الماتى كوشەلەرى قاتەسى ورگەن جارنامادان كوز اشا الماي تۇرعانى شىندىق. «ءاي» دەيتىن اجا، «قوي» دەيتىن قوجا» بولماعاننان كەيىن، جەكە كاسىپكەرلەر «ءتىل تۋرالى» زاڭدى بەلشەدەن باسىپ، الاباجاق، شالاساۋات تاقتايشالارىن ورناتا بەرەدى.

الماتى كوشەلەرى قاتەسى ورگەن جارنامادان كوز اشا الماي تۇرعانى شىندىق. «ءاي» دەيتىن اجا، «قوي» دەيتىن قوجا» بولماعاننان كەيىن، جەكە كاسىپكەرلەر «ءتىل تۋرالى» زاڭدى بەلشەدەن باسىپ، الاباجاق، شالاساۋات تاقتايشالارىن ورناتا بەرەدى.

ەندىگى جەردە جاعداي تۇبەگەيلى وزگەرۋى كەرەك. ويتكەنى «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق» تۋرالى كودەكسكە ساۋاتسىز جازىلعان جارناما يەلەرىنە ايىپپۇل سالۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن باپ ەنگىزىلدى. بۇل 81-باپ – «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭناماسىن بۇزعانى ءۇشىن جاۋاپتىلىق» دەپ اتالادى. ياعني ءتىلى مۇكىس، جارىمجان جارناما ورناتقان جەكە كاسىپكەرلەرگە بىرنەشە رەت ەسكەرۋ بەرىلىپ، ەگەر كەمشىلىك جوندەلمەسە، ايىپپۇل سالىنادى.

بۇعان دەيىن تىلدەردى دامىتۋ، مۇراعات­تار جانە قۇجاتتاما  باسقارماسى قاتە جارنامالاردى جيناقتاپ، پروكۋراتۋراعا ۇسىناتىن دا، قوياتىن. ارى قاراي ارا­لاسۋعا قۇزىرەتى جوق. ال سول ەسكەرتۋدى قا­بىل الىپ، جوندەۋ-جوندەمەۋ كاسىپ يە­سىنىڭ ءوز ەركى ەدى. جاڭا باپتىڭ ارقاسىندا باسقارمانىڭ تەكسەرىپ، ەسكەرتىپ قانا قوي­ماي، اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تار­تۋىنا مۇمكىندىك تۋدى. وسىعان وراي تىلدەردى دامىتۋ، مۇراعاتتار جانە قۇ­جات­تاما باسقارماسى، «ءتىل» وقۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعىنىڭ ماماندارى، باق وكىلدەرى بىرىگىپ، بوستاندىق اۋدانىندا ورنالاسقان كورنەكى اقپارات پەن جارنامالاردىڭ زاڭ تالاپتارىنا ساي رەسىمدەلۋىن تەكسەرەتىن ارنايى رەيد ۇيىمداستىردى.

ء–بىزدىڭ ماقسات –  ۇركىتىپ، قورقىتۋ ەمەس، حالىققا ءتۇسىندىرۋ، جىبەرىلگەن قاتە­لەر­دىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ، مەنشىك يەلەرىنە وسى قاتەلەردى جوندەۋگە مۇمكىندىك بەرۋ. ءساۋىر ايىنان باستاپ ءوز كۇشىنە ەنگەن وزگەرتۋلەرگە سايكەس، ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز كەڭەيدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن، قاتەلەردى كورسەك تە، قولىمىز بايلاۋلى بولدى. ەندى وزىمىزگە بەرىلگەن وكىلەتتىلىكتى پاي­دالانا وتىرىپ، جارىمجان جارناما­لار­مەن كۇرەسۋدى جالعاستىرا بەرەمىز، – دەيدى باسقارما باسشىسى.

ەگەر ەكى رەت ەسكەرتۋ بەرىلىپ، قاتە جون­دەلمەسە، زاڭ بويىنشا، لاۋازىمدى ادام­دارعا، جەكە كاسىپكەرلەرگە، شاعىن كا­سىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى نەمەسە كوم­مەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا – 10,  ورتا كاسىپكەرلەرگە –20, ءىرى كاسىپكەرلىك سۋبەك­تىلەرىنە – 50 اەك كولەمىندە ايىپ­پۇل سالىناتىن بولادى. مامان­داردىڭ ايتۋىنشا، جىل باسىنان بەرى جۇرگىزىلگەن رەيدتەردىڭ بارىسىندا 300-دەن اسا قاتە تابىلعان. بۇلاردىڭ كوپ­شىلىگى – وزگە تىلدەن «كالكا» تاسىلىمەن تىكەلەي اۋدارىلعان دۇنيەلەر. ماماي احەت مىرزا اۋدارما جاساعاندا، قازاق تىلىندەگى ماعىناسىن ءبىر سوزگە نەمەسە ءسوز تىركەسىنە سىيدىرۋ ءۇشىن، اقىننىڭ ولەڭ جازعانى سەكىلدى شىعارماشىلىق الەۋەت قاجەتتىگىن ايتادى. ال بۇگىنگى اۋدارمالار  – كومپيۋتەرلىك باعدارلامالاردىڭ تىكەلەي اۋدارماسى. ايتەۋىر قازاقشا جا­زىلسا بولدى، ونىڭ مانىنە، ماعىناسىنا كوڭىل ءبولىپ جاتقان ەشكىم جوق. سون­دىق­تان «جارنامانى قازاق تىلىندە جاسايتىن مامانداردى دايىندايتىن ۋاقىت جەتتى» دەپ پايىمدايدى باسقارما باسشىسى. 

