جۇبانازار اسانوۆ. «ەدىگە» ەپوسى: ەپيكالىق شىندىق پەن تاريحي شىندىق
ەدىگە قۇتلۋ نابانۇلى 1352-1419 جىلدار ارالىعىندا قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى قۇمكەنت شاھارىندا تۋىپ، عۇمىر كەشكەن ايگىلى بي. ەسىمى ەل اراسىنا كەڭ تاراعان، تاريحشىلار ەڭبەكتەرىندە ءجيى اتالادى. قازاق شەجىرەسىندە ەدىگە ءبيدىڭ ءۇرىم-بۇتاعى بىلايشا تاراتىلادى: ماڭعىت اۋلەتىنەن كۇتلۋ قابان (ەل اڭىزى بويىنشا تۇكتى شاشتى ءازىز) ەدىگە باتىر. ەدىگەدەن نۇرادين، قاسىم، سايدالى، مارسۇر. مارسۇردان مۇسا، جاڭبىرشى تۋادى. مۇسانىڭ ون ەكى بالاسى بولعان دەسەدى. ودان ءارى اعىس، كوگىس، الشاعىر، سمايىل، شاھ - ماماي، وراق، ورمانبەت بي (ارعىننان شىكقان كەيىنگى ورمانبەت بي ەمەس), قاراساي، ت.ت. "اۋەلگى باباسى ءابۋ باكر ءال-سادىق رازياللانىڭ ءتورت ۇلى بار ەدى. ەكەۋىنەن كىشىلى - ۇلىسى، ونىڭ اتى مۇحاممەد ەدى. شامدا پاتشا ەدى. ونىڭ ۇلى سۇلتان كاياب ەدى، ول دا شامدا پاتشا بولدى، ونىڭ ۇلى سۇلتان حاميد ەدى، ول سارساردا بولدى. ونىڭ ۇلى سۇلتان حاليد ەدى، ول دا سارساردا پاتشا بولدى، ونىڭ ۇلى سۇلتان قايدار، ول دا سارساردا پاتشا بولدى. ونىڭ ۇلى سۇلتان ماۋليد ەدى، ول دا سارساردا پاتشا بولدى. ونىڭ ۇلى ءابۋ-ل-فانا ەدى، ول انتاقيادا پاتشا بولدى. ونىڭ ۇلى سۇلتان ءسالىم ەدى، ول دا انتاقيادا پاتشا بولدى. ونىڭ ۇلى سۇلتان سادىق ەدى، ول دا انتاقيادا پاتشا بولدى، ونىڭ ۇلى سۇلتان ءابۋ-ل-حاك ەدى، ول مادايندا پاتشا بولدى. ونىڭ ۇلى سۇلتان (وسمان ەدى), ول دا مادايندا پاتشا بولدى. ونىڭ ۇلى جالالاددين ەدى، ول كاستانتينەدە (كونستانتينوپول) پاتشا بولدى. ونىڭ ەكى ۇلى بار ەدى، ءبىرىنىڭ اتى - ادحام جانە ءبىرىنىڭ اتى بابا تۋكلاس ەدى.
ەدىگە قۇتلۋ نابانۇلى 1352-1419 جىلدار ارالىعىندا قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى قۇمكەنت شاھارىندا تۋىپ، عۇمىر كەشكەن ايگىلى بي. ەسىمى ەل اراسىنا كەڭ تاراعان، تاريحشىلار ەڭبەكتەرىندە ءجيى اتالادى. قازاق شەجىرەسىندە ەدىگە ءبيدىڭ ءۇرىم-بۇتاعى بىلايشا تاراتىلادى: ماڭعىت اۋلەتىنەن كۇتلۋ قابان (ەل اڭىزى بويىنشا تۇكتى شاشتى ءازىز) ەدىگە باتىر. ەدىگەدەن نۇرادين، قاسىم، سايدالى، مارسۇر. مارسۇردان مۇسا، جاڭبىرشى تۋادى. مۇسانىڭ ون ەكى بالاسى بولعان دەسەدى. ودان ءارى اعىس، كوگىس، الشاعىر، سمايىل، شاھ - ماماي، وراق، ورمانبەت بي (ارعىننان شىكقان كەيىنگى ورمانبەت بي ەمەس), قاراساي، ت.ت. "اۋەلگى باباسى ءابۋ باكر ءال-سادىق رازياللانىڭ ءتورت ۇلى بار ەدى. ەكەۋىنەن كىشىلى - ۇلىسى، ونىڭ اتى مۇحاممەد ەدى. شامدا پاتشا ەدى. ونىڭ ۇلى سۇلتان كاياب ەدى، ول دا شامدا پاتشا بولدى، ونىڭ ۇلى سۇلتان حاميد ەدى، ول سارساردا بولدى. ونىڭ ۇلى سۇلتان حاليد ەدى، ول دا سارساردا پاتشا بولدى، ونىڭ ۇلى سۇلتان قايدار، ول دا سارساردا پاتشا بولدى. ونىڭ ۇلى سۇلتان ماۋليد ەدى، ول دا سارساردا پاتشا بولدى. ونىڭ ۇلى ءابۋ-ل-فانا ەدى، ول انتاقيادا پاتشا بولدى. ونىڭ ۇلى سۇلتان ءسالىم ەدى، ول دا انتاقيادا پاتشا بولدى. ونىڭ ۇلى سۇلتان سادىق ەدى، ول دا انتاقيادا پاتشا بولدى، ونىڭ ۇلى سۇلتان ءابۋ-ل-حاك ەدى، ول مادايندا پاتشا بولدى. ونىڭ ۇلى سۇلتان (وسمان ەدى), ول دا مادايندا پاتشا بولدى. ونىڭ ۇلى جالالاددين ەدى، ول كاستانتينەدە (كونستانتينوپول) پاتشا بولدى. ونىڭ ەكى ۇلى بار ەدى، ءبىرىنىڭ اتى - ادحام جانە ءبىرىنىڭ اتى بابا تۋكلاس ەدى. بابا تۋكلاس قاگبادا پاتشا بولدى. بابا تۋكلاستىڭ بەلگىلى ءۇش ۇلى بار ەدى. ءبىرىنىڭ اتى ابباس، قاعبانىڭ وڭ جاعىندا، ءبىرىنىڭ اتى ابدراحمان حوجا ەدى. ول دا قاگبادا جاتىر. ءۇشىنشى ۇلىنىڭ ەسىمى تىرما ەدى. بۇل تىرما (تەرمە) ەدىل-جايىقتا قازا بولدى. ونىڭ ۇلى كاراچي ەدى. ول دا ەدىل-جايىقتا قازا بولدى. ونىڭ ۇلى يسلام كيا، ول دا ەدىل-جايىقتا قازا بولدى. ونىڭ ۇلى قۇتلۋ قيا، قۇمكەنتتە قازا بولدى. ونىڭ ۇلى ەدىگە بي (اللا وعان راحيم ەتسىن). قۇتلۋ قيانى ۋرۋس حان شاھيد قىلدى"
وسىعان ۇقساس تاعى ءبىر شەجىرە بار. ول شەجىرە اتاقتى مۇرىن جىراۋدىڭ "قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى" تسيكلىندا جىرلاناتىن ەدىگە قيسساسىندا شەرتىلەدى. وندا: اڭشىباي باتىر، ودان باباي تۇكتى شاشتى ءازىز، ودان پارپاريا باتىر، ودان قۇتتىقيا باتىر. سول قۇتتىقيادان ەدىگە تۋادى. ەدىگەدەن نۇرادين باتىر، ودان مۇسا باتىر، ونىڭ ءبىر بالاسى ماماي باتىر. ودان وراق باتىر، ودان قاراساي باتىر، ودان قازى باتىر، ودان قارادوڭ باتىر، ودان جۇبانىش باتىر، ودان ءسۇيىنىش باتىر، ودان ەرتەگىس باتىر، ودان ەركوگىس باتىر، ودان تاما باتىر، ودان تانا باتىر، ودان نورىك باتىر; نورىك باتىردان شورا باتىر تۋادى. مىنە، وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بۇلاردىڭ ءبارى وزدەرىنىڭ اتا-بابا جولىن، باتىرلىق ءداستۇرىن جالعاستىرعان ىشكى، سىرتقى شاپقىنشى جاۋدان ەلىن، جەرىن قورعاپ كەلگەن اتاقتى باتىرلار، بيلەر بوپ وتكەن.
