تۇرىك الەمى كوسەمىنىڭ ارمانى
كەڭەس زامانىندا ەسىمىن اۋىزعا الۋعا تىيىم سالىندى، ۇرپاقتار جادىنان ماڭگى وشۋگە ءتيىس بولدى. تۋعان حالقىنىڭ عانا ازاتتىعى ەمەس، ءيسى تۇرىك بالاسىنىڭ قامىن جەگەن قايران ەر، اسا كورنەكتى قايراتكەر مۇستافا شوقاي ءبارىبىر ۇرپاقتار جادىندا، سانانىڭ تۇكپىرىندە ەكەن. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان بەتتە تۋعان ەلى، حالقى ونى كەڭەستىك ساياسات جاققان بالە-جالادان رەسمي ارىلتۋ، ساياسي اقتاۋ دەيتىن ءسوزبۇيدانى كۇتپەستەن، مۇستافا رۋحىن ءتىرىلتىپ جىبەردى. ونىڭ ەسىمى، رۋحى وتانىنا ول اڭساعان تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە كەلدى. مۇستافا شوقاي قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ ورتاق رۋحاني قازىناسىنا اينالىپ جۇرە بەردى.
كەڭەس زامانىندا ەسىمىن اۋىزعا الۋعا تىيىم سالىندى، ۇرپاقتار جادىنان ماڭگى وشۋگە ءتيىس بولدى. تۋعان حالقىنىڭ عانا ازاتتىعى ەمەس، ءيسى تۇرىك بالاسىنىڭ قامىن جەگەن قايران ەر، اسا كورنەكتى قايراتكەر مۇستافا شوقاي ءبارىبىر ۇرپاقتار جادىندا، سانانىڭ تۇكپىرىندە ەكەن. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان بەتتە تۋعان ەلى، حالقى ونى كەڭەستىك ساياسات جاققان بالە-جالادان رەسمي ارىلتۋ، ساياسي اقتاۋ دەيتىن ءسوزبۇيدانى كۇتپەستەن، مۇستافا رۋحىن ءتىرىلتىپ جىبەردى. ونىڭ ەسىمى، رۋحى وتانىنا ول اڭساعان تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە كەلدى. مۇستافا شوقاي قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ ورتاق رۋحاني قازىناسىنا اينالىپ جۇرە بەردى.
وسىناۋ تاريحي تۇلعانىڭ قىزمەتى، قالدىرعان ەڭبەكتەرى، قايشىلىقتى كورىنەر ءومىر جولى قاي كەزدە دە وزىنە ايرىقشا نازار اۋدارىپ وتىرعان. بۇنىڭ ءمانىسى – كەڭەس وكىمەتى ءوز بيلىگىنىڭ باس كەزىندە-اق وتىزىنشى جىلدارى قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەدەگى قايراتكەرلەرىن تۇگەلدەي دەرلىك جويىپ، حالىقتى باسەگەسىز قالدىرعان جاعدايدا، م. شوقاي شەتەلگە سىتىلىپ شىعىپ كەتۋىنىڭ ارقاسىندا كەڭەستەرگە قارسى ساياسي كۇرەسىن ورشەلەنە توقتاتپاعان، بولشەۆيزمنىڭ بىتىسپەس جاۋىنا اينالعان بىردەن ءبىر اسا ءىرى قايراتكەر بولعاندىعىندا. قولعا تۇسپەگەن شوقاي كەڭەس وكىمەتىنىڭ وڭەشىنە كەپتەلگەن سۇيەك بولىپ قالا بەردى. «مۇستافا شوقاي گيتلەرشىلەرمەن اۋىز جالاسقان، ازيالىق تۇتقىنداردى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى سوعىسۋعا ۇگىتتەپ، ولاردان «تۇركىستان لەگيونى» دەگەن جاساق قۇرۋعا قاتىسقان، وتانىن ساتقان وپاسىز دۇشپان» دەگەن ايىپ تاعىلدى.
ەندى مۇستافا اڭساعان، كۇرەسكەن تاۋەلسىز زامان كەلدى. قازىر ەلىمىزدەگى جانە شەت ەلدەردەگى بۇرىن قول جەتپەگەن قۇجاتتاردى سارالاۋ، ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن اشۋ مۇمكىندىگى تۋدى. مۇستافاتانۋشى تاريحشى عالىمدار، قالامگەرلەر م. شوقايدى «فاشيستەردى قولداعان وپاسىز» دەگەن ايىپتان اراشالاپ، ونىڭ ءوز وتانىن مەيلىنشە سۇيگەن كىرشىكسىز تۇلعاسىن قالپىنا كەلتىرۋدە ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ وتىر.