رەيد بارىسىندا «اتاكەنت» كورمە ورتالىعىندا، اۋەزوۆ پەن تيميريازەۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان ساۋدا-ساتتىق ورتالىقتارى، مەيرامحانا، تجو، دۇكەندەردىڭ جارنامالارى تەكسە­رىل­دى. كىشكەنتاي عانا اۋماقتان كوپ قاتە تابىلدى. ماڭدايشالار مەن ىلمە تاق­تا­لارداعى قاتەلەردەن كوز سۇرىنەدى. ما­سە­لەن، «اتاكەنت» كورمە ورتالىعىندا ورنا­لاس­قان  Grill & Pub «Zi-Zi» ءدامحاناسىنىڭ ال­دىنداعى جارنامالىق پلاكات قازاق­شاسى گرامماتيكالىق قاتەگە تولى. «جازعى الان»، «جاندى اۋەن» سەكىلدى شا­لاجانسار اۋدارمانى كورگەن كوز ۇيالادى ەكەن. بۇل پلاكاتتان ءتىپتى مەم­لەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنبەۋشىلىك ەسىپ تۇر. «ءتىل تۋ­رالى» زاڭنىڭ 21-بابىندا «مەم­لەكەتتىك تىلدەگى جارناما جوعارى نەمەس سول جاعىنا ورنالاسىپ، ەكى تىلدەگى ءماتىن بىردەي قارىپ­پەن جازىلادى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ كورسەتىلگەن. الايدا كوپتەگەن جارنامالىق تاقتالاردا قازاق تىلىندەگى ءماتىننىڭ قارپى كىشىرەيتىلىپ، سۇرەڭسىز بوياۋمەن بەرىلەدى.

ودان بولەك، اتى دارداي «قارقارا» ساۋدا ورتالىعىنىڭ ماڭدايشاسىنداعى «ورتالىعى» دەگەن جازۋدىڭ جارتىسى ءتۇ­سىپ قالعان. بۇل دا «ءتىل تۋرالى» زاڭعا قاي­شى. «ءبىر اپام ءبىر اپامنان وتكەن سو­راقى» دەمەكشى، بۇدان دا وتكەن جار­نامالاردى كوزىمىز شالدى. اتالمىش ورتالىقتا ورنالاسقان «InterSport»  دۇكەنىنىڭ ماڭدايىنداعى «فيرمەننىي ماگازين سپورتيۆنوي ودەجدى ي وبۋۆي» دەگەن ءسوز قازاقشا  «فيمالىق دۇكەنى سپورت كيىمى جانە اياق كيىمى» دەپ اۋدا­رىلىپتى. ال تيميريازەۆ كوشەسىندە ورنالاسقان تجو قورشاۋىنا ىلىنگەن مىنا جازۋدان نە تۇسىنەسىز: «توقتا جۇرگىزۋشى جولاۋشىلاردى قولىكتەن ءتۇسىپ»؟ اينالدىرعان 3-4 سوزدە ءۇش قاتە ءجۇر. ال رەسمي تىلدە جازىلعان ۇلگىسىندە تىنىس بەلگىلەرىنە دەيىن دۇرىس قويىلعان: «ستوپ! ۆوديتەل، ۆىسادي پاسساجيروۆ».  سونداي-اق ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ قۋانىشى – «كۋانىش»،  ءۇزىلىسى – «ءۇزىلىس» دەپ جازى­لاتىنىن «بىلمەي» كەلىپپىز... ال مىنا­داي «وريگينالنىي» اۋدارمانى كور­گەنىڭىز بار ما:  «تسەنى پرويزۆوديتەلەي!» – «اتقارۋشىنىڭ باعاسى!» بۇل دا بىلدەي ءبىر جيھاز سالونىنىڭ جارناماسى...

تىزە بەرسەڭ، كوز ۇيالىپ، ءتىلىڭ كۇرمەلىپ، جۇرەگىڭدى قان جىلاتاتىن جارنامالار، جازۋلار وتە كوپ. قىنجىلتاتىنى، بۇلار­دىڭ كوپشىلىگى ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى ءتۇرلى  كور­مەلەر وتەتىن، الىس-جاقىن شەتەلدەن كەلگەن قوناقتاردىڭ اياعى ۇزىلمەيتىن «اتاكەنت» كورمە ورتالىعىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقانى. جارناماداعى جازۋعا قاراپ، كەلگەن قوناقتار «قازاق ءتىلى وسى ەكەن» دەپ كەتپەي مە؟
ءتىل ماماندارى جەكە كاسىپكەرلەرگە وزدەرىنىڭ ەسكەرتۋ قاعازدارىن تاپسىرىپ كەتتى. ولار ءوز كەزەگىندە «جاقىن ارادا جوندەيمىز»دەگەن ۋادەلەرىن ءۇيىپ-توكتى. سولاي بولارىنا سەنگىمىز كەلەدى...

ءۇمىتجان جاپار

"ايقىن" گازەتى