ەدىگەنىڭ اكەسى ەل بيلەگەن. اقوردا ءومىرى بولعان. قۇمكەنت شاھارىن ورتالىق ەتكەن. ەدىگە جاس كەزىنەن-اق اكەسىنە ىلەسىپ ءجۇرىپ، ەل باسقارۋدى ۇيرەنىپ ەر جەتكەن.
ەدىگە التىنوردا حانى توقتامىسپەن تۇستاس بولعان. ال توقتامىستىڭ 1380-1395 جىلدارى التىن وردانى بيلەگەنى، ساۋران، سىعاناق شاھارلارىن ورتالىق ەتكەنى تاريحتان بەلگىلى. ەدىگە سول توقتامىسپەن تىزە كوسىپ، كەيىن ەدىل، جايىققا دەيىنگى جەردى وزىنە قاراتىپ، نوعاي ورداسىنىڭ نەگىزىن كالاسادى.
1396 جىلدان باستاپ التىنوردا حاندىعىن 15 جىلداي بيلەيدى. نوعايلى ورداسىن كەڭەيتەدى. كەيىن توقتامىس حاندى ولتىرەدى. 1419 جىلى سارايشىق قالاسىنىڭ جانىندا توقتامىس بالالارى كەگىن قايىرىپ، ونى ولتىرەدى، ەل-جۇرت ەدىگە ءبيدىڭ دەنەسىن ۇلىتاۋعا اكەپ قويادى. ەسكەرتكىش-كۇمبەز ورناتادى. ول ماندا "ەدىگە تاۋى", "ەدىگە وباسى" دەگەن جەرلەر بار. دالا پەرزەنتىنىڭ بويىنداعى دانالىق بۇعاناسى قاتا باستاعان شاقتا-اق بەلگى بەرگەن. بىزگە جەتكەن اڭىز-اڭگىمەلەردە ەدىگەنىڭ حان الدىندا قايمىقپاعان قايسارلىعى اقىل مەن پايىم-پاراساتتىلىعى تۋراسىندا كوپ ايتىلادى. ەل جادىنداعى ەدىگە ءارى باتىر، ءارى كوسەم، ءارى شەشەن، ءارى بي، ءارى اقىلگوي دانا بولعان تۇلعا.
«ەدىگە» — تۇركىلەرگە ورتاق مۇرا
…حح عاسىردىڭ 40 جىلدارىنان باستاپ ەدىگە باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا بايلانىستى جىرلاردىڭ ءبارى دە جاريالانبادى، نە اۋىزعا الىنبادى. سەبەبى تاتار وبكومىنىڭ جۇمىسى تۋرالى 1944 جىلى تامىزدا «تاتارستان پارتيا ۇيىمى بۇقارالىق-ساياسي جانە يدەولوگيالىق جۇمىسىنىڭ جايى مەن ونى جاقسارتۋدىڭ شارالارى تۋرالى» ۆكپ(ب) ورتالىق كوميتەتى قاۋلى الىپ، سوندا قاتتى سىنالدى. بۇل وتكەن زاماندى دارىپتەۋشىلىك، بۇندا باسقىنشىلىقتى اقتاۋ بار دەگەن كۇيە جاعىلدى. 1947 جىلدان باستاپ قازاقستاندا دا ەدىگەتانۋ توقتاتىلدى. 1947 جىلى 21 قاڭتاردا قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قارالى قاۋلىسى شىعىپ، وندا «قازاق ادەبيەتى تاريحىن» قۇراستىرۋشىلاردىڭ ساياسي بوساڭدىعى سىنالدى، ياعني بولشەۆيكتىك قىراعىلىعى تومەن دەپ باعالاندى. قاۋلى شىققان سوڭ قۇراستىرىلىپ جاتقان «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومىنا ەنگەن «ەدىگە» جىرى، ونىڭ ۇرپاقتارىنا قاتىستى «وراق-ماماي» جىرى الىنىپ تاستالىندى.
1953 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋمىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكىزىلگەن قازاق ەپوسى تۋرالى پىكىرتالاسى نەگىزىندە بۇل جىرلارعا ودان ءارى قارا كۇيە جاعىلدى. بۇل ءبىر قازاقستانداعى ەمەس، كسرو-داعى باسقا دا تۇركى حالىقتارى باسىنا ءار ءتۇرلى سىپاتتا كەلگەن، بىراق ءتۇبىرى ءبىر ءناۋبات ەدى. «سونىڭ ىشىندە باستى ماقسات رەتىندە تۇركى حالىقتارى بىرلىگىن مۇلدە جويىپ جىبەرۋدى كوزدەگەن ەدى» [بەردىباي ر. شىع.جين. 1-ت. – 2005,143-ب]. وسىلايشا ابدەن السىرەگەن تۇستا تاعدىردىڭ جەلى وڭىنان تۋىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرازى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. سونىڭ ارقاسىندا عانا بۇگىنگى كۇنى «ەدىگە» جىرىن جان-جاقتى زەرتتەپ، ءادىل باعاسىن بەرۋگە داڭعىل جول اشىلدى.
«ەدىگە» جىرى حاقىندا ءار زاماندا قۇندى پىكىرلەر ايتقان ش.ءۋاليحانوۆ، پ.م.مەليورانسكي، ۆ.ۆ.جيرمۋنسكي سياقتى عالىمدار بولدى. تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ ر.بەردىباي، س.قاسقاباسوۆ، ە.ماعاۋيننىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى شىقتى.
عالىمدار تاراپىنان «ەدىگە» ەپوسى حاقىندا ءار ءتۇرلى جەكەلەگەن پىكىرلەر ايتىلعانىمەن جىردىڭ بارلىق ۇلتتىق ۆەرسيالارى، نۇسقالارى اراسىنداعى سيۋجەتتىك ارا-جىگىن، پوەتيكاسىن سالىستىرا زەرتتەپ، جەكە قاراستىرعان كولەمدى ەڭبەك بولعان جوق. ەڭ الدىمەن، وسى جىردىڭ جانرلىق سيپاتى جايىندا انىق تۇجىرىم، جىردىڭ ىشكى ەرەكشەلىكتەرىنە نەگىزدەلگەن دايەكتى دالەل جوق. ەپوستىڭ تۋىنا سەبەپ بولعان تاريحي وقيعالار، تاريحي قايراتكەرلەر تۋرالى دا باسى اشىلماعان ماسەلەلەر دە بارشىلىق. ماسەلەن، جىردىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى توقتامىس حان بىرىڭعاي قارالانىپ، ال اقساق تەمىر دارىپتەلىپ كەلەدى. التىن وردادا 18 جىل بيلىك قۇرعان، كوك وردا مەن اق وردانىڭ باسىن قايتا قوسىپ، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدى نىعايتقان توقتامىس حان جاماندالىپ، وردامىزدى ءۇش قايتارا شاۋىپ، ابدەن تيتىقتاتىپ، ءبىر ارناعا سالىنىپ قويىلعان الداعى مىڭ جىلدىق باعىت-باعدارىمىزدى تەرىسكە بۇرىپ كەتكەن اقساق تەمىر ماقتالىپ، ونداعان كىتاپتىڭ ەڭ جاعىمدى كەيىپكەرىنە اينالدى.
قازىرگى كۇنى «ەدىگە» جىرىنىڭ وڭتۇستىكتەگى تۇرىكمەن، وزبەك رەسپۋبليكالارىنان باستاپ، ءسىبىر تاتارلارىنا دەيىنگى تۇركىلەر اراسىندا بارلىعى، سونداي-اق تۇركيا مەن رۋمىنيا جەرلەرىندەگى تۇركىلەردە ساقتالعانى ايقىن بولىپ وتىر. سوندىقتان بۇل ەپيكالىق شىعارمانىڭ تابيعاتىن تەرەڭ تانىپ، زەردەلەپ شىعۋ ءۇشىن ونى تەك قازاق حالقى مۇراسى اياسىندا، تار اۋقىمدا تەكسەرۋ جەتكىلىكسىز. جارتىكەشتىك ەتپەك. «ەدىگە» ەپوسىنىڭ تۇركىلەرگە ورتاق مۇرا ەكەندىگىنە داۋ جوق. سوندىقتان ول قاي حالىققا «كوبىرەك تيەسىلى» دەگەن كەلەڭسىز ءسوزدى قاۋزاماي، ەپوستى بۇكىل تۇرىكىلىك دەڭگەيگە كوتەرگەن ءجون. سوندا عانا تۇركى حالىقتارىنىڭ ادامزاتتىق رۋحاني قازىناعا قوسقان ۇلەسىن انىعىراق بىلۋگە مۇمكىندىك تۋادى.
