قۋاندىق شاماحايۇلى. جۋرناليست شىعارماشىلىعى
جۋرناليست تۋىندىسىنىڭ ساياساتى مەن ونىڭ نەگىزىن قالايتىن تاقىرىپتى، باعىت-باعدارىن جۇزەگە اسىرۋعا عىلىمي، پۋبليتسيستيكالىق، ادەبي-كوركەمدىك سەكىلدى ادامزات ءوز تاريحىندا ومىرگە كەلتىرگەن شىعارماشىلىقتىڭ بارلىق جانرلارى مەن فورمالارى پايدالانىلادى. جۋرناليستيكانىڭ بارلىق ينستيتۋتتارى قوعامدىق ءتۇرلى كوزقاراستاردىڭ، تاريحي سانانىڭ، تەرەڭ تانىمنىڭ اياسىندا ءوزىنىڭ كەلەلى مىندەتىن جانرلارعا جۇگىنبەيىنشە تولىقتاي اتقارا المايدى. تەلەارنالار دا، رەداكتسيالار دا شىعارماشىلىقتىڭ ءتۇرلى فورمالارىن بەلگىلى دەڭگەيدە پايدالانادى.
جۋرناليست تۋىندىسىنىڭ ساياساتى مەن ونىڭ نەگىزىن قالايتىن تاقىرىپتى، باعىت-باعدارىن جۇزەگە اسىرۋعا عىلىمي، پۋبليتسيستيكالىق، ادەبي-كوركەمدىك سەكىلدى ادامزات ءوز تاريحىندا ومىرگە كەلتىرگەن شىعارماشىلىقتىڭ بارلىق جانرلارى مەن فورمالارى پايدالانىلادى. جۋرناليستيكانىڭ بارلىق ينستيتۋتتارى قوعامدىق ءتۇرلى كوزقاراستاردىڭ، تاريحي سانانىڭ، تەرەڭ تانىمنىڭ اياسىندا ءوزىنىڭ كەلەلى مىندەتىن جانرلارعا جۇگىنبەيىنشە تولىقتاي اتقارا المايدى. تەلەارنالار دا، رەداكتسيالار دا شىعارماشىلىقتىڭ ءتۇرلى فورمالارىن بەلگىلى دەڭگەيدە پايدالانادى.
جۋرناليستيكادا عىلىمي تۋىندىلار تۇرلەرى كەڭىنەن قولدانىلادى. عىلىمي-زەرتتەۋ ادىستەر ارقىلى تابىلعان ماتەريالداردى پايدالانا وتىرىپ، عىلىمي ىزدەنىستەردىڭ بەينەسىن جاساۋعا ىڭعايلى اقپاراتتاردى حالىققا جەتكىزەدى. ونىڭ قامتيتىن اياسى دا كەڭ، فيلوسوفيادان ەكولوگياعا، ادەبيەتتانۋدان پسيحولوگياعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. دۇنيەتانىمنان، تاريحي تۇجىرىمداردان، ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق، ساياسي جانە وزگە دەرەك كوزدەرىنەن، عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالالارىنان الىنعان اقپاراتتار تەلەكورەرمەن قاۋىمعا تۇسىنىكتى ءارى تارتىمدى ەتىلىپ جەتكىزىلۋگە ءتيىس. ولار ءۇشىن قوعامدىق ۇدەرىستەر مەن الەۋمەتتىك دامۋدىڭ زاڭدىلىقتارى، جولدارى تۋرالى، قازىرگى زامان تالابىنىڭ سيپاتتارى، ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني-رۋحاني دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرى جايىنداعى اقپاراتتاردى دەر كەزىندە الىپ وتىرۋ اسا ماڭىزدى. وسى سەبەپتەن ءجۋرناليستىڭ تۋىندىسى عىلىمي-تەوريالىق، عىلىمي-تاريحي، عىلىمي-يدەيالىق جانە عىلىمي-تانىمدىق سيپاتتا جاسالادى. كەي جاعدايدا تەلەحابار جۇرگىزۋگە سالانىڭ عالىمدارىنىڭ كوپتەپ شاقىرىلاتىندىعى دا سوندىقتان. سونىمەن قاتار پراكتيكاداعى جۋرناليستەردىڭ اراسىندا دا ءتۇرلى سالالار بويىنشا عىلىمي- زەرتتەۋمەن اينالاساتىن عالىمداردىڭ قاتارى وسە تۇسسە دايىندالاتىن تەلەحاباردىڭ ساپاسى ارتا تۇسەرى حاق. ونىڭ تيىمدىلىگىن رەسەيلىك تەلەارنالاردىڭ كەيبىر باعدارلامالارى كورسەتىپ وتىر.
ءجۋرناليستىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىندا ۇستاناتىن نەگىزگى ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى – عىلىمي ستيليستيكانىڭ ءتىلىن يگەرۋ، عىلىمي اقپاراتتار مەن ۇعىمدار، تۇجىرىمدامالاردى ءبىلۋ، عالىمدارمەن ىسكەرلىك بايلانىستا تەڭ دارەجەدە قارىم-قاتىناس جاساي ءبىلۋ. سوعان قاراماستان جۋرناليست ءوز اۋديتورياسى ءۇشىن ءار قاشان ادەتتەگى «قىزمەتشى» بولىپ قالا بەرمەك. ەڭ باستىسى، ۋاقىت تىنىسىن ءدال بەينەلەيتىن وزەكتى ماسەلەلەر مەن عىلىمي ءبىلىمنىڭ ءوزارا ساباقتاستىعىن سەزىنە بىلەتىن، ونى كورەرمەن قاۋىمعا لايىقتى تۇردە كورسەتە الاتىن دەڭگەيدە قالىپتاسۋعا ءتيىس.
