سيريا اراب رەسپۋبليكاسى تاياۋ شىعىستا ورنالاسقان مەملەكەت. ليۆان جانە يزرايلمەن وڭتۇستىك-باتىستا، يوردانيامەن وڭتۇستىكتە، يراكپەن شىعىستا جانە تۇركيامەن سولتۇستىكتە شەكارالاسادى.
بۇۇ مالىمەتتەرى بويىنشا سيريا حالقىنىڭ سانى 2011 جىلى 20,8 ملن ادامعا جەتكەن.  15 جاستان اسقان سيريالىقتاردىڭ ساۋاتتىلىعى ەر ادامداردا 86 پايىز، ال ايەل ادامداردا 73,6 پايىزدى قۇراعان. ەتنيكالىق قۇرامى بويىنشا 90 پايىزى ارابتار، 9 پايىزى كۇردتەر. ەلدەگى جۇمىسسىزدىق 2005 جىلى 20 پايىزعا جەتكەن.

سيريا اراب رەسپۋبليكاسى تاياۋ شىعىستا ورنالاسقان مەملەكەت. ليۆان جانە يزرايلمەن وڭتۇستىك-باتىستا، يوردانيامەن وڭتۇستىكتە، يراكپەن شىعىستا جانە تۇركيامەن سولتۇستىكتە شەكارالاسادى.
بۇۇ مالىمەتتەرى بويىنشا سيريا حالقىنىڭ سانى 2011 جىلى 20,8 ملن ادامعا جەتكەن.  15 جاستان اسقان سيريالىقتاردىڭ ساۋاتتىلىعى ەر ادامداردا 86 پايىز، ال ايەل ادامداردا 73,6 پايىزدى قۇراعان. ەتنيكالىق قۇرامى بويىنشا 90 پايىزى ارابتار، 9 پايىزى كۇردتەر. ەلدەگى جۇمىسسىزدىق 2005 جىلى 20 پايىزعا جەتكەن.

ء وزىنىڭ تاۋەلسىزدىك العان جىل­دارىنان باستاپ سيريادا 14 اس­كەري توڭكەرىس بولعان. سۋننيتتىك ۇلتشىلدار الاۋيتتەرگە ءوز مەم­لەكەتىن قۇرۋعا جول بەرمەدى، ال ءوز كەزەگىندە الاۋيتتەر وزدەرىنە بۇكىل سيريانى الدى. پانارابيزم وتە ىڭعايلى قارۋ، سەبەبى پانارابيزم­مەن سۋننيتتەر الاۋيتتەردى جاۋلاپ الدى. ال الاۋيتتەر وسى قارۋمەن بۇكىل سيريانى جاۋلاپ الدى.
1960-70-جىلدارى سيريالىق الاۋيت­تەردىڭ ەلدەگى ورنىنىڭ وز­گەرۋىنە اكەلدى. الاۋيتتەردىڭ قاتا­رىنان شىققاندار سيرياداعى مەم­لەكەتتىك-پارتيالىق زيالى قاۋ­ىم قۇرادى. بىراق تا الاۋيتتەرگە قارسىلىق كورسەتكەن سۋننيتتىك كوپشىلىك الاۋيتتەردى باسقا ەل­دەردەگى (يراك، ليۆان، يران) الاۋ­يت­تەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناس قۇرۋعا ماجبۇرلەدى. وسى قاتىناس­تاردىڭ ورناۋىنا تاعى دا سەبەپ رەتىندە، ەلدەگى انتيبااسيتتىك وپ­پوزيتسيانىڭ («اعايىندى-مۇسىل­ماندار») ارەكەتتەرى، سيريا-يراك قارىم-قاتىناسىنىڭ كۇشەيۋى، سونداي-اق سيريا مەن يراننىڭ بىرلىگى بولدى. حافەز اساد ەلدە جوعارعى دجافاريتتىك رۋحاني كەڭەستىڭ قۇرۋى ەلدەگى الاۋيتتەردىڭ 12 يمامنىڭ جولىن ۇستانۋشى شيتتىك قوعامنىڭ ءبىر بولىگى ەكە­نىن كورسەتتى. الاۋيتتىك قوعام جاڭا ستاتۋس الىپ، ولاردىڭ مەم­لەكەتتەندىرىلۋى باستالدى.
الاۋيتتىك وفيتسەرلەردىڭ بي­لىك­كە ۇمتىلىسى باسقا ەتنو-كون­فەسسيونالدىق قوعام وكىلدەرىمەن قاتىگەز تەكەتىرەستە دامىدى. وسى تەكەتىرەستە الاۋيتتەردىڭ باستى قا­رۋى رەتىندە ىشكى بىرلىك پەن باا­سيت­تىك پارتيامەن بىرلىگى بو­ل­دى. 1963 جىلدىڭ ناۋرىزىندا پاسۆ (نەمەسە بااس) بيلىككە كە­لۋى الاۋيتتىك وفيتسەرلەردىڭ بي­لەي­تىن كۇشكە اينالۋىنا سەبەپ بولدى.
1999 جىلى حافەز اساد قايتىس بولعاننان كەيىن، بيلىككە 34 جاس­تاعى دارىگەر-وفتالمولوگ باشار اساد ويلاماعان جەردەن كەلدى. اكە­سى حافەز اسادتىڭ ورنىن ۇل­كەن ۇلى، باشاردىڭ اعاسى، سول كەز­دە اتاقتى ساياسي جانە اسكەري تۇلعا بولعان باسەل اساد الۋى كە­رەك ەدى. بىراق تا اكەسىنەن بىرنەشە جىل بۇرىن قايتىس بولىپ كەتكەن باسەل اسادقا تاقتاعى ورىن بۇيىر­­ماپتى. باشار اسادتىڭ بي­لىككە كەلگەن كەزىنەن باستاپ سيريادا يران مەن رەسەيدىڭ اسەرى قاتتى بولدى. 

