جازبا ءتىل ارىپتەر تىزبەگى ارقىلى بەينەلەنەدى. كەز كەلگەن ءتىلدىڭ جازىلىمىن ادامدار تۇراقتاندىرادى، ول ءتۇرلى قاعيدا – ەرەجەلەرگە باعىنادى دا، سوزدەردىڭ جازىلىمىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىن تەجەپ تۇرادى.  

قازاق ءتىلى سوزدىكتەرىنە ۇڭىلسەك قازاق تىلىنە ءتان كەيبىر قۇبىلىستاردى اڭعارامىز:

(1)  «و ، ءو ، ۇ ، ءۇ» ارىپتەرى تەك عانا سوزدەردىڭ ءبىرىنشى بۋىنىندا عانا كەزدەسەدى، باسقا بۋىنداردا كەزدەسپەيدى ( بىرىككەن سوزدەردە مۇنداي احۋال جوق، مىسالى: تالدىقورعان، بەكبولات ... ت.ت). ايتسەدە ءىشىنارا سوزدەردىڭ ەتيمولوگياسىنا قاراساق بۇل دىبىستار ءاسىلى باسقا بۋىنداردا دا بولۋى كەرەك ەكەن ، بىراق وزگەرىسكە ۇشىراعان. مىسالى: كوكپار ءسوزى كوك جانە ءبورى دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالعان ەكەن①. نوقاي ءسوزى موڭعول تىلىندەگى نوحوي سوزىنەن كەلىپتى②. سالەم ءسوزى و باستا ەۆرەي تىلىندە «بەيبىتشىلىك، تىنىشتىق» ماعاناسىن بەرەتىن «شالوم ( سالۋم )» سوزىنەن تۇركى تىلدەرىنە ەنىپ، وزگىسكە ۇشىراعان③. ساما ءسوزى قىتايدىڭ «چا» جانە «مو» دەگەن سوزدەرىنىڭ بىرىگىۋىنەن جاسالىپتى④. ىشقىر ----- ءىش + قۇر (قۇر --- باۋ، بەلبەۋ دەگەن ءسوز)⑤. بۇدان شىعاتىن قورتىندى: ەگەر سوڭعى بۋىنداردا «و ، ءو ، ۇ ، ءۇ» ارىپتەرى كەلسە، ولار «ا، ە، ى، ءى» دىبىستارىنىڭ بىرىنە وزگەرىپ ايتىلادى.

(2)  ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلىپ قالسا، وسى ەكى دىبىستىڭ ورتاسىنا ءبىر داۋىسسىز دىبىس قوسىلادى. مىسالى: اعا + ءىنى ----- اعايىن⑥.

(3)  بىرىككەن سوزدەردە بۋىن ۇندەستىگى ساقتالمايدى. مىسالى: كوكارشىن، سايگۇلىك ... ت.ت.

جازبا ءتىل ارىپتەر تىزبەگى ارقىلى بەينەلەنەدى. كەز كەلگەن ءتىلدىڭ جازىلىمىن ادامدار تۇراقتاندىرادى، ول ءتۇرلى قاعيدا – ەرەجەلەرگە باعىنادى دا، سوزدەردىڭ جازىلىمىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىن تەجەپ تۇرادى.  

قازاق ءتىلى سوزدىكتەرىنە ۇڭىلسەك قازاق تىلىنە ءتان كەيبىر قۇبىلىستاردى اڭعارامىز:

(1)  «و ، ءو ، ۇ ، ءۇ» ارىپتەرى تەك عانا سوزدەردىڭ ءبىرىنشى بۋىنىندا عانا كەزدەسەدى، باسقا بۋىنداردا كەزدەسپەيدى ( بىرىككەن سوزدەردە مۇنداي احۋال جوق، مىسالى: تالدىقورعان، بەكبولات ... ت.ت). ايتسەدە ءىشىنارا سوزدەردىڭ ەتيمولوگياسىنا قاراساق بۇل دىبىستار ءاسىلى باسقا بۋىنداردا دا بولۋى كەرەك ەكەن ، بىراق وزگەرىسكە ۇشىراعان. مىسالى: كوكپار ءسوزى كوك جانە ءبورى دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالعان ەكەن①. نوقاي ءسوزى موڭعول تىلىندەگى نوحوي سوزىنەن كەلىپتى②. سالەم ءسوزى و باستا ەۆرەي تىلىندە «بەيبىتشىلىك، تىنىشتىق» ماعاناسىن بەرەتىن «شالوم ( سالۋم )» سوزىنەن تۇركى تىلدەرىنە ەنىپ، وزگىسكە ۇشىراعان③. ساما ءسوزى قىتايدىڭ «چا» جانە «مو» دەگەن سوزدەرىنىڭ بىرىگىۋىنەن جاسالىپتى④. ىشقىر ----- ءىش + قۇر (قۇر --- باۋ، بەلبەۋ دەگەن ءسوز)⑤. بۇدان شىعاتىن قورتىندى: ەگەر سوڭعى بۋىنداردا «و ، ءو ، ۇ ، ءۇ» ارىپتەرى كەلسە، ولار «ا، ە، ى، ءى» دىبىستارىنىڭ بىرىنە وزگەرىپ ايتىلادى.

(2)  ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلىپ قالسا، وسى ەكى دىبىستىڭ ورتاسىنا ءبىر داۋىسسىز دىبىس قوسىلادى. مىسالى: اعا + ءىنى ----- اعايىن⑥.