ادەبي-كوركەم، ويىن-ساۋىق باعدارلامالاردىڭ تەلەۆيزيادا الار ورنى ەرەكشە. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، وتاندىق تەلەارنالار قامشى سالدىرمايتىن دەڭگەيگە جەتىپ قالعان. تەلەارنالار باعدارلاماسىندا كوركەمدىك تۋىندىلاردىڭ باسىم ءتۇسىپ جاتقاندىعىنان مۇنى اڭعارۋ قيىن ەمەس. جۋرناليستيكادا كوركەم تۋىندىلاردىڭ وزىندىك الار ورنى مەن اتقاراتىن مىندەتى بار. مۇنداي تۋىندىلاردىڭ دا اۋديتوريانىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدا ءرولى وراسان. سەبەبى كوركەم تۋىندىلار ارقىلى ءبىز وتكەننىڭ، بۇگىننىڭ جانە كەلەشەكتىڭ بەينەسىن جاسايمىز، ءومىر شىندىعى مەن تۇرمىستىق كورىنىستەردىڭ شارتتى تۇردەگى دەرەكتەرىن كوڭىلگە قونىمدى ەتىپ ۇسىنامىز.
كوركەم تۋىندىلار – اقپارات قابىلداۋشىلارعا قوعام ءومىرىنىڭ قۋانىشتى، شۋاق شاشقان ساۋلەلى تۇستارىن ليريكا ارقىلى سەزىنۋگە، كوڭىل شاتتىعىن سىيلاۋعا، ومىردەگى قادامدارىن دۇرىس تابۋلارىنا زور ىقپال ەتەدى. ولاي بولسا، تەلەۆيزيا سالاسىنا كوركەمدىك ءبىلىمى جوعارى، تالعامى بيىك، دارىندى ونەر ماماندارى اۋاداي قاجەت. سەبەبى، كوركەمدىك تۋىندىلاردى تاڭداۋ، وعان تاپسىرىس بەرۋ ءۇشىن دە ءجۋرناليستىڭ ونەر مەن شىعارماشىلىقتى تانۋ بىلىكتىلىگى مەن تۋىندىنىڭ كۇردەلى قىرلارىن سەزىنەتىن دارىن-قابىلەتى بولۋعا ءتيىس.
تەلەجۋرناليست ونەر تۋىندىلارىن ەفير ارقىلى كورەرمەنگە جەتكىزۋدى ۇيىمداستىرۋشىنىڭ دەڭگەيىندە قالىپ قويۋعا ءتيىس ەمەس. كورەرمەنگە ۇسىنىلاتىن كينو، سپەكتاكل، كونتسەرت، كوركەم-پۋبليتسيستيكالىق كورسەتىلىمدەر، دەرەكتى فيلمدەر، ءتۇرلى ونەر تۋىندىلارىنىڭ كورمەلەرى مەن تۋىندىگەردىڭ شەبەرلىگى جايىنداعى ارنايى رەپورتاجداردىڭ ءبارى دە جۋرناليستەن بەلگىلى ءبىر ءماتىندى تالاپ ەتەدى. ادەبي-كوركەم، ونەر تۋىندىلارىن باعدارلاماعا دايىنداۋدىڭ ءوزى جۋرناليستەن ەرەكشە سەزىم مەن ونى تۇسىنە ءبىلۋ تۇيسىكتى تالاپ ەتەدى. اسىرەسە، سازدى اۋەننەن تۇراتىن جەكە تەلەحابارلار، سازگەرلەر مەن كوركەم ونەر شەبەرلەرى جايىندا تەلەفيلم، مۇراجاي، تاريحي ەسكەرتكىشتەر، ءمۇسىن تۋىندىلارى جايىندا باعدارلامالار دايارلاعاندا جوعارىداعى تالاپ تىپتەن كۇشەيە تۇسپەك. سوندىقتان، تەلەجۋرناليست ءۇشىن ونەرتانۋشى ماماندىعى دا كاسىبي قىزمەتتىڭ دەڭگەيىنە قويىلادى.
جالپى جۋرناليستيكا ءۇشىن عىلىمي جانە ادەبي-كوركەم تۋىندىلاردىڭ ماڭىزى ايتارلىقتاي بولعانىمەن پۋبليتسيستيكا ءبارىبىر الدىڭعى ورىندا تۇرماق. سەبەبى، «پۋبليتسيستيكا تۋىندى جاساۋدىڭ بەلگىلى ءبىر فورماسى رەتىندە قوعامدىق پىكىرگە «قىزمەت كورسەتۋ» ماقساتىمەن پايدا بولعان. سوندىقتان، كوپتىڭ وي-پىكىرىن بەينەلەۋ ءارى ءوزارا ىقپالداسۋ ونىڭ باستى مىندەتى» [12]. ولاي بولسا، پۋبليتسيستيكانىڭ دۇنيەتانىم مەن تاريحي سانامەن بايلانىستى اقپاراتتى وزىندە ساقتايتىندىعىمەن ساناسۋعا ءتيىسپىز.