سيريالىق تارتۋس پورتىندا رف ءاتف ورنالاسقان. سونداي-اق بۇل رەسەيدىڭ جەرورتا تەڭىزىندەگى سوڭعى بازاسى. ازاماتتىق سوعىس بولسىن، حا­لىق­ارالىق سوعىس بولسىن، ونىڭ ارقاشاندا سەبەبى بولادى. سي­رياداعى سەبەپ – گەوساياسي سەبەپ. سي­ريا – تۇركيا، ليۆان، يراك، يز­­رايل مەن يوردانيانىڭ ور­تا­سىن­دا ورنالاسقان اسا ماڭىزدى پلاتسدارم. درۋزدىق اسكەري ليدەر ساليم حاتۋم مىناداي وي ايتقان: «سەك­تانت­تىق جانە ترايباليستىك اسەر­لەردىڭ تاراۋىنان سيرياعا ازامات­تىق سوعىس قاۋپى ءتونىپ تۇر». 

2011 جىل «اراب كوكتەمى» باس­تالدى. باستاۋىن تۋنيستەن العان كوتەرىلىستەر تىزبەگى اراب ەلدەرىن بىرىنەن كەيىن ءبىرى جاۋلادى. ءبىر ۋاقىتتا بىرنەشە اراب ەلىن شار­پىعان بۇل كوتەرىلىس جەمىسىن تەز بەردى. تۋنيستە ءابسوليۋتتى كوسەم بەن ءاليدىڭ بيلىكتەن الاستاتىلۋى، ەگيپەتتە حوسني مۇباراكتىڭ دا كەتۋى، ليۆياداعى مۋاممار كاد­دافيدىڭ ءولتىرىلۋى، يەمەن پرەزي­دەنتى الي ابداللا سالەحتىڭ ءوز ەركىمەن كەتۋى اراب «كوكتەمىنىڭ» ءيىسىن سيرياعا دا جەتكىزدى. العا­شىندا تەك ۇكىمەتكە قارسى اكتسيا بولىپ باستالعان ميتينگ، كەيىن كەلە ازاماتتىق سوعىسقا ۇلاستى. ەڭ العاشقى تولقۋلار 2011 جىل­دىڭ 26 قاڭتارىندا باستالدى. كەيىن­نەن 15 ناۋرىزدا جاپپاي نا­رازىلىق شەرۋلەردىڭ باستالۋىنا كەلدى. بۇل شەرۋلەر ەل پرەزيدەنتى باشار اسادقا قارسى باعىتتالعان بۇكىلحالىقتىق كوتەرىلىسكە الىپ كەلدى. 