ول 1910 جىلى تاشكەنت ەرلەر گيمنازياسىن التىن مەدالمەن بىتىرگەن، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە تۇسكەندە «قازاق» گازەتى بۇل تۋرالى اقمەشىت ۋەزىنەن سانكت-پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە تۇسكەن تۇڭعىش قازاق بالاسى دەپ، زور ۇمىتپەن قۋانىشتى حابار باسىپتى سول كەزدە. مۇستافا سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە قازان تاتارلارىنا بولىنگەن ستيپەنديامەن وقۋعا بارادى. زەرتتەۋشىلەر م. شوقايدىڭ تاشكەنتتە جۇرگەن كەزىندە تۋىسقان تۇرىك حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىنە، سالت-داستۇرىنە زەيىن قويىپ، تۋىسقاندىقپەن ەتەنە قابىلداۋىنا ەكى ادام ايرىقشا اسەر ەتكەن، ءبىرى – تاتار گەنەرال ساقىپكەرەي ەنيكەەۆ، ەكىنشىسى – ايگىلى ەتنوگراف باشقۇرت ابۋباكىر ديۆاەۆ دەگەن پىكىر ايتادى. كەيىن تۇركىستان كەڭەستىك اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتىنە باسشىلىق جاساعان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تا تۇرىكشىلدىك يدەيانى ۇستانۋىنا ءا.ديۆاەۆتىڭ ىقپالى بولعان كورىنەدى. تۇرىكشىلدىك كوزقاراس مۇستافا مەن تۇراردىڭ تاعدىرىنا اينالادى. ءيسى تۇرىك حالىقتارىنىڭ قامىن جەپ، كەڭ اۋقىمدا ويلاعان بۇل كورنەكتى قايراتكەرلەر سول جولدا وپات بولدى.
مۇستافا پەتەربۋگتە وقىعان 1910 – 1917 جىلدار رەسەيدە رەۆوليۋتسيالىق احۋال شيرىعىپ، ءتۇرلى ساياسي اعىمدار گۋلەپ تۇرعان كەزەڭ ەدى. العىر جاس وسىنداي وزگەرىستەردىڭ قايناعان ورتاسىندا ءجۇرىپ، ءپىسىپ-جەتىلدى. سول كەزدە سانكت-پەتەربۋرگتە سان ۇلتتىڭ وقىعاندارى، ونىڭ ىشىندە قازاق زيالىلارى ءاليحان بوكەيحانوۆ، سالىمگەرەي ءجانتورين، سەرالى لاپيندەر بولدى. ماقساتى زور مۇستافانى قاتارعا تارتىپ، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا، ۇلكەن ساياساتقا باۋلىعان ءاليحان بوكەيحانوۆ ەدى. 1914 جىل شاماسىندا مەملەكەتتىك دۋما مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ قىزمەتىنە تارتىلدى. ساياسي جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسۋدىڭ ارقاسىندا 1917 جىلعا قاراي م.شوقاي تانىمال ساياساتكەرگە اينالىپ ۇلگەرەدى. قازاق ەلىنە، تۇركىستانعا قاتىستى ءتۇرلى جيىندارعا، قۇرىلتايلارعا قاتىسىپ، ولارعا جەتەكشىلىك جاسايدى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسشىسى ا.كەرەنسكي مينيستر قىزمەتىن ۇسىنىپتى، بىراق ودان باس تارتىپ، تۇركىستان جونىندەگى ۇلتتىق كوميتەتتىڭ توراعاسى بولىپ سايلانادى. اۆتونوميا قۇرۋ جوسپارىن ويلاستىرا باستايدى. ەلىن ازاتتىققا جەتكىزۋ، ىرگەلى مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلىس كۇللى قازاق زيالىلارىنىڭ ورتاق ماقساتى ەدى. تەك ونى جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە ولار ەكى جارىلدى.