«ەدىگە» ەپوسى – التىن وردا داۋىرىندەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ كەيىنگىگە قالدىرعان ۇلگى-وسيەتى، اسىل اماناتى. كۇنى كەشە عانا كۇركىرەپ تۇرعان مەملەكەتىن، رۋحاني بىرلىگىن، تۇتاستىعىن، باسىنان ۇشقان باعىن جوقتاۋى، جان داۋسى، يمانداي سىرى.
«ەدىگە» – تاريحي ەپوس ەمەس، ايتسە دە، تۋىندىنىڭ تۋىنا وتكەن داۋىردەگى وقيعالاردىڭ ۇلكەن ىقپال ەتكەنىنە كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. تاريحي وقيعالار ەپوستىڭ اۋقىمىنا تۇسكەن سوڭ ونىڭ زاڭدىلىعىنا وراي قايتا قورىتىلاتىنى دا، وزگەشە كۇيگە ەنىپ، جاڭاشا جاسالاتىنى دا راس.
«ەدىگەگە» زور تاعىلىمدىق، تانىتقىشتىق قۋات بەرىپ تۇرعان دا قيالداعى ەمەس، تاريحتان ورىن العان، حالىقتىق سانادا وشپەستەي بولىپ تاڭبالانعان التىن وردا داۋىرىندەگى ءىرى وقيعالاردىڭ ءىزى ەكەنى داۋسىز. ول وقيعالار ەپيكالىق بيىككە كوتەرىلىپ بەرىلگەن. «ەدىگەنىڭ» كوپ ۆەرسيالى، ونداعان نۇسقالى، حالىق جۇرەگىنە جاقىن بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى، ءتىلىنىڭ كوركەم، كومپوزيتسياسىنىڭ شەبەر بولعاندىعىنا عانا بايلانىستى ەمەس، تۇركى حالىقتارىنىڭ ەسىنەن كەتپەستەي ورىن العان تاريحي وقيعالارعا دا قاتىستى. ول وقيعالار سىلەمى ءار قيلى عىلىمي ماقالالاردا ءتۇرلى دەڭگەيدە اڭگىمە بولعانىمەن تۇبەگەيلى تەكسەرىلمەگەنى، ءارى ولاي ىستەۋگە سولاقاي ساياساتتىڭ مۇمكىندىك بەرمەگەنى دە ءمالىم. «تۇركى حالىقتارىن رۋحاني جاعىنان عانا ەمەس، ەتنوستىق جاعىنان دا قايتا تابىستىراتىن وسيەت ءسوزدىڭ «ەدىگە» ەپوسىنان ورىن الۋى دا» تۋىندىنىڭ وزىقتىعىنىڭ ءبىر قىرى بولىپ تابىلادى [بەردىباي ر. 1-ت. – 2005,266-ب]. سوندىقتان ەپوستىڭ تاريحي نەگىزدەرىن جان-جاقتى زەرتتەۋدىڭ الار ورنى ەرەكشە. «ەدىگە» جىرىنىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ، نەگىزدەردى قاراعاندا، التىن وردا شەگىندەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىستى وقيعالارعا كوڭىل اۋدارعان ءجون. سوندا عانا ءبىز ەپوس تۋعىزعان ورتا مەن جاعدايعا انىق كوز جەتكىزە الامىز. ونىڭ ۇستىنە ەپوستىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ەدىگە، توقتامىس حان، اقساق تەمىر، نۇراددين سياقتى دۇنيەجۇزىنە تانىمال تۇلعالار بولۋى شىعارمانىڭ تاريحي نەگىزدەرىنە ايرىقشا نازار اۋدارۋدى تالاپ ەتەدى. سەبەبى زامانىندا جارتى الەمدى بىرىكتىرگەن ايبىندى التىن وردانى ون سەگىز جىل بيلەگەن توقتامىس حان، جيىرما جىل بويى ونىڭ بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعان ەدىگە، الەمگە ايگىلى جيھانگەر اقساق تەمىر ەسىمدەرىنىڭ ءوزى وسىنى قاجەتسىنەدى. بۇل جەردە وتارلىق ەزگى كەزىندە التىن ورداعا بەرىلگەن تەرىس باعا «ەدىگە» ەپوسىن تولىق تانىپ بىلۋگە كەرى ىقپال ەتكەندىگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ساقتالىپ قالعان تاريحي دەرەكتەر، نەگىزىنەن، ءىرى وقيعالاردى عانا شەجىرەلەگەن، ال شىن مانىندە، ەدىگە، توقتامىس، اقساق تەمىر ارالارىنداعى ءوزارا بايلانىس اناعۇرلىم شىتىرمان، ءيىرىم، بۇكپەسى كوپ بولعانى اڭعارىلادى. ۇلتتىق ۆەرسيالاردى تاريحي دەرەكتەرمەن ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ، استارىنا ۇڭىلسەك، ەدىگە مەن توقتامىستىڭ اۋەلدە تاتۋ بولىپ، سوڭىندا ءبىرىنىڭ تۇبىنە ءبىرى جەتەتىن دۇشپاندارعا اينالۋىنا قانداي سەبەپتەر بار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى.
«ەدىگە» ەپوسىندا تاريحي وقيعالار جاڭعىرىعى ايقىن بايقالادى. سول سەبەپتى كەيبىر تاتار، قاراقالپاق عالىمدارى بۇل تۋىندىنى تاريحي جىر مەن باتىرلىق جىر ورتاسىنداعى ارالىق جانر دەپ قارايدى. ەپوس تاريحي اڭىز نەگىزىندە تۋىنداعاندىقتان، ونى سول داۋىردەگى ناقتىلى تاريحي، ساياسي، الەۋمەتتىك جاعدايلاردى باياندايتىن ەڭبەكتەرمەن سالىستىرا زەردەلەۋ شىندىق پەن اڭىزدىڭ اراقاتىسىن ايقىنداي تۇسپەك. ال شىعارمانىڭ باس قاھارمانى – ەدىگەنىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى مەن تاريحي ورنىن التىن وردا مەملەكەتىنىڭ تاعدىرىنان بولەك الىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس.
جىردىڭ تاريحي نەگىزدەرىن عىلىمي تۇرعىدان سارالاپ اشۋعا العاش قادام جاساعان قازاقتىڭ ءبىر تۋار عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ ەدى. «دجير يدىگە پو سوبىتيام وتنوسيتسيا ك كونتسۋ ءحىV ۆ.، دولجنو بىت سوستاۆلەن ۆ ناچالە حV ۆ. ەتو دوكازىۆاەتسيا منوگيمي ستاريننىمي سلوۆامي ي وبوروتامي، كوتورىح تەپەر نەت ۆ يازىكە»، – دەپ، مۇنداعى تاريحي وقيعالاردىڭ ءحىV عاسىردا ءوتىپ، تۋىندىنىڭ حV عاسىردا پايدا بولعانىن نەگىزدى تۇردە كورسەتەدى. ەپوستاعى باستى قاھارماننىڭ تاريحي ەدىگە ەكەندىگىن العاش ايتقان دا قازاق وقىمىستىسى ەدى. ول جونىندە شوقان: «سامىي زامەچاتەلنىي يستوريچەسكي دجير كيرگيزسكي – ەتو «يدىگە»، توت سامىي يدىگە، ەدەكۋ، يديگەي، و كوتوروم گوۆوريتسيا ۆ يارلىكە توحتامىشا، توت سامىي بەك، mangap ي تەمنيك، كوتورىي رازيل ۆيتوۆتا پري ۆورسكلە ي ۋپراۆليال وردوي بەزوتچەتنو پري چەتىرەح حاناح»، – دەي كەلىپ، «سۋششەستۆوۆانيە يدىگە، نەسومنەننو، كاك سۋششەستۆوۆانيە توحتامىش-حانا ي تامەرلانا. ونو پودتۆەرجداەتسيا نە تولكو نارودنىمي پرەدانيامي، نو ي پيسمەننىمي فاكتامي. يبن-ارابشاح گوۆوريت وب يدىگە، چتو ون بىل ودنيم يز دياۆولوۆ تامەرلانا. ۆ حرەستوماتي حالفينا (يزداننوي ۆ كازاني) ناحوديتسيا رودوسلوۆنايا يدىگە، سوستاۆلەننايا پو پرەدانيام كازانسكيح تاتار»، – دەپ، كوپ نارسەنىڭ بەتىن اشادى [ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبر. سوچ. ۆ 5-تي توماح. توم 5. – الماتى: گلاۆنايا رەداكتسيا كازاحسكوي سوۆەتسكوي ەنتسيكلوپەدي. 1985,س.297]. عالىم بۇنىمەن شەكتەلمەي ەدىگەگە قاتىستى اڭىزداردى، جەر اتاۋلارىن، سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن ەرلەردىڭ اتى-ءجونىن كورسەتەدى. حالفين حرەستوماتياسىنا سۇيەنە وتىرىپ، باتىردىڭ ارعى اتا-بابالارىن، ولاردىڭ كىم بولعانىن بايانداي كەلىپ، مىنانداي ءتۇيىندى قورىتىندى جاسايدى: «سووبرازۋيۋ نارودنوە كازانسكوە پرەدانيە، سوحرانەننوە حالفينوم، ي پوكازانيا يبن-ارابشاحا س ەتويۋ ستەپنويۋ رابسوديەي، موجنو س دوستوۆەرنوستيۋ زاكليۋچيت تولكو تو، چتو يدىگە بىل پرويسحوجدەنيا دۋحوۆنوگو، چتو ون زانيمال پري توحتامىشە زناچيتەلنۋيۋ دولجنوست، پوتومۋ چتو سام توحتامىش پورۋچال ەمۋ ي «كرىمسكيە سپورى ي ۆوەننىە دەلا» ي پوتوم جە ون نازىۆاەت ەگو بيەم پو پرەيمۋششەستۆۋ، گوۆوريا: «ۆيدانو لي بىلو، چتو بى حان بەجال، ا بي ەگو پرەسلەدوۆال؟» [ۆاليحانوۆ چ.چ. ت. 5. –1985,س.297-298].