پۋبليتسيستيكا – (لاتىننىڭ publicus – كوپتىڭ، حالىقتىڭ، بۇقارانىڭ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن ءسوزى) ەرەكشە تۋىندى ءتۇرى رەتىندە ادامزات تاريحىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان ۇعىم. الايدا، بۇل ءسوز ەۋروپا ەلدەرى مەن رەسەيگە ءحىح عاسىردىڭ باستاپقى جارتىسىندا جەتتى. بۇگىنگە دەيىن عالىمدار پۋبليتسيستيكا ءسوزىن ارتۇرلىشە ءتۇسىندىرىپ كەلدى. ءبىر توبى قوعامدىق-ساياسي تاقىرىپتاعى بارلىق تۋىندىنى پۋبليتسيستيكاعا جاتقىزسا، كەيبىرى حالىققا ارنالعان ساياسي جازبالاردى، ءۇشىنشى توبى پىكىرسايىس سيپاتىنداعى وتكىر تۋىندىلاردى، ءتورتىنشى بولىگى جۋرناليستيكاداعى وچەرك نەمەسە رەپورتاجدان وزگە ماقالالاردى پۋبليتسيستيكا دەپ اتاپ ءجۇر.
ءار تۋىندى وزىندىك قۇندىلىعىن ساقتايدى. تەلەتۋىندى باعدارلامادان ءوز ورنىن العاندا عانا شىنايى مانگە يە بولىپ، تەرەڭ ماڭىزعا ەنەدى. پۋبليتسيستيكا الەۋمەتتىك ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنداعى اياسى كەڭ تاقىرىپتارىن وتكىر ماسەلەلەرىمەن قوسا اقپارات قابىلداۋشى قاۋىمعا جەتكىزگەندە عانا ءوز مىندەتىن اتقارماق.
ءوتىپ جاتقان وقيعانىڭ وبەكتيۆتى بەينەسى پۋبليتسيستيكادا وي تولعانىستىق تۇرپاتىنداعى سۋبەكتيۆتىك باعىتتا كورىنىس تابادى. انىعىراق ايتقاندا، تەك دەرەكتى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ول جايىنداعى كوزقاراس تا جەتكىزىلەدى. ءار باق ءوز اقپاراتتىق ساياساتتارىنا قاراي ءومىردىڭ سانقيلى ورنەكتەرىن جاساپ، تۇرلىشە باعا بەرىپ جاتادى. سوندىقتان ءار تەلەارنانىڭ كورسەتىلىمىندە بەلگىلى ءبىر وقيعا ءار قىرىنان باسقاشا سيپاتتا كورىنىس تاۋىپ جاتسا تاڭقالارلىق جاعداي ەمەس. ەڭ باستىسى، بەلگىلى ءبىر تەلەارنانىڭ پايىمداعان بەينە كورسەتىلىمىنىڭ وزگەلەردەن قانداي ايىرماشىلىعى بار دەگەنگە نازار اۋدارىلماق. ەگەر ەلدەگى ونشاقتى ارنانىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىقتارى بولماي قايتالاۋمەن عانا شەكتەلسە، وندا ولاردىڭ ءار بىرىندە شىعارماشىلىق ىزدەنىستىڭ توقىراۋشىلىققا ۇشىراعاندىعى.
قازىرگى زامان تاريحىنىڭ قاس قاعىم ءساتىن كورەرمەنگە دەر كەزىندە جەتكىزگەندە، ۇنەمى قوزعالىس ۇستىندەگى دامۋ ءۇردىستى، ءۇزىلىسسىز جالعاسىپ جاتقان وقيعا تىزبەكتەرى مەن ءومىر اعىنىن كورسەتكەندە ونىڭ سەبەپ، سالدارىنا، ىشكى قىر-سىرىنا تەرەڭ ءۇڭىلۋ، ءوزارا قارىم-قاتىناسى مەن ساباقتاستىعىن انىقتاۋ قاجەت بولادى. ونىڭ ءوزى شىن مانىندە وپ-وڭاي شاعىلا سالاتىن جاڭعاق ەمەس. الايدا، وسى كۇردەلى قيىندىقتىڭ ءوزى وقيعانى بەينەلەۋ، وعان باعا بەرۋ سىندى شىعارماشىلىقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنەن تەلەجۋرناليستيكانى اراشالاپ الادى دەسەك قاتتى قاتەلەسكەن بولار ەدىك. كەرىسىنشە، سالماقتى وي مەن پايىمدى، اسقان ساقتىق پەن العىرلىقتى تالاپ ەتەدى. كۇنبە كۇنگى وقيعا تۇرماق ابدەن ءيى قانعان ونداعان جىل بۇرىنعى كورىنىستەرگە باعا بەرگەننىڭ وزىندە تاريحشىلارىمىز ونىڭ سيپاتى مەن ماڭىزدىلىعى جايىندا قىزىل كەڭىردەك بولىپ ايتىسىپ-تارتىسىپ جاتپايتىن با ەدى.
قوعامدىق ءومىر كورىنىستەرىن بەينەلەگەندە ونىڭ ارى قاراي دامۋى مەن وزگەرىستەرىن كەلەسى تەلەحابارلاردا تولىقتىرىپ وتىرۋ ماڭىزدى بولماق. مۇنداي پايىمداۋدىڭ ءمانى ناقتى جاعدايعا سايكەستىرىلگەن شىندىقتى تابۋعا باعىتتالاتىندىعى بولىپ وتىر.