م.شوقاي كۇللى تۇرىك حالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن تۇتاس تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرۋدى ۇسىندى، ونى جاقتاۋشىلار ورىستىڭ وتارشىلدىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ورتا ازيا ەلدەرى بىرىڭعاي بىرىگۋىمىز كەرەك دەپ ءتۇسىندى. «م.شوقاي ءوزىنىڭ تۋعان ەلى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تۇركىستاندا كونە زامانداردان بەرى قاتار تۇرىپ كەلە جاتقان تۋىستاس وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن جانە باسقا حالىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ءبولىپ الىپ قاراعان ەمەس. م.شوقاي ءۇشىن تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تۇتاستىعى مەن تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ەركىندىگى – ءبىرىنسىز ءبىرى جوق ەگىز ۇعىمدار» بولعان دەيدى تاريحشى عالىم م.قويگەلدى. ول تۇركىستانداعى باۋىرلاس حالىقتار ءبىر بولعاندا عانا ءىرى بولارىن، ءىرى بولعاندا عانا ءتىرى قالارىن ويلاعان ەدى. مۇسەكەڭ تۇركىستان دەپ شىرىلداعاندا قانداي حالىقتاردى، قانداي ولكەلەردى ايتقان دەيتىن بولساق، ول 1936 جىلى بەرلين قالاسىندا ەۋروپادا جۇرگەن تۇركىستان جاستارىنىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىندە بىلاي دەيدى:
«بۇگىن قازاقستان، قىرعىزستان، قاراقالپاقستان، تۇركىمەنستان ءھام تاجىكستان دەپ، جات ۇكىمەت كۇشىن التى جۇمحۇريەتكە ءبولىپ تۇرعان تۇركىستان – بولىنبەس، اينىماس ءبىر ولكە. حالقىنىڭ قانى ءبىر، ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر. ...ءبارىمىزدىڭ قۇبىلامىز – ءوزىمىزدىڭ اتا جۇرتىمىز، ولكەمىز تۇركىستان بولماق! تۇركىستان ءۇشىن ءولۋ، تۇركىستان ءۇشىن جان بەرۋ – بارىمىزگە ءبىر ماقسات... تۇرىك حالقى – باتىر حالىق. تۇرىك حالقى – ارىستان ەر حالىق. «كىمنەن تاياق جەگەندەي ءبىزدىڭ تۇرىكتىڭ بالاسى، الدىرىپ جۇرگەن دۇشپانعا اۋزىنىڭ الاسى». مىنە، ونىڭ ەل-جۇرتى تۋرالى كوكىرەكجاردى ويى.
سول كەزدە تەك قازاق دالاسى، تۇركىستان عانا ەمەس، رەسەي شەت ايماقتارىنىڭ بارلىعى بولشەۆيكتەردىڭ وكىمەت بيلىگىن وزدەرىنە العانعا دەيىن مالىمدەگەن: «رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرگەن بارلىق ۇلتتىڭ ەمىن-ەركىن بولىنۋگە جانە دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا دەگەن قۇقى تانىلۋعا ءتيىس. مۇنداي قۇقىقتى جوققا شىعارۋ جانە ونى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋعا كەپىلدىك بەرەتىن شارالار قولدانباۋ – باسىپ الۋ نەمەسە جاۋلاپ الۋ ساياساتىنا بارابار» دەگەن ۇستانىمىنا سەندى.
بولشەۆيكتەردىڭ ۋادەسىن پايدالانىپ، 1917 جىلعى 10 جەلتوقساندا مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ پەن مۇستافا شوقايدىڭ باس بولۋىمەن تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق ساياسي كۇشتەرى مەن قوزعالىستارى قوقان قالاسىنا جينالىپ ءىV ۇلتتىق قۇرىلتايدى وتكىزدى، قۇرىلتاي تۇركىستان مۇحتارياتى، ياعني، اۆتونومياسى قۇرىلعانىن جاريالادى. بۇل مەملەكەت كەڭەستىك تاريحتا ءمانى كەمىتىلىپ، ءبىر قالانىڭ دەڭگەيىندەگى عانا قۇرىلىم سياقتى كورسەتىلىپ، «قوقان اۆتونومياسى» دەپ اتالدى. ول كەزدە تۇركىستان قالاسى دا، تاشكەنت تە بولشەۆيكتەر قولىندا ەدى. ولاردىڭ قولىندا كۇش، اسكەر بولدى. ءسويتىپ، تۇركىستاندا قوس وكىمەت – تاشكەنتتە كەڭەستىك، قوقاندا ۇلتتىق اۆتونوميا (مۇحتاريات) جاريالاندى. تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسى ۇكىمەتىن باسقارۋعا مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ سايلاندى، م. شوقاي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولدى. بىراق كوپ ۇزاماي مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ قىزمەتتەن باس تارتادى دا، 1918 جىلعى 2 قاڭتاردان باستاپ پرەمەر-مينيستر مۇستافا شوقاي بولدى. بىلىكتى ادامدار از، اسكەرى جوق، مۇمكىندىك شەكتەۋلى، اينالا انتالاعان دۇشپان جاعدايىندا مەملەكەت قۇرۋ، كورشى ەلدەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزە وتىرىپ، ىنتىماقتاسا ءومىر ءسۇرۋ قارەكەتىنە م.شوقاي بەرىلە كىرىسىپ كەتتى.
