىق، قۇدا قورجىن، قىز ءاميانى، باتا كiلەم، توركورپە، كۇيەۋ كورپە، شاي كورپە، تاعىسىن تاعى دەگەن-دەي كەتە بەرەدi. ەڭ سوڭىندا، ءبارiن ادەمiلەپ سالۋ ءۇشiن شابادان جاسالادى. ول دا ماتادان، تاسپالاردى قولمەن كومكەرۋ ارقىلى تiگiلگەن.
قىز ءاميانى – ىرزا تۇرسىنزادانىڭ ايتۋىنشا، XVII-XVIII عاسىرلاردا بايلاردىڭ التىن-كۇمiس، جاۋھار تاس سالىپ، بiر-بiرiنە سىيعا تارتقان بۇيىمى. قىز ۇزاتىلعاندا دا قولدانىلعان. سوندىقتان قازiرگiدەي شەتەل-دiك پۋدلياردان گورi, قازاقى اميانمەن قىزعا تارتۋ جاساعان ادەمi كورiنبەك.
بiزدiڭ «ۇكi جاستىققا» كوزiمiز ەرەكشە ءتۇستi. ۇلكەندەر «قىزىمنىڭ جا-ساۋىن ۇكiلەپ اپاردىم» دەپ جاتادى. ۇكi – قازاق ءۇشiن قاسيەتتi قۇس. سوندىقتان قۇس قاۋىرسىنىنداعى بەدەردi قۇران سوزiنە بالاعان حالىق «كوز تيمەسiن» دەپ بالانىڭ بەسiگiنە، باس كيiمiنە تاققان. «سوندىقتان مەن دە سالت-ءداستۇردi ۇلىقتاپ، «ۇكi جاستىققا» ەرەكشە ءمان بەردiم. ۇكiنiڭ بويالعان ءتۇر-لi-ءتۇستi قاۋىرسىندارىن شەتەلدەن تاپسىرىسپەن الدىرتامىن»، – دەيدi اۆتور.
بiز بۇل ورايدا، ىرزا تۇرسىنزادانىڭ ءوز iسiنە قانداي وتاندىق تاۋارلاردى پايدالاناتىندىعىن سۇراپ قالدىق. جاستىقتاردىڭ iشiنە سالاتىن مامىقتاردى قاراعاندى زاۋىتىنان، ال كيiزدەردi تالعار زاۋىتىنان تاپسىرىسپەن الدىرتادى ەكەن.
بiز قولدان تiگiلگەن كەستەلەردiڭ iشiنەن «1967, 1953 جىلى تiگiلگەن» دەگەن جازۋلاردى كوزiمiز شالىپ قالدى. سويتسەك، iسمەر اپايىمىز الىس-جاقىن جەرلەردi ارالاپ، مۇنداي كونە دۇنيەلەردi جيناۋدى دا جاقسى كورەدi ەكەن. «بۇلار ساتىلمايدى. ولاردى وڭتۇستiك وڭiرلەردەن ءوزiم iزدەپ ءجۇرiپ تاۋىپ الدىم. جاستىق-كورپەلەرگە قوسىپ، ساندەپ ساقتايتىن بولامىن. ويتكەنi مۇنداي دۇنيەلەر قازiر ازايىپ كەتتi»، – دەيدi اپايىمىز.
ەلباسى ن.نازارباەۆ شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكiلدەرiن قولداۋ ماقساتىندا شەتەلدەرگە iس-ساپارى كەزiندە ولاردىڭ تاڭداۋلى دەگەندەرiن بيزنەس-ەليتانىڭ قۇرامىندا ەرتiپ جۇرەدi. سولاردىڭ بiرi بولعان ىرزا تۇرسىنزاداقىزى ەلباسىنىڭ ارقاسىندا كوپ جەرلەردi ارالاپ، كورگەنiن اي-تىپ قالدى. ۇلتتىق بۇيىمدارىمىزدى الىس-جاقىن شەتەلدەرگە الىپ شىعىپ جۇرگەن دە وسى كiسi ەكەن.
Abai.kz