قوعامدىق پىكىر ءاردايىم ءومىر كورىنىستەرى جايىندا ءبىرۇداي پايىمدى تالاپ ەتىپ وتىرادى. سوندىقتان تەلەحابار دا وقيعا، كورىنىستەردى تولىقتاي قامتىپ، ونى جيىنتىق سيپاتىندا قاراستىرۋعا ءتيىس. ياعني، وقيعانىڭ سيپاتىن بەينەلەپ كورسەتكەندە كەزەڭ كەلبەتىنىنە ساياسي-ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق، ەستەتيكالىق، ەتيكالىق، فيلوسوفيالىق جاعىنان كەلۋدىڭ ماڭىزى زور بولماق. بەلگىلى ءبىر وقيعا، كورىنىستى قاراستىرعاندا جوعارىدا اتالعان باعىتتاردىڭ قايسىبىرىنىڭ ارتىقشىلىعى باسىم تۇسكەن جاعدايدا تاقىرىپقا ساي پۋبليتسيستيكالىق تۋىندىنىڭ جازىلاتىن جانرى مەن كورسەتىلەتىن فورماسى ايقىندالاتىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
پۋبليتسيستيكالىق تۋىندىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە سيپاتى – سينكرەتيزم. بۇل دەگەنىمىز بەلگىلى ءبىر تۋىندىدا عىلىمي، ادەبي-كوركەمدىك، كوڭىل تولقىتار ليريكالىق بەينەلەۋدىڭ جانە قاراپايىم ءارى تۇسىنىكتى بايانداۋدىڭ جان-جاقتى قولدانىلۋى. مۇنىڭ ءوزى قوعامدىق وي مەن پىكىرگە قاراتىلعان وبەكتيۆتى جاعدايدىڭ سيپاتتارىمەن بايلانىستى. ءارتۇرلى جاعدايدا جاسالعان پۋبليتسيستيكالىق ءار الۋان تۋىندىلاردا قاراپايىم ءارى تۇسىنىكتى بايانداۋ مەن كوركەم شىعارماشىلىق ءتاسىلدىڭ ءوزارا قاتىناسى وزگەرىپ وتىرسا دا ەكەۋىنىڭ دە بەلگىلى دەڭگەيدە قاتار قولدانىلاتىنى باسى اشىق اڭگىمە.
پۋبليتسيستيكالىق تۋىندى دەگەنىمىز وبەكتيۆتى جاعدايدىڭ سانقيلى سيپاتتارى مەن ەلەمەنتتەرىن ءتۇرلى تاسىلدەرمەن بەينەلەۋ ءىس ارەكەتتىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن ءۇردىس. ونىڭ ءوزى ءومىر سۋرەتتەرىن ءارتۇرلى جانرلاردىڭ كومەگىمەن جاساعان ماتەريالداردان تۇرادى. جانرلار ءارتۇرلى بولۋمەن قاتار بىرنەشە توپتارعا بولىنەدى. اقپاراتتىق (رەپورتەرلىك) تۋىندىلار (زامەتكا، وتچەت، سۇحبات، رەپورتاج) نەگىزىنەن كۇندەلىكتى كورىنىستەردى وقيعا ارقىلى كورەرمەنگە جەتكىزىپ، وعان قاتىسۋشىلار مەن كۋاگەرلەردىڭ ويلارى مەن پىكىرلەرىن، لەبىزدەرىن ايعاقتاۋ تاسىلمەن جاسالادى. مۇنداي جانرلار دەرەكتەرگە باسا نازار اۋدارادى جانە مەيلىنشە جەدەل ءارى ءجۋرناليستىڭ كوممەنتاريىن از مولشەردە عانا قولدانۋدى تالاپ ەتەدى. تالدامالى جانرلار توبىنىڭ (كوررەسپوندەنتسيا، ماقالا، رەتسەنزيا، شولۋ، كوممەنتاري) نەگىزگى ماقساتى ءومىر كورىنىستەرىنىڭ مازمۇنىن، سەبەپ، سالدارلارىن، پۋبليتسيستيكالىق تاسىلمەن ايقىنداۋ، ىشكى سىرلارىن اشىپ كورسەتۋ، وزەكتى ماسەلەلەرىن تالداپ، زەرتتەي وتىرىپ شەشىمىن تابۋدىڭ جولىن ىزدەۋ، انىقتاۋ بولماق. «كوركەم-پۋبليتسيستيكالىق جانرلار (وچەرك، فەلەتون، پامفلەت، ەسسە، جولجازبا) قازىرگى زامان تاريحى كەيىپكەرلەرىنىڭ تيپتىك وبرازىن جاساۋ، ءومىر كەلبەتىن جەكە تۇلعالاردىڭ ەرەكشەلىگى، ولاردىڭ ارەكەتى ارقىلى كورسەتۋ، وبەكتيۆتى جاعدايدى كوركەمدىك تاسىلمەن ايقىنداۋدى ماقسات ەتەدى».
رەپورتاجدا وقيعانى تالداۋدىڭ العاشقى قادامى جاسالىپ، وعان قاتىسۋشىلاردى بەلگىلى دەڭگەيدە بەينەلەسە، ماقالادا نەمەسە ارنايى جاسالعان تەلەباعدارلامادا ونىڭ دەرەكتەرىمەن قاتار سيپاتتارى، ىشكى سىرلارى دا ايشىقتالاتىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. دەگەنمەن ءار جانرلار توبىنىڭ باستى نازارىندا وزىنە سايكەسكەن وقيعا، كورىنىستەرگە ساي تۋىندىگەردىڭ مىنەز قۇلقى دا كورىنىس تاباتىندىعىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. سايىپ كەلگەندە، تەلەۆيزيا پۋبليتسيستيكاسى كۇندەلىكتى ومىردەگى شىنايى جاعدايدى كورەرمەن الدىنا شىعارا وتىرىپ، ونىڭ اياسىنداعى تۇجىرىم دار پايىمداردى قوعامدىق تاريحي ساناعا ءوز ءىزىن قالدىرارلىقتاي ەتىپ، تەلەكورەرمەننىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتۋگە ءتيىس.