ەدىگەنىڭ جەكە باسىنا بايلانىستى دەرەكتەر قاراما-قايشالىققا تولى. ەپوستىڭ تاتارشا نۇسقاسىندا دا قارت بوداي بي ەدىگەنى ەدىل بويىنداعى بۋلگارياعا اقساق تەمىردى ەرتىپ كەلگەنى ءۇشىن كىنالايدى.
اندا ايتتە بودايبي: سوندا ايتتى بوداي بي:
– كولگا-تاشكا بولگانىپ، – كولگە-تاسقا بىلعانىپ،
بولگارىما ني بۋلگاي – بولگارىما نە بولعان –
چىڭگىز ۋلى جۋچي حان – شىڭعىس ۇلى جوشى حان –
ۋل دا ۆاتىپ ۆاتماگان، ول دا باتىپ، باتپاعان،
جۋچي ۋلى بايدۋ حان – جوشى ۇلى باتۋ حان –
ۋل دا بوزىپ بوزماگان ول دا بۇزىپ، بۇزباعان
بولگارىم بۇگەن بوزىلدى. بولگارىم بۇگىن بۇزىلدى.
سين ءدا بۋلىپ ير بۋلدىڭ، سەن دە بولىپ، ەر بولدىڭ،
بابا توكلاس ۋلى پير بۋلدىڭ; بابا تۇقلاس ۇلى ءپىر بولدىڭ;
سىەنگانىم سين يدەڭ، سىيىنعانىم سەن ەدىڭ،
بۋ جيھاننىڭ فەتناسە بۇ جاھاننىڭ فاتنەسى
اكساك تيمەر دوشماننى اقساق تەمىر دۇشپاندى
سارايگا الىپ كيتەردەڭ، سارايعا الىپ كەلتىردىڭ،
ءيوز باھادير يرەننان ءوز ءباھادۇر جەرىنەن
يورت جيرەڭنە باستىردىڭ، جۇرت جەرىنە باستىردىڭ، –
دەيدى [يداگا. – كازان: تاتارستان كيتاپ ءناشرياتى، 1988,166-ب].
كەيبىر عالىمداردىڭ پىكىرلەرى دە مۇنى قۋاتتايدى. ماسەلەن، حح عاسىر باسىندا ءومىر سۇرگەن تاتاردىڭ اسا ءىرى عالىمى، «شۋرا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، ەپوستىڭ تاتارشا نۇسقاسىن جيناۋشىلاردىڭ ءبىرى ريزاەتدين فاحرەتدين ءوز جۋرنالىندا 1908 جىلى «مىرزا ەدىگە» اتتى ماقالا جاريالايدى. «پۋست پروستيت يدەگەيا اللاح ۆسەموگۋششي، ون پوجەرتۆوۆال وبششيمي ينتەرەسامي رادي ليچنىح ينتەرەسوۆ. پريۆەل تامەرلانا ۆ ەتۋ سترانۋ (گوسۋدارستۆو) ي ۋنيچتوجيل سترانۋ دەشت-ي كىپچاك، نەۆووبرازيمىم وبرازوم رازگروميل ي رازبروسال وبششەستۆو مۋسۋلمان، پريۆەل ك رازرىۆۋ ۆسياكيح ۆزايمووتنوشەني مەجدۋ نيمي. ەسلي ۆ ەتي دني مۋسۋلمانە ەتيح زەمەل وكازاليس ۆ ستراشنو ۋنيجەننوم پولوجەني، تو ۆينوۆنيكوم ۆسەگو ەتوگو ياۆلياەتسيا تامەرلان ي پوموششنيكوم ۆ دوۆەدەني ەتوي تراگەدي دو كونتسا بىل ميرزا يدەگەي. ۆسە راۆنو ۋمەر، ۆسە راۆنو پوگيب وت رۋكي ودنوگو چەلوۆەكا، ەسلي بى ۋشەل ۆ توت مير وت رۋكي حانا توكتامىشا، سترانا يسلاما نە بىلا بى ناستولكو رازرۋشەنا ي ۋنيچتوجەنا»، – دەيدى [ۋرمانچە ف. نارودنىي ەپوس يدەگەي. – كازان: ءفان، 1999,149-ب].
حح عاسىر باسىنداعى قازاق ءبىلىمپازى ءھام تاريحشىسى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ تا «ەرتەگىدەگى ەدىگە مەن تاريحتاعى ەدىگە» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە جىرداعى ەدىگە مەن تاريحتاعى ەدىگە ماسەلەسىنە تالداۋ جاساي كەلىپ: «ءامىر تەمىردىڭ شاعاتاي ۇلىسىندا ىستەگەنىن ەدىگە جوشى ۇلىسىندا ىستەمەكشى بوپ ون ءتورت جىل ەل بيلەدى. ەدىگەنىڭ بالالارى، نەمەرەلەرى ول جولدى ۇستاپ، ارقايسىسى ءار حانعا ءۋازىر بولىپ، ءبىر-بىرىمەن اتىستىرىپ، شابىستىرىپ وتىرىپ، التىن وردانىڭ بەرەكەسىن دە كەتىردى، تۇبىنە دە جەتتى. سونىمەن التىن وردا بىتىراپ، جوعالۋىنا ءبىرىنشى سەبەپكەر بولعان – ەدىگە، ونىڭ ءۇرىم-بۇتاعى. ەرتەگى ەدىگەنى جەر-سۋعا سىيعىزباي، قانشا جوعارى كوتەرسە، تاريح جولىندا توز-توز بولىپ قۇرىپ كەتكەن جوشى ۇلىسىنىڭ كوزىمەن قاراعاندا، بۇ جۇرتقا جامانشىلىق ىستەگەندەردىڭ اراسىندا ەدىگەدەن اسقانى جوق» دەيدى [تىنىشباەۆ م. ەرتەگىدەگى ەدىگە مەن تاريحتاعى ەدىگە // «سانا» جۋرنالى، № 2-3. 1924 ج،38-45-ب]. ياعني، ەدىگەنى كىنالاۋ عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىندە دە بار ەكەن.
كەيىنگى عالىمدار ىشىندە ر.بەردىبايدىڭ تاريحي ەدىگەگە قاتىستى كوزقاراستارى دا وڭكەي ماقتاۋدان تۇرمايدى. ول ءوزىنىڭ «ەدىگە باتىر» جىرى تۋرالى» دەيتىن زەرتتەۋىندە «ءامىر تەمىردىڭ قۇلاعىن كوتەرىپ، ونى توقتامىسقا قارسى ايداپ سالۋدا ەدىگەنىڭ ارەكەتى ەرەكشە بولعان»، «تەمىردىڭ 1395 جىلى سولتۇستىك كاۆكاز جەرىندە التىن وردا اسكەرىن قىرىپ سالۋى دا، سول وڭىردەگى كوپ ەلدەردى ويسىراتىپ كەتۋى دە ونىڭ توقتامىسقا وشتىگىنەن شىققان. مۇنداي سويقاننىڭ دا ىشىندە ەدىگەنىڭ مانساپ ەسەبى جۇرگەنى ءشۇباسىز»، – دەيدى [بەردىباي ر. «ەدىگە باتىر» جىرى. //«الەم». № 1, 1990,275-ب].