(3)  بىرىككەن سوزدەردە بۋىن ۇندەستىگى ساقتالمايدى. مىسالى: كوكارشىن، سايگۇلىك ... ت.ت.

جوعارىداعى  قاعيدالاردى كىرمە سوزدەردى جازۋدا جانە وقۋدا پايدالانامىز. سوزدەردىڭ جازىلىمى ەرەجەلەرگە باعىنسا دا، سويلەۋ ءتىلىنىڭ ەركىن دامۋىن ەشقانداي قاعيدا – ەرەجەلەر بۇعاۋلاپ تاستاماۋى كەرەك، ياعني «سوزدەردىڭ ايتىلۋىن جازىلۋى بەلگىلەيتىن» قاعيدا ءتىلدى ومىرشەڭ ەتە المايدى. «ءبىر نارسەنى دامىسىن دەپ تىلەسەڭ وعان ەركىندىك سىيلا». بۇل وسى زامان فيلوسوفياسىنىڭ ەڭ باستى رۋحى.

  تومەندە قازاق ءتىلى لاتىن گرافيكاسىنا كوشكەن جاعدايداعى تەك كىرمە سوزدەردىڭ عانا جازىلىمى مەن ايتىلىمى تۋرالى ۇسىنىستار ورتاعا قويىلادى.

جازۋ دەگەنىمىز – ايتىلماقشى بولعان وبەكتىنىڭ شارتتى بەلگىلەرى، ونى ارىپتەردىڭ جاي عانا تىزبەگى دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك. كەيدە ءبىر وبەكتىنىڭ جازىلىمى ءار ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن، مىسالى: م.ماقاتايەۆ دەگەن سوزبەن مۇقاعالي دەگەن ءسوزدى وقىعاندا، قوسىمشا ەسكەرتۋى بولماسا، ادەتتە سانامىزدا ءبىر عانا ۇعىم پايدا بولادى. سول ءۇشىن جازىلىمى قالاي بولسا، سولاي دىبىستاۋ كەرەك دەگەن ءۋاج تياناقسىز دەپ ەسەپتەلىنەدى. وسىنى نەگىزگە الا وتىرىپ، كىرمە سوزدەردى جازعاندا، قايسى تىلدەن ەنگەن ءسوز بولسا، مۇمكىندىگىنشە سول ءتىلدىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى نۇسقاسى بويىنشا جازۋ كەرەك، ال ونى وقىعاندا، جوعارىداعىداي مۇمكىندىكتەر ارقىلى «قازاقيلاندىرىپ» دىبىستايمىز. مىسالى: ەكونوميا. قازاق لاتىن گرافيكاسىمەن جازعاندا «Ekonomia» بولىپ جازىلۋى ءتيىس. جوعارىداعى ءبىرىنشى قاعيداعا نەگىزدەلگەندە، سوڭعى بۋىندارداعى «و» ءارىپى «و» بولىپ دىبىستالمايدى، ەكىنشى قاعيداعا نەگىزدەلگەندە، ارتقى بۋىنداعى « i مەن a » - نىڭ ورتاسىنا «ي» دىبىسى قوسىلىپ بارىپ ايتىلادى، ءۇشىنشى قاعيداعا نەگىزدەلگەندە، بۋىن ۇندەستىگى ساقتالمايدى. سونىمەن ونىڭ جازىلۋى ءبىر عانا «Ekonomia» بولعانىمەن، نەگىزگى دىبىستالۋى «ەكانىمىيا» بولىپ، تاعى دا «ەكىنىمىيا، ەكىنومىيا ... »... ت.ت. ءار قيلى بولىپ ايتىلۋىنا مۇمكىندىك تابىلادى. «Passport» دەپ جازىپ «پاسپىرت» دەپ وقي بەرەمىز، «Azia» دەپ جازىپ «ازىيا» دەپ ايتۋ دا دۇرىس بولىپ شىعادى. پروفەسسور – دى Professor دەپ جازىپ، پىرافەسسىر دەپ ايتۋدا قازاقشاعا جات بولماي شىعادى.

ءبىزدىڭ «انا ءتىلى» دەپ جۇرگەنىمىز، ءتۇبىن قۋعاندا اۋىزەكى ءتىل، سان عاسىرلىق دامۋ بارىسىندا ونىڭ وزگەرىستەرى اسا باياۋ ءارى تابيعي بولعان، سول ارقىلى ول ءوز ومىرشەڭدىگىن ساۋلەلەندىرىپ وتىرعان. كىرمە سوزدەردى جوعارىداعىداي جازعاندا قازاق ءتىلىنىڭ كەيبىر قاسيەتتەرىنە ىقپالى تيەدى دەپ الاڭداۋ قاجەتسىز، سەبەبى كىرمە سوزدەردىڭ جالپى ءتىل قورىمىزدا ۇستايتىن ۇلەسى شامالى، ونىڭ ۇستىنە ىڭعايى تابىلعاندا ءبىر ءبولىم كىرمە سوزدەر اۋدارىلىپ وتىراتىندىقتان ەلەۋلى اسەر جاساي المايدى، سوندىقتان ايتىلىم جازىلىمعا تاۋەلدى بولىپ قالماي، سويلەۋ داعدىسى ازات بولسا عانا، ءتىل ەركىن دامي الادى.

①  ②③④⑤⑥«قازاق ءتىلىنىڭ قىسقاشا ەتيمولوگيالىق سوزدىگى» ----- الماتى، «عىلىم» باسپاسى، 1966 جىل.

Abai.kz