جۋرناليستيكاداعى شىعارماشىلىقتىڭ باستى مودەلى رەتىندە پۋبليتسيستيكا وزگە جانرلارعا مىندەتتى تۇردە اسەر ەتەدى. مۇنى جۋرناليستيكا شىعارماشىلىعىنداعى پۋبليتسيستيكالىق سيپات دەپ تانيمىز جانە ونىڭ ءوزى عىلىمي، كوركەمدىك تۋىندىلاردى پۋبليتسيستيكالىق تۇرپاتپەن بايىتىپ، وزەكتى ماسەلەلەردى كورەرمەندەردىڭ كۇندەلىكتى سۇرانىستارىنا ساي جەتكىزۋ بولىپ تابىلادى. مىقتى پۋبليتسيست بولۋ ءۇشىن ارينە، ءىس قىزمەت اياسىندا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ، دارىن مەن قابىلەتتىڭ باسىمدىعى، قوعامدىق ويعا بەلسەندى قىزمەت كورسەتۋ ەرىك كۇش وتە ماڭىزدى. الايدا، مۇنىڭ ءبارى جەتكىلىكسىز. ەڭ باستىسى، ادىستەمەلىك مادەنيەتتى يگەرۋدىڭ ءمانى زور بولادى. سونىڭ نەگىزىندە عانا دارىن قابىلەت، ەرەن ەڭبەك تابىستى ءارى ءتيىمدى جۇزەگە اسادى.
ادىستەمە نەمەسە مەتودولوگيا – شىعارماشىلىق مىندەتتەردى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بەلگىلى ءىس قىزمەت اياسىنداعى نەگىزگى سيپات، جۇيە مەن باعىت-باعدار تۋرالى ءبىلىم كەشەنى. ءجۋرناليستىڭ ادىستەمەلىك مادەنيەتى - ءوزارا تىعىز ساباقتاساتىن بىلىكتىلىك پەن قابىلەتتىلىكتىڭ ءتورت سالالىق باعىتىنان تۇرادى. اتاپ ايتقاندا، قوعامدىق تانىمنىڭ جالپى ادىستەمەسى، جۋرناليستيكانىڭ نەگىزگى ادىستەمەسى، ەمپريكالىق تۇردە دەرەك تابۋ ادىستەمەسى جانە تابىلعان دەرەك پەن جاڭالىق نىساندارىن وڭدەۋ، ءتۇسىندىرۋ ادىستەمەسى.
قوعامدىق-ساياسي وزگە قايراتكەرلەر سياقتى ءجۋرناليستىڭ دە مادەني ادىستەمەلىك نەگىزىن قوعامدىق تانىمنىڭ جالپى ادىستەمەسى قۇرايدى. ونىڭ يادروسى ءجۋرناليستىڭ ۇستاناتىن الەۋمەتتىك فيلوسوفياسى، ياعني، قوعامدىق دامۋ مەن ءىس قىزمەتكە بازا بولاتىن زاڭدار، زاڭدىلىقتار جايىنداعى پايىمداۋلاردىڭ جۇيەسى. سونىمەن قاتار وعان ەكونوميكا، ساياسات، مەنەدجمەنت، باسقارۋ تەورياسى، قۇقىق، ەتيكا، ءدىنتانۋ سەكىلدى گۋمانيتارلىق عىلىمدار ءبىلىمى جاتقىزىلادى. جۋرناليست تانىم، لوگيكا، سوتسيولوگيا، الەۋمەتتىك پسيحولوگيا، تاريح، ونەرتانۋ، ادەبيەت سالاسى بويىنشا جۇيەلى ءبىلىم المايىنشا ىلگەرى ءبىر قادام دا اتتاي المايدى. بەلگىلى ءبىر سالا بويىنشا جۋرناليست ماماندانعان كەزدىڭ وزىندە سول سالانىڭ قىر-سىرىنا تەرەڭدەپ بويلايتىن عىلىمي دارىستەرگە جۇگىنۋىنە تۋرا كەلەدى. قىسقاسى، جۋرناليستيكانىڭ سالالانۋى مەن جۋرناليستەردىڭ ماماندانۋىنىڭ ارقاسىندا باق قىزمەتكەرلەرى قوعام ءومىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر سالاسىن بەس ساۋساعىنداي تەرەڭ بىلەتىن، سول باعىتتاعى ءىرى «قوعامدىق ويشىلعا» اينالادى دەگەن ءسوز.
جۋرناليست شىعارماشىلىعىنىڭ جانە تانىمىنىڭ تالاپقا ساي كەلمەۋى قوعامعا كوپتەگەن ەلەۋلى زارداپ اكەلەدى. ايتالىق، شىعارماشىلىق جۇمىستى نەگىزسىز ءارى باعىتسىزدىققا ۇرىندىرادى، ءومىر كورىنىستەرىن سىرتتاي سيپاي قامشىلاپ قانا بەينەلەۋىنە يتەرمەلەيدى. وسىنىڭ سالدارىنان اقپارات قابىلداۋشىلاردى اداستىراتىن قاتە تۇجىرىمدار مەن پايىمداۋلار جاساۋعا دەيىن جەتكىزەتىن جاعىمسىز جاقتارى بار.