تاققا وتىرعان باشار اسادتىڭ قولىندا ءالسىز ەكونوميكا، جەم­قورلانعان ۇكىمەت اپپاراتى، حال­قىنىڭ نەگىزگى بولىگىنىڭ مۇشكىل ءحالى، تۇراقسىز ساياسي جۇيە مەن السىزدەنگەن ۇلتتىق يدەولوگيا قالدى. پرەزيدەنتتىك تاققا وتىر­عالى بەرى، سيريانى اقش حالىق­ارالىق تەرروردى قولدايتىن مەم­لەكەتتەردىڭ قاتارىنا كىرگىزدى. مەملەكەتتىڭ سىرتقى قارىزى 18-19 ملرد اقش دوللارىن قۇرادى. ەلدەگى بيلىك بااستىق پارتيانىڭ قولىندا بولدى. بۇل پارتيانىڭ نەگىزگى تىرەك كۇشى بولىپ الاۋيتتەر ەسەپتەلەدى. ولار جالپى حالىق سانىنىڭ 10 پايىزىن قۇرايدى. سۋن­نيتىك ارابتار ەلدەگى بيلىككە ارالاستىرىلمادى. وسىنىڭ بار­لىعى قازىرگى سيرياداعى جاعداي­دىڭ سەبەبى. حالىق سانىنىڭ ارتۋى مەن كوزى اشىق جاستاردىڭ نارا­زىلىق كۇيلەرى، مىڭداعان ادام­نىڭ كوشەگە، شەرۋگە شىعۋىنا الىپ كەلدى. نارازىلىق تانىتۋ­شى­لارعا قارۋ كوتەرگەن مەم­لە­كەتتىك اسكەردىڭ ارەكەتتەرى ەلدەگى ازاماتتىق سوعىسقا الىپ كەلدى. سيرياداعى ازاماتتىق سوعىستىڭ باستالۋىنا شەتەلدەردىڭ دە قاتى­سى جوق ەمەس. تۇركيا، فرانتسيا، ساۋد ارابياسى، اقش، كاتاردا سيريالىق وپپوزيتسيا وكىلدەرىنە قىزۋ تۇردە قولداۋ جۇرگىزىلىپ جاتىر. سيرياداعى وپپوزيتسيالىق ارميانى قارجىلاندىرىپ تا، جابدىقتاپ تا وتىرعان وسى ەلدەر. وپپوزيتسيالىق ارميا قاتارىندا شەتەلدەن كەلگەن، «اعايىندى-مۇ­سىلماندار»، «تاۋحيد»، «ءال-كاي­دا»، «تاليبان» قوزعالىسى سىن­دى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ سار­بازدارى كوپ. بۇل ەلدەردىڭ سي­رياداعى جاعدايدى مۇقيات باقى­لاۋىنىڭ دا سىرى كوپ. بىرىنشىدەن، وسى ايماقتا يران، رەسەي، قىتاي سىندى الىپ دەرجاۆالاردىڭ ىق­پالى ۇلكەن. ەكىنشىدەن، ەلدەگى بي­لىكتىڭ بارلىق تەتىكتەرى الاۋيت­تەر­دىڭ قولىندا. ۇشىنشىدەن، ەلدەگى كۇردتەردىڭ جاعدايى. تورتىنشىدەن، سيرياداعى بيلىككە باتىسقا كوز­قاراسى وڭ ادامداردىڭ كەلۋىن ۇيىمداستىرۋ. وسىنداي فاكتور­لار­دىڭ بارلىعى دەرلىك تاياۋ شى­عىستاعى سيريا ماسەلەسىنە باسقا ەلدەردىڭ ارالاسۋىنا الىپ كەلدى.