ورىس جىلناماسىندا: «ەدىگە كوپ ادامدى سابادى، كوپ ادامدى تۇتقىنعا الىپ كەتتى، كوپ ادام قىرعىنعا ۇشىراتىلدى… ءبىر تاتار كەلسە، ءبىزدىڭ كوپ ادام جاقىنداۋعا باتا المايدى، ايەلدەر مەن بالالار قورقىپ، بەت الدى قاشاتىن»، – دەپ تاڭبالانعان [ەدىگە باتىر. جيناق. – الماتى: ى.التىنسارين اتىنداعى قازاقتىڭ ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ رەسپۋبليكالىق باسپا كابينەتى، 1999,7-ب].
اكادەميك ب.د.گرەكوۆ: «ۆ رۋسسكوي يستوريوگرافي داۆنو سلوجيلوس پرەدستاۆلەنيە و ەديگەە كاك وب ودنوم يز نايبولەە كوۆارنىح ي حيششنىح وردىنسكيح پراۆيتەلەي. ەتو پرەدستاۆلەنيە پوكويتسيا نا نايبولەە تسەننوم ي پولنوم يستوچنيكە پو يستوري رۋسسكو-تاتارسكيح وتنوشەني كونتسا ءحىV ي ناچالو حV ۆ. – رۋسسكوي لەتوپيسي. گوۆوريم – «نايبولەە تسەننوم ي پولنوم يستوچنيكە»، تاك كاك ۆوستوچنىە (ارابسكيە ي پەرسيدسكيە) يستوچنيكي پوچتي سوۆسەم نە كاسايۋتسيا رۋسسكو-تاتارسكيح وتنوشەني ي زاكليۋچايۋت ۆ سەبە ۆاجنىە سۆەدەنيا و ەديگەە، وتنوسياششيەسيا ك پەرۆومۋ ي پوسلەدنەمۋ پەريودام ەگو دەياتەلنوستي، ا ۆ وستالنوم كاسايۋتسيا ليش زولوتووردىنسكوي وبستانوۆكي ي وتنوشەني زولوتوي وردى سو سرەدنەي ازيەي ي كاۆكازوم. حاراكتەرنو، چتو ۆوستوچنىە يستوچنيكي نيكاكوي سيمپاتي ك ەديگەيۋ نە پروياۆليايۋت ي سكلوننى سچيتات ەگو چەلوۆەكوم نەۆەرنىم، كوتورىي لەگكو يزمەنياەت سۆوەمۋ سلوۆۋ» دەي كەلىپ، ەدىگەنى جامانداۋدا ۆ.ۆ. بارتولدقا ارقا سۇيەيدى. كۋالىككە تارتادى. «و ەديگەە يمەيۋتسيا نەبەزينتەرەسنىە مىسلي ۋ ۆ.ۆ. بارتولدا ۆ ستاتە «وتەتس ەديگەيا». ۆ.ۆ. بارتولد دالەك وت يدەاليزاتسي ليچنوستي ەديگەيا. ون پيسال، چتو ەسلي وترەشيتسيا وت لەگەندى ي پريدەرجيۆاتسيا يستوري، تو وسنوۆنوي چەرتوي ەگو حاراكتەرا ياۆيتسيا نەۆەرنوست. «پوكينۋۆ ۋرۋس-حانا، – پيشەت ۆ.ۆ.بارتولد، – ي پورۆاۆ س وتتسوم رادي توحتامىشا (بىل لي ون نۋكەروم پوسلەدنەگو، كاك ۋۆەرياەت ابۋلگازي، يز يستوري تيمۋرا نە ۆيدنو), ەديگەي پوتوم يزمەنيل سامومۋ توحتامىشۋ ي سنوۆا پريمكنۋل ك تيمۋرۋ ۆ 1391 گ.»، كوتورومۋ ون پوزجە وپيات يزمەنيل» [گرەكوۆ ب.د.، ياكۋبوۆسكي ا. زولوتايا وردا ي ەە پادەنيە. – م.–ل: ناۋكا، 1950 ،س.384-385].
وسىلاردىڭ ۇستىنە ەدىگەگە قاتىستى 1944 جىلعى تاتار وبكومىنىڭ جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەرگە بايلانىستى قاۋلىنى قوسىڭىز.
كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق ەدىگەنى جەك كورۋشىلەر جەتكىلىكتى بولعان. ونىڭ ىشىندە اتاقتى اقساق تەمىر مەن توقتامىستىڭ الار ورنى ۇلكەن. بۇلارعا ارقا سۇيەگەن قانشاما جۇرت ەدىگەنىڭ ءوزىن، ساياساتىن جامانداپ، اڭگىمەلەر، ولەڭ-سوزدەر، اڭىزدار تاراتقان. ياعني ەدىگەنى قارالاۋ دا، ماقتاۋ دا سول زاماندا، كوزىنىڭ تىرىسىندە بار ەدى، ءالى جالعاسىپ كەلەدى.
بۇعان قاراما-قارسى پىكىرلەر دە بار. بۇگىنگى نوعاي عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ەدىگە بىرىڭعاي ماقتالادى [نوگايدىن كىرك باتيري. ەديگە. – ماحاچكالا، 1991,5-13]. قاراقالپاقستان عالىمدارى زەرتتەۋلەرىندە ەدىگەگە قوسا اقساق تەمىر دارىپتەلەدى [مامبەتوۆ ك. وزبەك الىملارى ءامير تەمير، ءامير ەديگە ءھام ولاردىڭ ءال ادلارى ھاھىندا // ەركىن قاراقالپاقستان. 28.03.1996; باھادىروۆ م. پوليتيچەسكايا يستوريا زولوتوي وردى // كونفەرەنتسيا تەزيسلەري. 5-6 سەنتيابر، 2001 ج. نوكيس،27-34-ب ].
سونىمەن ەدىگەنى بىرەۋلەر كىنالايدى، ەكىنشى بىرەۋلەر اسىرا دارىپتەيدى. كىنالاۋشىلار ونى التىن وردانى قۇلاتۋشىعا شەيىن اپارادى. ەكى جاقتىڭ دا سۇيەنەتىن تاريحي نەگىزدەرى بار: ەسكىدەن قالعان جىلنامالار، ىلگەرىدەگى تاريحشىلار ايتقان پىكىرلەر بار. بىلايشا ايتقاندا، «ەدىگە» ەپوسى قاپاستان شىعىپ، قايتا جارياعا جول تاپقان تۇستا اتالمىش ماسەلە دە وتكىر كۇيىندە قالىپ وتىر. ءالى كۇنگە جەتە زەرتتەلمەگەن دەشتى قىپشاق شەجىرەسى مەن تاريحي ەدىگەنى جان-جاقتى زەرتتەۋ ەندى عانا باستالدى. ەدىگە تۋراسىنداعى اڭىزدار مەن ءاپسانالاردى زەرتتەگەن پروفەسسور ف.ۋرمانچە: «…سناچالو ۆ سرەدە نوگايسكوگو نارودا ۆوزنيكاەت ي فورميرۋەتسيا چرەزۆىچاينو بوگاتىي پو سودەرجانيۋ ي يسكليۋچيتەلنىي پو فورمە داستان. پروحوديات گودى ي دەسياتيلەتيا. ي ەتوت داستان راسپروسترانياەتسيا ي سرەدي درۋگيح تيۋركسيح نارودوۆ ي پرەۆراششاەتسيا ۆ ودين يز سامىح پوپۋليارنىح يستوريكو-ەپيچەسكيح گەرويچەسكيح سكازاني تيۋركسكيح نارودوۆ»، – دەيدى [ۋرمانچە ف.1999,س.47]. جىردىڭ پايدا بولۋىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ءبىرى پ.ا.فالەۆ نوعايلار تۋرالى: «وني وتريادامي ۆىحوديلي يز سۆويح ۋلۋسوۆ ي نانيماليس ۆ ۆوەننىە زاششيتنيكي ۆ سوسەدنيح حانستۆاح ي ۋ سوسەدنيح پلەمەن. ۆ ەتوت پەريود نوگايتسى رازنەسلي سۆوي ەپوس پو ۆسەي سرەدنەي ازي دو ساموگو التايا. يح زناچەنيە بىلو ستول ۆەليكو، چتو كيرگيزى دو سيح پور نازىۆايۋت نوگايتسامي پريحودياششيح ۆ يح ستەپي س زاپادا (ت.ە. وتكۋدا پريحوديلي ناستوياششيە نوگايتسى) پوۆولجسكيح تاتار» دەيدى [سيكاليەۆ ا. نوگايسكي گەرويچەسكي ەپوس. – چەركەسسك، 1994,س.16].