ءجۋرناليستىڭ ادىستەمەلىك مادەنيەتىن قۇرايتىن ەكىنشى ءبىر فاكتور جۋرناليستيكانىڭ نەگىزگى ادىستەمەسى. بۇعان جۋرناليست شىعارماشىلىعى بارىسىندا مىندەتتى تۇردە قولدانىلاتىن بۇقارالىق اقپارات قىزمەتى بولىپ تابىلاتىن جۋرناليستيكا جايىنداعى بارلىق ءبىلىمنىڭ جيىنتىعى، اقپاراتتىڭ سيپاتتارى، فۋنكتسيالارىنان باستاپ شىعارماشىلىق قىزمەت زاڭدارى، زاڭدىلىقتارىنا دەيىنگى سالانىڭ بارلىق ءبىلىمى جاتقىزىلادى. وسى ءبىلىمدى قولدانۋ جۋرناليستيكانىڭ ەرەكشەلىگىن، سيپاتىن تولىقتاي تۇسىنۋگە، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەر جاساۋعا ىقپال ەتۋمەن بىرگە الەۋمەتتىك تانىمنىڭ جالپى ادىستەمەسىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسادى، ونى سالانىڭ سپەتسيفيكاسىنا سايكەستىرۋدىڭ مۇمكىندىگىن بەرەدى. انىعىراق ايتساق، پۋبليتسيستيكانىڭ ەرەكشەلىگى مەن سيپاتتارى جايىنداعى ءبىلىم تاريحي، لوگيكالىق، كوركەمدىك، عىلىمي-تانىمدىق زاڭداردى جانە تانىمنىڭ انىق ءارى جۇيەلى، پراكتيكامەن ءجىتى استاساتىن پرينتسيپتەرىن ىسكەرلىكپەن قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، ونىڭ تاسىلدەرىن يگەرۋگە ىقپال ەتەدى.
جۋرناليست ادىستەمەسى مادەنيەتىنىڭ ءۇشىنشى سالاسى ەمپريكالىق دەرەكتەر جيناۋ مەن قابىلداۋ تاسىلدەرى. وعان بايقاۋ جاساۋ، ساۋالنامالار جۇرگىزۋ (سۇحباتتاسۋ، انكەتالىق سۇراۋلار سالۋ), دەرەكتەردى زەرتتەۋ (رەسمي، جەكە ت.س.س.), قاجەت جاعدايدا ەكسپەريمەنتتەر جاساۋ (ناقتى، مودەلدىك، وي ەلەگىنەن وتكىزۋ ارقىلى) بىلىكتىلىك پەن قابىلەتتىلىكتەر جاتقىزىلادى. دەرەك جيناۋ قىزمەتتىڭ اياسىنا كىتاپحانا، مۇراعاتتارعا وتىرۋ، دەرەكتەر جيىنتىعىن جاساۋ (دوسە), بەلگىلەۋ جازبالار جاساۋ، ونى سەنىمدى تۇردە جاريالاۋ ءۇشىن تابىلعان اقپاراتتى دايەكتەۋ تاسىلدەرى ەنەدى.
ءجۋرناليستىڭ قولىنا تۇسكەن ءاربىر سان، مالىمەت، اقپارات، ماتەريال اتاۋلىنىڭ ءبارى دەرەك بولا المايدى. دەرەك دەگەنىمىز، بىرىنشىدەن, شىنايى تۇردە بولىپ وتكەن دۇنيەنى بەينەلەيتىن، تەكسەرۋگە بولاتىن (ۆەريفيكاتسيا) اقپاراتتىق ماتەريال. سونىمەن قاتار دايەكتەندىرىلگەن اقپاراتتى (مالىمەتتىڭ كوشىرمەلەرى، سۇحباتتىڭ راستالعان ءماتىنى، كىتاپ نەمەسە ماقالالاردان الىنعان رەسمي سىلتەمەلەر ت.ب.) ناقتى اقپارات كوزىنەن الىنعان دەرەكپەن سالىستىرىپ، الىپ قاشپا جەل سوزدەردەن اجىراتۋ ماڭىزدى. ەگەر ءدال وسىلاي دايەكتەندىرىلمەگەن جاعدايدا ونى پايدالانۋ كەرەك بولسا مىندەتتى تۇردە رەسمي تۇسىنىكتەمە قوسا بەرىلگەنى دۇرىس.
ەكىنشىدەن، دەرەكتىڭ اتقاراتىن ءرولى ايتارلىقتاي جانە ونىڭ نىسانى ماڭىزى تەرەڭ وقيعالار، مالىمدەمەلەر، ءىس ارەكەتتەر. دەرەكتىڭ سيپاتى تۋرالى ماسەلەنى ءجۋرناليستىڭ قوعامدىق پوزيتسياسىمەن، ادىستەمەلىك باعىتىمەن تىكەلەي بايلانىستى تۇسىندىرۋگە بولادى. ەگەر ءجۋرناليستىڭ ادىستەمەلىك پوزيتسياسى دۇرىس بولماسا اقپارات جيناۋدا دا، وعان باعا بەرۋدە دە تەرىس تۇجىرىم جاساۋعا يتەرمەلەيدى. ونىڭ سالدارىنان قوعامدا جالعان دەرەكتەر ەتەك جايىپ، ونىڭ سوڭى ايىقپاس داۋ-دامايعا، شۋعا ۇلاسىپ كەتۋى مۇمكىن.