ال ەندى باشار اسادتى قولداي­تىن توپقا ورالساق. ب.اسادتىڭ رەجيمىن بىرنەشە اسكەري ديۆيزيا، جابدىقتالعان الاۋيتتەر، پوليتسيا مەن ارنايى اگەنتتىكتەر قولدايدى. بۇل جەردە تاعى دا شابيحا توپ­تارىن ايتىپ كەتۋگە بولادى. بۇل توپتار نەگىزىنەن، الاۋيتتەردەن تۇرا­دى. بۇل توپتار حافەز اسادتىڭ كەزىندە رەجيمنىڭ تىرەگى رەتىندە قۇرىلعان. بۇل توپتاردىڭ جۇ­مى­سىن حافەز اسادتىڭ ءىنىسى دجاميل قاداعالاعان. ال قازىر ءدجاميلدىڭ ۇلى فۋاز باسقارادى. شابيحا جاق­سى دايىندالعان جانە جاب­دىقتالعان. قازىرگى كەزدە باشار اسادتىڭ ەڭ نەگىزگى تىرەگى بولىپ وتىر. «سات» – بۇل ليۆياداعى ۇۋك قاتارىنداعى ساربازداردىڭ انا­لوگى. 2013 جىلدىڭ 19 ناۋرىزىندا سيريالىق وپپوزيتسيا وكىلدەرى پرەمەر-مينيستر لاۋازىمىنا حاسان حيتونى تاعايىندادى. وپپ­وزيتسيا وكىلدەرىنىڭ 50-نەن 35 داۋىس جيناعان بۇل ادام، اقش-تا بيزنەسپەن اينالىسادى. 2012 جىلدىڭ قازانىندا سي­ريا پرەزيدەنتى باشار اساد تۇر­كيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى احمەت داۆۋتوگلۋمەن كەزدەسۋ بارىسىندا مىناداي مالىمدەمە جاساعان: «ەگەر داماسكىگە قارسى ناتو اسكەرىنىڭ شابۋىلى باستالسا، ماعان گولان جوتالارىنا جۇزدەگەن راكەتانى ورنالاستىرۋعا جانە ونى تەل-اۆيۆكە باعىتتاۋعا 6 ساعاتتان ارتىق ۋاقىت قاجەت ەمەس». سونىمەن قاتار سيريا پرەزيدەنتى ب.اساد ونىڭ ۇندەۋىنە ليۆانداعى «حەزباللا» قوسىلىپ، يزرايلگە راكەتالىق شابۋىل جاسايتىنىن ما­لىمدەدى. «وسى جوعارىداعى اي­تىل­عان جاعدايلار 3 ساعات ىشىندە بولادى، ال كەلەسى 3 ساعات ىشىندە يران پارسى شىعاناعىندا ناتو-نىڭ اسكەري كەمەلەرىنە شابۋىل جاسايدى. بۇل اقش پەن ەق ءبىر ۋاقىتتا جاسالعان شابۋىل بولا­دى» دەپ ب.اساد مالىمدەدى.

باشار اسادتىڭ رەسەيلىك «Russia Today» تەلەكانالىنا بەرگەن سۇح­باتىندا: «سيريادا ازاماتتىق سوعىس ەمەس، تەرروريزمگە جانە ونى سىرتتان قولداپ وتىرعان كۇش­­تەرگە قارسى سوعىس ءجۇرىپ جا­تىر» دەدى. ال تۇركيالىق «دجۋ­محۋ­ريەت» گازەتىنە بەرگەن سۇحبا­تىندا سيريا پرەزيدەنتى باشار اساد: «ەگەر دە مەن جامان ماقسات­تارمەن كرەسلودا وتىرعان بولسام، وندا امەريكانىڭ بۇيرىقتارىن ورىن­داپ وتىراتىن ەدىم، اقشانىڭ ارتىنان جۇگىرەتىن ەدىم، ءوزىمنىڭ ۇستانىمدارىم مەن ۇلتتىق مۇد­دەم­نەن باس تارتىپ، سيريانىڭ تەرريتورياسىندا امەريكانىڭ «پرو» سيستەماسىن ورناتار ەدىم» دەگەن ەدى. 

ەكى جىل بويى بولىپ كەلە جات­قان سيرياداعى سوعىستىڭ سالدارى ورا­سان زور. بىرىنشىدەن، ەلدىڭ ەكو­نو­ميكاسى ودان بەتەر قۇلدىرادى. ەكىنشىدەن، 70 مىڭنان استام ادام قازا تاپتى. ۇشىنشىدەن، 1 ميل­ليونعا جۋىق سيريالىقتار ءۇي-كۇيسىز قالىپ، باسقا ەلدەردە بوس­قىن بولىپ ءجۇر. تورتىنشىدەن، سي­ريانىڭ حالىقارالىق ارەنا­داعى ابىرويىنىڭ ءتۇسۋى. ەلدىڭ قۇلدىراعان ەكونوميكاسىنا 2 جىلدىق ازاماتتىق سوعىس 80 ملرد اقش دوللارىنا تەڭ شىعىن اكەل­دى. يۋنەسكو-نىڭ تاريحي مۇ­را­لارىنا كىرگەن، ورتاعاسىرلىق وركەنيەتتەن قالعان داماسكىدەگى بازار مەن ومەيادتار مەشىتىن قيراتتى. بۇل تەك سيريا حالقىنا ەمەس، بۇكىل الەمدىك مادەنيەتكە الىپ كەلگەن زارداپ. ميلليونعا جۋىق ادامىن ءار ەلگە تارىداي شاشىپ جىبەردى. ەلدى 40-50 جىلعا ارتقا تارتتى. حالىقتىڭ بىرلىگى جوعالدى. ەلدىڭ بولاشاققا دەگەن سەنىمى مەن ءۇمىتى قالمادى. ءوز ەلىن حالىقارالىق سوعىس ارەناسىنا اينالدىردى.