اكادەميك ۆ.م.جيرمۋنسكي دە «ەدىگە» ەپوسى اۋەلدە نوعايلار اراسىندا پايدا بولدى، سودان سىرتقا تاراعان دەگەن پىكىر ۇستانادى.
ودان بۇرىن زەرتتەگەن رادلوۆ پەن مەليورانسكي دە وسىنداي پىكىردە.
حح عاسىر باسىندا ءومىر سۇرگەن قازاق ءبىلىمپازى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ بۇل كوزقاراستاردى تەرىسكە شىعارادى: «سونىمەن قىرىمنان التايعا شەيىن، قىزىل شارىدەن تاشكەنت، ۇرگەنىشكە شەيىن، باياعى جوشى ۇلىعىنداعى جۇرتتىڭ تۇقىمدارىنا ەدىگە ەرتەگىسى تەگىس جايىلعان، وسى ورتاداعى تۇرىك تۇقىمىنا ەدىگە ەرتەگىسى ابدەن بەلگىلى. ەدىگەنىڭ داۋرەن سۇرگەن جەرى – كوبىنە ەدىل-جايىق ماڭايى، تاريح كورسەتۋىنشە ەدىگە ماڭعىت (نوعاي) جانە بالالارى نوعاي اراسىندا قالعان ەدى دەپ. سوندىقتان ەدىگە اڭگىمەسى اۋەلدە نوعايدان باستالىپ، سودان جان-جاققا، وزگە كورشىلەس ەلدەرگە تارالعان عوي دەپ رادلوۆ ايتادى. بۇل ءسوزدى مەليورانسكي دە قوشتاڭقىراپ وتىر. ءبىز رادلوۆ، مەليورانسكي ايتقانىن قاتە دەپ بىلەمىز. ەۆروپا تاريحشىلارى، ورىس تاريحشىلارى قانشا جەتىك بولعانىمەن، جەرگىلىكتى، وتىرىقشى جۇرتتىڭ ءجۇرىسى، تۇرىسىنا قاراي ءپىشىپ، كوشپەلى ەلدىڭ سالتىن جەتە تۇسىنبەي، جوعارعى جۇرتتار ءبىر-بىرىنە تۋىسقان بولسا دا، قىرىمداعىسىن قىرىمعا تۇساپ، قازانداعىسىن قازانعا، نوعايداعىسىن نوعاي جەرىنە بەكىتىپ، قازاق، ءسىبىر تاتارلارى، قاراقالپاقتى ورىن-ورنىنا جىلجىتپاي ماتاستىرىپ، بايلاعانداي قىلىپ قويادى»، – دەپ ورىندى ءۋاج ايتادى [تىنىشباەۆ م. ەرتەگىدەگى ەدىگە مەن تاريحتاعى ەدىگە // «سانا» جۋرنالى، № 2-3. 1924 ج ].
تاريحتى جەتىك بىلەتىن م.تىنىشباەۆ كەزىندە اتالعان جۇرتتاردىڭ ءبىر مەملەكەتتە تۇرعانىن، تاتار، نوعاي، باشقۇرت، قاراقالپاق، قازاق، كاۆكاز تۇركىلەرى ءبىر-بىرىمەن ميداي ارالاسىپ جاتقانىن، رۋ، تايپالارىنىڭ بىردەيلىگىن، التىن وردا ىدىراعان سوڭ بۇرىنعى بىرلىكتىڭ نەگە كەتكەنىن از سوزبەن، اسا ۇتىمدى تاسىلمەن ۇعىنىقتى قىلىپ تۇسىندىرەدى. عالىم ول جونىندە بىلاي دەيدى: «وزگەلەر ەلەمەگەن ءبىر ءىستى اريستوۆ جازىپ كەتتى، بۇل – تۇرىك تۇقىمدارىنىڭ اتا تەگى، رۋ، تاڭبالارى. بۇدان جەتى جىل بۇرىن گرودەكوۆ ولاردىڭ ۇراندارىن ءتىزىپ ەدى. وسىنشا قىزىق ىستەردى كورسەتىپ وتىرىپ، اريستوۆ ءوزى جول تاۋىپ، ءسوزىن اياقتاپتى»، – دەيدى [تىنىشباەۆ م. «سانا» جۋرنالى، № 2-3. 1924 ج].
ال اريستوۆتىڭ جازۋىنشا:
1) قىرىم تاتارىنىڭ رۋلارى – ارعىن، قىپشاق، قوڭىرات، نايمان، الشىن، بايۇلى، جاعالبايلى، تاما، كەرەيت، قاڭلى، شيرين، بارين، دحوۇرمەن.
2) استراحان نوعايلارى: نايمان، باعانالى، ەرگەنەكتى، جاعالبايلى، قوڭىرات، قىپشاق، كەتە.
3) باشقۇرت: تابىن، تاما، قىپشاق، كەرەي، تاز (بايۇلى).
4) قازاندا: ارعىن، قىپشاق، تاما، بەرىش (بايۇلى). بۇلاردى ءوزىمىز تاۋىپ وتىرمىز.
5) كاۆكازدا: ارعىن، شەركەش ء(بىزدىڭ شەركەشىمىزبەن ولار ءبىر جەردەن شىققان – بۇعان ءبىزدىڭ تولىق دالەلىمىز بار).
6) قاراقالپاقتا: نايمان، قىپشاق، قوڭىرات، ءالىم، شومەن، تاما، جاعالبايلى.
7) ەدىلدىڭ ورتا اعىمىنداعى ەدىل تاتارى كوبىنەسە قىپشاق تۇقىمىنان.
بۇعان سۇيەنە وتىرىپ م.تىنىشباەۆ تومەندەگىدەي تۇجىرىم جاسايدى: «وسى ايتىلعانداردىڭ ءبارى باياعى زامانداردا ارالاسىپ ءجۇرىپ، كەيىن التىن وردا بۇزىلاردا، توز-توز بولىپ جىرتىلىپ، بىرەۋى وندا، بىرەۋى مۇندا كەتتى. بۇل تۋرادان تولىق دالەلىمىزدى جازباقشىمىز; انىق وسىنداي بولماسا دا، 16-نشى جىلى جەتىسۋدان قىتاي قاشقان قازاق-قىرعىز وسى ءتارىزدى جىرتىلىپ، ءار جەردە قالعانى بىزگە انىق بەلگىلى.
كوشپەلى ەل ءبىر جەردە تۇرماي، بىرەسە ارى، بىرەسە بەرى تولقىپ جۇرگەندە ءار اۋدان، ءار جەردە قالا بەرگەن. مۇنى تاشكەنت ۋەزىندەگى قۇرامانىڭ قۇرالعانىنان كورىپ جانە وتىرمىز. تاما اتاقتى نارىكۇلى شورا باتىر قازاندا ولگەنىن كارامزيننەن وقىپ وتىرمىز. «اتا-بابامىز قىرىمنان كەلگەن ەكەن» دەگەن ءسوزدى قازاق اراسىنان، ءار جەردەن ەستيمىز. ءحVى عاسىردىڭ ورتاسىندا قازان، قىرىمدى ورىس العان سوڭ، ارى-بەرى جۇرۋگە جول كەسىلىپ، قىرىمداعىسى – قىرىمدا، قازانداعىسى – قازاندا، نوعايداعىسى – نوعايدا قالا بەردى. جايىقتان كۇنشىعىس جاقتاعىلار ەندى ولارمەن ءۇيىرى قوسىلماسىنا كوز جەتىپ، كۇدەر ءۇزىپ، ورىستان ىعىسىپ بارىپ، بولەك قازاق حاندىعىن قۇردى. «الاش الاش بولعاندا، الاشا حان بولعاندا» دەگەن سول زامان (1570-1590 جىلدار). وعان شەيىن التىن وردا اراسى (جالعىز-اق قىرىم دەمەسە) اشىلماعان. ەدىگە باتىر، ءامىر تەمىر، توقتامىس حان ءبارى زامانداس; ەدىگە 1419-1420-سىنشى جىلداردا ءولدى، وندا ەل جاپسارى اشىلماعان كەزى. التىن وردا وسىدان 130-150 جىل كەيىن بۇزىلىپ، جوشى ۇلىسى جان-جاققا سوندا بىتىرادى» [تىنىشباەۆ م. «سانا» جۋرنالى، № 2-3. 1924 ج ].