جۋرناليست ادىستەمەسىنىڭ ءتورتىنشى اۋماعى جينالعان دەرەكتەردى ءتۇسىندىرۋ، وعان باعا بەرۋ، باعىت سىلتەۋ، تۇجىرىم جاساۋ، تۋىندىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن ناقتى مازمۇنىن جاساۋ ءتاسىلى. ءتۇسىندىرۋ ءتاسىلى دەگەنىمىز دەرەكتەردى كورىنىسپەن بىرىكتىرۋ، ءتۇرلى جاعدايلاردىڭ اراسىن بايلانىستىرۋ، ءاربىرىنىڭ ورنىن بەلگىلەۋ، مازمۇنىن انىقتاۋ، وقيعانىڭ قالاي وربۋىنە، قوعام ومىرىندەگى ماعىناسىنا ساي باعا بەرۋ، شىنايى نەگىزدى تۇجىرىم جاساۋ. كۇندىلىكتى ءومىردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە لايىقتى باعا بەرۋدىڭ ءوزى ادىستەمەنىڭ العىشارتى. سەبەبى، قوعامدىق دامۋدىڭ زاڭدىلىقتارىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ ارقىلى عانا شىنايى نەگىزدى تۇجىرىم جاساۋعا بولادى.
جۋرناليستيكا مەن پۋبليتسيستيكا قىزمەتىنىڭ ادىستەمەسى جايىنداعى تەوريالىق ءبىلىم تۋىندى جاساۋ بارىسىندا ومىردە جۇزەگە اسىرىلاتىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. بەلگىلى ءبىر تۋىندى جاساۋ، شىعارماشىلىق ءىستى باستاۋدىڭ سەبەبى، العاشقى قادامى – رەداكتسيانىڭ تاپسىرماسى، ءجۋرناليستىڭ نازارىن اۋدارعان ماسەلە، قوعامدىق تاپسىرىس، كەزدەيسوق اڭگىمە، بايقالعان توسىن قۇبىلىستار سەكىلدى فاكتورلار بولادى. وسىنداي العاشقى قادامدى «قوزدىرۋشى مەحانيزم» دەپ تە اتايدى. سەبەبى، وسىنداي باستامانىڭ ارقاسىندا جۋرناليست ءوز ءبىلىمى مەن الەۋەتىن، جيناقتاعان تاجىريبەسىن، شىعارماشىلىق ەڭبەكتەگى مۇمكىندىگىن، قابىلەت-قارىمىن سارقا پايدالانىپ قوزعالىسقا ەنگىزەدى. انىعىندا، ءجۋرناليستىڭ ادىستەمەلىك مادەنيەتى ونىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسى باستالعاندا ىسكە اسىرىلادى.
ادىستەمە مادەنيەتىنىڭ دامۋى، شىعارماشىلىقتىڭ بەلگىلى جاعدايىنىڭ ەەركشەلىگىىنە ساي ماتەريالدى يگەرۋ، وي ەلەگىنەن وتكىزۋدەن باستالىپ، بولاشاق تۋىندىنىڭ ءتۇرلى نۇسقالارىن جاساۋ، ءالى دە انىقتالماعان ءمانى مەن مازمۇنىن ەلەستەتۋگە ۇلاسپاق. ونىڭ ءمانى ەڭ الدىمەن كەلەشەك تۋىندىنىڭ مازمۇنىن، تاقىرىبى ياعني، تەما (گرەكتىڭ thema – نەگىزىن قالاۋشى دەگەن ءسوزى) باياندالۋعا ءتيىس ءومىر كورىنىستەرىنىڭ جيىنتىعى; جاندى ماتەريالدار ارقىلى تۋىندايتىن وزەكتى پروبلەما (گرەكتىڭ problema – مىندەت، العا قوزعاۋشى دەگەن ءسوزى); نەگىزگى ايتار ويى نەمەسە يدەياسى (گرەكتىڭ idea – ءبىلىم، وي سانا دەگەن ءسوزى) بولاتىن وبەكتيۆتى جاعدايدىڭ كورىنىستەرى تۋرالى دەرەك، ماتەريالدارىنا نەگىزدەپ كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنى شەشۋ بارىسىندا دالەلدەنەتىن تۇجىرىم، كوزقاراس، پىكىر سەكىلدىلەردى انىقتايدى. سونىمەن قاتار تولىققاندى بولماسا دا تۋىندىنىڭ فورماسى تۋرالى پايىم مەن بولجام ءتۇرلى نۇسقادا جاسالىپ، جانر، كومپوزيتسيا، ءتىل ءستيلدى دە قامتيدى.