باستاۋىن 2011 جىلدان العان «اراب كوكتەمى» اقىر اياعىندا سي­رياعا توقتادى. ەلدى 40 جىل بويى باسقارعان الاۋيتتەر ديناستيا­سىنىڭ بالكىم، سوڭعى كۇندەرىن كو­رىپ تۇرعان شىعارمىز. بۇل كوتە­رىلىستىڭ باستالۋى ءبىر عانا جاع­دايدىڭ اسەرىنەن بولمادى. 40 جىلدان بەرى جينالا بەرىپ، 2011 جىلى ءوز شەگىنە جەتتى. ەلدەگى بي­لىككە قورعانىس ءمينيسترى بولعان ح.اسادتىڭ توڭكەرىس ارقىلى كەلۋىن العاشىندا حالقى ۇمىتپەن قارسى الدى. بىراق تا اسكەري ويدا بولعان ح.اساد ەلدىڭ جاعدايىن كوتەرۋدەن بۇرىن، كسرو-دان تەك قانا قارۋ-جاراق ساتىپ الۋمەن اينالىستى. ەلدىڭ ەكونوميكاسى وراسان زور شىعىنعا كىردى. ودان قالسا، 1982 جىلعى «اعايىندى-مۇسىلمان» ۇيىمىنىڭ كوتەرىلىسىن اياۋسىز باسىپ، وزىنە فۋندا­مەن­تا­ليستەردى قارسى قويدى. ەلدەگى بي­لىك تەك قانا الاۋيتتەردىڭ قولىندا بولدى. قازىرگى تاڭدا سيريادا 2,5 ملن كۇردتەر ءومىر سۇرەدى. كسرو قۇلاعانعا دەيىن كۇردتىك زيالى قاۋىم وكىلدەرى دارىگەر، فارماتسەۆت، قۇرىلىسشى، زاڭگەر بولىپ ىستەدى. بيلىككە بااس كەلگەننەن باستاپ، كۇردتەردىڭ قۇقىقتارى مەن بوس­تاندىقتارى ەلەنبەدى. 1962 جىل­دىڭ قازانىندا سيريادا شۇعىل تۇردە حالىقتىق ساناق باستالدى. جانە كۇردتىك اۋداندا تۇرىپ جات­قان سوڭعى 10 جىل سالىق ەسەپ­شوتىن كورسەتپەگەن كۇردتەر سيريا ازاماتتىعىنان ايىرىلىپ، تەك سيريادا ءومىر سۇرۋگە رۇقسات بەرەتىن قاعاز الدى. ازاماتتىعى بولماعاندىقتان، كۇردتەرگە مەدي­تسينالىق، الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر كورسەتىلمەدى. ەلدەگى كۇردتەردىڭ قۇقىعى قورعالمادى. حالىقتىڭ جاعدايى ەش وزگەرمەدى. باياعىداي سىرتقى قارىز وسە بەردى، بيلىك رەسەيدەن قارۋ-جاراقتى الا بەردى. «اراب كوكتەمىن» حح عاسىردىڭ ورتاسىندا بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىنە تەڭەۋگە بولادى. بىراق ول كەزدە باسقىنشىلارعا قارسى بولسا، قازىرگى كەزدە «ديك­تاتورلارعا» قارسى بولدى. باسقا اراب ەلدەرىنىڭ ءابسوليۋتتى كوسەم­دەرىنىڭ تاقتان الاستاتىلۋى، باسقا ەلدەردەگى كوتەرىلىستىڭ ناتيجەلەرى سيريا حالقىنا دا جاڭا ءۇمىت سىيلادى. ءوز حالقىنا قارۋ كوتەرگەن باس­شىنىڭ بيلىكتە كوپ وتىرماۋى عا­جاپ ەمەس. قازاق ايتپاقشى، «ەلىم دەيتىن ەرىڭ بولماسا، ەرىم دەيتىن ەلىڭ بولماس».

Abai.kz