«ەدىگە» ەپوسى كىمدىكى؟» ەكەندىگىنە قاتىستى تەرىس تالاستىڭ ءالى كۇنگە دەيىن بارلىعىن ءبىز جوعارىدا اتاپ وتتىك. بۇل ماسەلەنى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ حح عاسىردىڭ باسىندا-اق شەشىپ بەرگەن ەدى. وكىنىشكە قاراي، بىلىكتى تاريحشى عالىمنىڭ وڭ پىكىرى ەپوسقا قاتىستى پروبلەمالاردىڭ ەڭ باسىندا تۇرۋ ورنىنا كوبىنە مۇلدە ۇمىت قالدىرىلادى.
«ءبىر ەدىگەنىڭ ءومىرىن ارقايسىسى ءار ءتۇرلى قىلىپ، ءوزدى-ءوزىنىڭ تۇرمىسىنا قاراي ىڭعايلاپ، اتادان-بالاعا بايانداپ قالدىرا بەردى. سوندىقتان ەرتەدە بولعان توقتامىس حان، ەدىگە، ۋاق – ەر كوكشە، ەر قوسايى، تاما شورا، ەدىگە تۇقىمى، وراق، ماماي، ورمانبەت ءبيدىڭ اتتارى قازاق اراسىندا (اسىرەسە اتتاسى، سۋلاسى بولعان كىشى جۇزدە) وسى كۇنگە شەيىن ۇمىتىلعان جوق. سوندىقتان بۇلاردى قازان دا، قىرىم دا، نوعاي دا ۇمىتقان جوق… سوندىقتان 1922 جىلى تاشكەندە باسىلىپ شىققان 7 باتىرعا تالاسىپ «ءبىزدىڭ باتىرلارىمىزدى قازاق وزىنىكى قىلىپتى» دەپ وتىر. ەدىگە ەرتەگىسى، اۋەلى نوعاي اراسىندا شىقتى، سودان جان-جاققا جايىلدى دەگەن رادلوۆ پەن مەليورانسكي ءسوزىن وسى سەبەپتەن قاتە قىلىپ وتىرمىز. التىن وردا بۇزىلعاننان بۇرىن بولعاندارعا بارلىق ۇزاق ەرتەگىلەر بارىنە بىردەي»، – دەيدى ءبىلىمپاز مۇحامبەتجان تىنىشباەۆ [تىنىشباەۆ م. «سانا» جۋرنالى، № 2-3. 1924 ج].
سايىپ كەلگەندە، ش.ءۋاليحانوۆتىڭ دا ويى وسىعان تىرەلەدى. «دوۆولنو ستراننو ي زامەچاتەلنو، چتو ۆسە پوچتي نارودى سرەدنەازياتسكيح ستەپەي ۆسە درەۆنەە پريپيسىۆايۋت نوگايام ي منوگيە پوچيتايۋت يح سۆويمي پرەدكامي. تاك گوۆوريات كاراكالپاكي ي ديكوكامەننىە كيرگيزى. «…كيرگيز-كايساكي توجە ۆسە رازۆالينى ۆ يۋگو-زاپادنوي پولوسە سۆوەي زەملي پريپيسىۆايۋت تاك جە نوگايام، ي باشكيرى يمەيۋت تاكجە پريتيازانيا نا نوگاەۆ. پۋنكت ەتوت وسوبەننو دوستوين يسسلەدوۆانيا، ي يا نامەرەن گوۆوريت و نەم بولەە پودروبنو ۆ درۋگوم مەستە» [ۆاليحانوۆ چ.چ. سوچينەنيا // زاپيسكي رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا. – ت 29. – سپب. 1904,س.189]. وكىنىشكە قاراي، ءومىرى قىسقا بولعان شوقان بۇل ويىن جۇزەگە اسىرا المادى.
سونىمەن، ەدىگەنىڭ ىستەگەن ءىسى، ءومىر جولى قىم-قيعاش قاراما-قايشىلىققا تولى. ەپوستاردىڭ باس قاھارماندارى ادەتتە دارىپتەلىپ، يدەال كەيىپكەرگە اينالاتىن ەدى، باي بولىپ بارشا مۇراتىنا جەتەتىن ەدى. «ەدىگە» جىرىنىڭ باستى كەيىپكەرى ولاي بولماي تۇر. ەدىگەنىڭ كىناسى جوعارىداعى تاتار نۇسقاسىنداعىمەن شەكتەلمەيدى، ەپوستىڭ باستى، نەگىزگى ۆەرسيالارىنىڭ بارىندە دەرلىك قاتەلەسىپ، بالاسىمەن قيعاش جاعدايعا كەلىپ، كوزىنەن ايىرىلادى، اقىرىندا ولەدى جانە ءولىمى كىسىدەن بولادى. ال سىپىرا جىراۋ: «ەدىلدەن ءارى وتكەن جوق، مىنا ءبىر توعىز ەردى جىبەر دە، الداپ-سۋلاپ قاسىڭا ال، قاسىڭا ال دا باسىن ال!» – دەيدى [ماعاۋين ە. ەدىگە. – الماتى: ايقاپ، 1993,37-ب]. ياعني، باتىرىمىز ادەتتەگىدەي وڭكەي جاقسى بولىپ، اق تۇسكە بويالمايدى. سۋدان تازا، سۇتتەن اق ەمەس. بۇل جاعداي ەپوستىڭ وزىندىك دارالاعىن اڭداتاتىن ايرىقشا ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ۇستىنە، تاريحتاعى ەدىگەنىڭ بەدەلىنە نۇسقان كەلتىرگەنىمەن، كەيىپكەردىڭ ءتۇرلى-تۇستىلىگى جىردىڭ كوركەمدىك قۋاتىن ارتتىرعان. جىرداعى ەدىگە ادەتتەگىدەي اق نە بىرىڭعاي قارا ءتۇستى ەمەس، ءتۇرلى-ءتۇستى.
ەدىگەنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي تۇرىپ، جىردى تەرەڭ ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. ال ەدىگەنىڭ كىم بولعانىن ءبىلۋ ءۇشىن ەپوس كەيىپكەرلەرى – توقتامىس پەن اقساق تەمىردىڭ تاريحي بەينەلەرى تۋرالى حاباردار بولۋعا تۋرا كەلەدى.
توقتامىس حان
شىعارماداعى توقتامىس بەينەسى تىم استارلى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى «ەدىگەنى» شىعارعان، جەتىلدىرگەن ادامدار جىراۋلار ەكەندىگىندە. ال جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ونىڭ استارلى بولىپ كەلۋىندە. شىعارماداعى ەدىگە بەينەسىن دە، تاريحي ەدىگەنى دە توقتامىستان، اقساق تەمىردەن ءبولىپ الىپ قاراۋعا بولمايدى. ەدىگە وبرازىن جەكە تەكسەرۋ ويداعىداي ناتيجە بەرمەيدى. ەپوس كەيىپكەرلەرىنىڭ دۇنيەنى تىتىرەتكەن، اۋزىن ايعا بىلەگەن اقساق تەمىر مەن قۇدىرەتى كۇشتى باتىي نەگىزىن سالعان، بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگىن الىپ جاتقان الىپ تا قۋاتتى يمپەريا التىن وردانىڭ ازۋلى حاندارىنىڭ ءبىرى توقتامىس بولۋى – كوركەم شىعارمانىڭ قۇندى، باعالى جاعى. قازىرگى ءار ءتۇرلى حالىقتار اراسىندا كەڭ تاراۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى دە – وسى. سوندىقتان ەدىگەنى ايتقان سوڭ، توقتامىس پەن تەمىردى قاتار الىپ جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. الەم تاريحىنان ويىپ ورىن الاتىن بۇل اسا ءىرى تۇلعالاردىڭ تاريحي بەينەلەرىنىڭ قالتارىس-بۇكپەسىن اشىپ، جان-جاقتى زەرتتەۋ – تاريحشىلاردىڭ ەنشىسىندەگى نارسە، ءبىز ەپوسقا قاتىستى تۇستارىنا عانا نازار اۋدارۋعا تىرىسامىز. سەبەبى، سوڭعى ەكى تۇلعانى تانىماي تۇرىپ، ەدىگەنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس.