العاشقى كەزەڭدە مازمۇن مەن فورمانى قۇرايتىن بولجام نەمەسە گيپوتەزا (گرەكتىڭ hypothesis – ىقتيمالدى نەگىز، پايىم دەگەن ءسوزى) دەڭگەيىندە شەشىمنىڭ مۇمكىندىگى مەن پايىمداۋ تۇرىندەگى نۇسقا عانا بولماق. ونىڭ كوپتىگى كەرى اسەر ەتپەيدى، كەرىسىنشە، تۋىندىگەردىڭ كەلەسى قادامدارىنا دايار تۇرعان جاڭا دەرەكتەرىن رەتتتەۋىنە كومەكتەسەدى. تۋعان يدەيانى دامىتۋ، وزگەرتۋ، انىقتاۋ جانە ونى تولىق جەتىلدىرىلگەن دۇنيەتانىمنىڭ دەڭگەيىنە كوتەرۋ ءۇشىن ءتۇرلى بولجاممەن جۇمىس ىستەۋدىڭ ءوزى شىعارماشىلىق ءىستىڭ سيپاتىن انىقتايتىن ادىستەمەلىك مادەنيەتتىڭ نەگىزىندە جۇرىلەدى.
ەگەر شىعارماشىلىق مىندەتتى اتقارۋعا دايىندىق جەتكىلىكسىز بولسا، قوسىمشا ازىرلىك قاجەت بولادى. كەيدە ۇستانعان باعىتتى وزگەرتۋگە دە تۋرا كەلۋى مۇمكىن. پۋبليتسيست ونداي جاعدايدا ءومىر كورىنىستەرىن باسقاشا زەرتتەپ تانۋى قاجەت بولادى. ناتيجەسىندە، تۋىندىنىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ، مازمۇن مەن فورمانىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك تابادى.
ءجۋرناليستىڭ تۋىندى جاساۋ ءىسىنىڭ اقىرعى ساتىسى تەلەحاباردىڭ ءماتىنى نەمەسە تەلەستسەناريىن جازۋ دەسەك، ول دا ادىستەمەلىك مادەنيەت نەگىزىندە جاسالماق. ءماتىن جاساۋ ءىستىڭ بارىسى مەن ناتيجەسى ءجۋرناليستىڭ جەكە شىعارماشىلىعىنداعى ىسكەرلىگىنە، جۇمىس تاجىريبەسىنە، دارىن قابىلەتىنە، فانتازيالىق تۇيسىگىنە، سەزىم مەن پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى. ادىستەمە مادەنيەتىن يگەرۋ، شىعارماشىلىق قابىلەت پەن داعدىنى قالىپتاستىرىپ دامىتۋ زور ەڭبەكپەن كەلەدى. شىعارماشىلىق جۇمىستىڭ زاڭدىلىقتارىن تانۋ، پۋبليتسيستيكا زەرگەرلەرىنىڭ زەرتحاناسىنا ەنىپ، ولاردىڭ تۋىندى جاساۋ تاسىلدەرىنەن، تاجىريبەلەرىنەن ۇيرەنۋ، ءوز قارىم-قابىلەتىن جەتىلدىرىپ دامىتۋ، ويلاۋدىڭ ءتيىمدى تۇستارىن يگەرۋ ءىسى ءۇزىلىسسىز جالعاسۋعا ءتيىس. شىعارماشىلىق ءىستىڭ العاشقى كەزەڭىندە جۋرناليست تەلەارنانىڭ رەداكتورلاۋ، ۇيىمداستىرۋ، تۋىندى جاساۋ جۇمىستىڭ تەحنولوگياسىن يگەرەدى. وسىلايشا، تەلەجۋرناليستيكا تاسىلدەرىنىڭ، پراكتيكالىق قىزمەتتىڭ العاشقى ماعلۇماتى مەن قابىلەتى قالىپتاسادى.
وسى كەزدەن باستاپ، ءجۋرناليستىڭ ءومىر تاجىريبەسىمەن سىناقتان وتكەن دارىن-قابىلەتى مەن بىلىكتىلىگىنىڭ ارقاسىندا ماماندىقتىڭ كەلەسى كەزەڭىنە اۋىسادى. جۋرناليستيكانىڭ ناعىز كاسىبي ونەرىن يگەرۋ قاجەتتىلىگى وسى كەزدە تۋىندايدى. اتالمىش ونەر ماماندىقتى ءىس جۇزىندە يگەرۋ، ءوز كاسىبىنە جۇرەك قالاۋىمەن بەرىلۋ، جۋرناليستيكاداعى ءوز ورنىن بەلگىلەۋ ىسىنە شەشۋشى ءرول اتقارادى. سونىمەن قاتار وسى تۇستا جۋرناليست تۋىندىسىنىڭ كەلبەتى مەن وزىندىك ەەركشەلىگى ايقىندالادى.
تەحنولوگيالىق تاسىلدەردى ادام ءوزى مۇددەلى بولسا تەز يگەرەدى. ال، جۋرناليستىك ونەر ەڭبەك ەتۋ بارىسىندا مەڭگەرىلەدى. شىعارماشىلىق جۇمىستىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسى بولىپ تابىلاتىن شەبەرلىكتى دارىن يەلەرى ءوزىنىڭ بار الەۋەتىن جوعارى دەڭگەيدە سارقا پايدالانۋدىڭ ارقاسىندا عانا قالىپتاستىرادى. شىن دارىندى جۋرناليست دەگەنىمىزدىڭ ءوزى قوعامدىق پوزيتسياسىن قالىپتاستىرعان، مامان رەتىندە مىقتى دايىندىقتان وتكەن، ادىستەمەلىك مادەنيەتىن تولىق يگەرگەن تۇلعا. وسى ءۇش قاسيەتتىڭ تۇتاستىعى، ءوزارا ىقپالداستىعى جۋرناليست شەبەرلىگىنىڭ دەڭگەيىن انىقتايتىن باستى فاكتورلار.
Abai.kz