قازاقتىڭ «ەدىگە»، «ەدىگە باتىر» ەپوسىن وزگە تۇركىلەر كەيدە باسقاشا اتايدى. بەلگىلى عالىمدار دا وسى جولدى ۇستانعان. پ.م.مەليورانسكي ونى «سكازانيە وب ەديگە ي توكتامىشە» دەسە، الەكسەي بەلوسليۋدوۆ جاريالاعان نۇسقا «ەديگە بي ي توكتامىش» دەپ اتالادى. ال داعىستاننان شىققان وقىمىستى مۇحاممەد وسمانوۆتىڭ «نوعاي ءۋا قۇمىق شيعىرلارى» (سپب، 1883) جيناعىنداعى بۇل ەپوستىڭ نۇسقاسى «توقتامىس حاننىڭ حيكاياتى» اتالادى. پروفەسسور ي. بەرەزين ءوزىنىڭ «تۋرەتسكايا حرەستوماتياسىندا» مۇنى «راسسكاز و توحتامىشە» دەيدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي «ەدىگە باتىر» جىرى دەپ جۇرگەن جىرىمىز كەيدە «توقتامىس» جىرى اتانىپ كەتەدى ەكەن. تۇركى جۇرتى شەگىنەن اسىپ، دۇنيەجۇزى فولكلورىنىڭ التىن قورىنا كىرگەن اتاقتى شىعارمانىڭ باستى ەكى كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى – توقتامىس بەينەسىن زەرتتەۋ ءارى قىزىقتى، ءارى ءزارۋ ماسەلە ەكەنى ءسوزسىز. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا توقتامىس وبرازى «جاعىمسىز وبرازعا» جاتقىزىلىپ، ۇنەمى قارالانىپ كەلدى. مۇنىڭ تاريحي سەبەپتەرى بار. تۋىندىنىڭ ۇلتتىق ۆەرسيالارىندا تاريحي وقيعالار ساۋلەلەنەتىندىكتەن، ياعني توقتامىس تۋرالى جىردىڭ گەنەزيسىندە ناقتىلى تاريحي وقيعالار جاتقاندىقتان، توقتامىستىڭ كوركەم بەينەسى مەن تاريحي بەينەسىن سالىستىرا زەرتتەمەي، جىر تابيعاتى تۇسىنىكسىز كۇيدە قالا بەرمەك.
«قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا» توقتامىس حاقىندا: «توقتامىس تاققا وتىرىسىمەن ورداداعى شىڭعىس حان تۇقىمىنىڭ تاق ءۇشىن 25 جىلعى قىرقىسۋلارىن جويدى. سونىمەن قاتار كوك وردا، حورەزم، حاجى چەركەستىڭ، استراحان يگىلىكتەرى مەن ماماي وردالارىنىڭ باسىن قوسىپ، قۋاتتى جوشى ۇلىسىنىڭ بىرلىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالدى» دەلىنگەن [توقتامىس // قسە. 11ت. – الماتى، 1977,86-ب].
جىردىڭ تاتار ۆەرسياسىندا توقتامىس حان تۋرالى:
بورىن ۇتكان زاماندا بۇرىنعى وتكەن زاماندا
بولگار بەلان سارايدا، بولگار مەنەن سارايدا،
جاەك بەلان يدەلدا، جايىق پەنەن ەدىلدە،
التىن ۋردا، اك ۋردا – التىن وردا، اق وردا –
دانلى كىپچاك جيرەندا، داڭقتى قىپشاق جەرىندە،
تاتاردان تۋگان نۋگاي يلەندا تاتاردان تۋعان نوعاي ەلىندە
تۋكتامىش ديگان حان بۋلدى; توقتامىس دەگەن حان بولدى;
يل بۋلگانگا – يل بۋلدى، ەل بولعانعا – ەل بولدى،
ياۋ بۋلگانگا – ياۋ بۋلدى. جاۋ بولعانعا – جاۋ بولدى.
بيلاگانە كول بۋلدى، بيلەگەنى قۇل بولدى،
ايداگانە مال بۋلدى. ايداعانى مال بولدى.
ساراي ديگان كالاسى، ساراي دەگەن قالاسى،
سيكسان كۇچا اراسى، سەكسەن كوشە اراسى،
سارى ءمارمار التىن تاش سارى ءمارمار التىن تاس
سيگەز يورتكا دان بۋلدى، سەگىز جۇرتقا دان بولدى، –
دەپ تاڭبالانعان [يداگا. – كازان: 1988,11-12-ب].
شىنىندا دا، توقتامىس التىن وردانىڭ بوساي باستاعان ىرگەسىن قايتا بەكىتكەن ايبىندى حاندارىنىڭ ءبىرى ەدى. سوعان قاراماستان نوعاي، قازاق، قاراقالپاق، تاتار عالىمدارى ەڭبەكتەرىنىڭ توقتامىسقا قاتىستى تۇستارىندا قارالانادى. ال «ەدىگە» ەپوسىنا «اقىماق حان مەن اقىلدى ءۋازىر» تۋرالى شىعارما دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى. مىسالى، وسى زامانداعى بەلگىلى تاتار وقىمىستىسى، پروفەسسور ف.ۋرمانچە «حالىق ەپوسى – ەدىگە» اتتى مونوگرافياسىندا: «… چتو س ەتوگو ۆرەمەني توكتامىش ناچيناەت سۆوي منوگوچيسلەننىە ۆوينى پروتيۆ پولكوۆودتسا، كوتورىي سدەلال نەمالو دليا توگو، چتو بى پوساديت توكتامىشا نا زولوتووردىنسكي ترون – پروتيۆ تيمۋرا»، – دەپ كىنالايدى [ۋرمانچە ف. 1999,145-ب].
مۋين-اد-دين ءناتانزيدىڭ «ەسكەندىر ءانونيمى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە توقتامىس حاننىڭ شىعۋ تەگى بىلايشا سيپاتتالعان: شىڭعىس حاننان جوشى، ودان ساسى بۇقا، ودان ەرزەن، ودان شىمتاي، ودان تايقوجا، ودان توقتامىس [پروشلوە كازاحستانا ۆ پيسمەننىح يستوچنيكاح V ۆ دو ن.ە. – حV ۆ. – الماتى: ولكە. 1997,س.129-130].
ال قادىرعالي بي قوسىمۇلىنىڭ شەجىرەسىندەگى «توقتامىس حان داستانى» بولىمىندە: «بۇ توقتامىس حان ەدىل بويىندا ءوتتى. تايقوجا ۇلاننىڭ ۇلى ەدى. ونىڭ حيكايالارى ءار ءتۇرلى (سيپاتتا) ءمالىم جانە بەلگىلى» دەيدى [سىزدىقوۆا ر.، قويگەلديەۆ م. قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 1991,252-ب].
وسى دەرەكتەردەن انىقتايتىنىمىز، توقتامىس – جوشى حاننىڭ ۇرپاعى، اكەسىنىڭ اتى – تايقوجا.
كوك وردانى بيلەپ وتىرعان ورىس حان اق وردا مەن كوك وردانى بىرىكتىرۋ ءۇشىن قاراماعىنداعىلاردى جيناپ، قۇرىلتاي وتكىزەدى. حاننىڭ بۇل پىكىرىمەنەن تايقوجا كەلىسپەيدى. ورىس حان اق ورداعا قارسى اتتانعان كەزدە ول جورىققا قاتىسپايدى. وسى قىلىعى ءۇشىن حان تايقوجانى ولتىرەدى. ونىڭ جاس بالاسى توقتامىستىڭ ومىرىنە دە الدەنەشە رەت قاۋىپ-قاتەر تونەدى. اقىر سوڭىندا ەلىن تاستاپ، ماۋەرەناحرداعى اقساق تەمىرگە قاشادى. ول جونىندە وتەمىس قاجى ءوزىنىڭ «شىڭعىس-نامە» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «بۇل ورىس حان دا ۇلى پاتشا بولدى، بۇكىل تۇركىستان ءۋالاياتتارىنا بيلىك جۇرگىزدى. توقتامىس حان مەن تەمىر-قۇتىلى حانعا ول كەزدە حاندىق تيمەدى. بۇلار اتالمىش حاننىڭ قىزمەتىندە ءجۇردى، اللانىڭ راحىمىمەن توقتامىس وعلاننىڭ بويىندا پاتشالىق ءفارر بايقالدى دا، اتالمىش وعلاننىڭ نوكەرلەرى مەن باسقا ادامدار وعان ىقتيارمەن تاعزىم ەتتى.
جۇبانازار اسانوۆ،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى،
اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق
ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى.
Abai.kz