سول كەزدە تاشكەنت پەن تۇركىستاندا، مارعۇلان مەن تارازدا، ءتىپتى ىرعىزدا تۇركىستان ۇلتتىق اۆتونومياسىن قولداعان جيىندار وتكەن. تۇركىستان اعارتۋشىلىق، جاڭارتۋشىلىق سيپاتتاعى جاديدشىلەرى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ابدۋراۋف فيترات «حۋرريات» گازەتىندە «مۇحتاريات» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازىپتى: «...تۇركىستاندىق تۇرىكتەر اراسىندا بۇدان اسقان قۇتتى، بۇدان اسقان قاسيەتتى، بۇدان اسقان ءسۇيىنىشتى ءسوزدىڭ بار ەكەنىنە سەنبەيمىن. تۇركىستان تۇرىگىنىڭ قانىن قايناتاتىن، يمانىن ارتتىراتىن ءبىر قۋات بولسا، جالعىز وسى سوزدە بار: تۇركىستان مۇحتارياتى. ەلۋ جىلدان بەرى ەزىلىپ كەلدىك، قور بولدىق، قولىمىز بايلاندى، ءتىلىمىز كەسىلدى، اۋزىمىزعا قاقپاق قويىلدى، جەرىمىز تونالىپ، مالىمىز تالانعا ءتۇستى، قاسيەتىمىز كىرلەندى، نامىسىمىز ۇرلاندى، قۇقىعىمىزعا قول سۇعىلدى، ادامي قالپىمىز اياق استى بولدى – ءتوزىمدى بولدىق، سابىر ساقتادىق. كۇشكە سۇيەنگەن ءار بۇيرىققا باس يزەدىك، بويسۇندىق، ءبۇتىن بايلىق – بارلىعىمىزدى قولدان بەردىك. جالعىز عانا ءبىر پىكىردى بەرمەدىك، جاسىرىپ ۇستاپ، وراپ ۇستاپ، ساقتاپ كەلدىك: تۇركىستان مۇحتارياتى! سوتتىڭ ەسىگىنەن جىلاپ قايتقاندا، جارىقسىز تۇرمەلەردە جاتقاندا، جىرتقىش جاندارمنىڭ تەپكىسىنە ءتۇسىپ، جىعىلىپ قۇلاعاندا، ۇيلەرىمىز ورتەنگەندە، دىندەستەرىمىز دارعا اسىلعاندا ءوڭىمىز قۋارىپ، كوزىمىز سۋالىپ، ەسىمىزدەن تانىپ دۇنيە بۇلدىر تارتتى. سول كەزدە تۇسكەن رۋحىمىزدى، ەزىلگەن ەڭسەمىزدى كوتەرمەك ءۇشىن قاپ-قاراڭعى سوقىر دۇنيەنىڭ جىراق بۇرىشىندا ءبىر جارىق جۇلدىز ءۇمىت ساۋلەسىن شاشىپ تۇرار ەدى. تۇكتى كورمەيتىن كوزىمىز سونى كورەر ەدى. ول نەمەنە ەدى؟ تۇركىستان مۇحتارياتى!». تاۋەلسىزدىككە دەگەن قانداي قۇشتارلىق، ىنتىعۋ! تۇركىستان مەملەكەتتىلىگىن م.شوقاي باستاعان زيالىلار وسىلاي قارسى العان-دى.
بىراق قوقان اۆتونومياسى (مۇحتارياتى) ەكى جارىم ايداي عانا ۋاقىت ءومىر ءسۇردى. تۇركىستان كەڭەستىك ۇكىمەتى وعان تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، وزبىرلىقپەن قۇلاتتى. قوقان قالاسىنىڭ 200 مىڭ تۇرعىنىنىڭ تورتتەن ءبىرى عانا امان قالدى. بولشەۆيكتەردىڭ ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرۋ ۋادەسى بوس ءسوز بولىپ شىقتى. قوقان اۆتونومياسىن قۇلاتىپ قانا قويعان جوق، وزدەرى 1917 جىلعى 16 قاراشادا قۇرعان تۇركىستان كەڭەستىك ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا بىردە-ءبىر تۇركىستاندىقتى تارتپاعان ەدى. كەزىندە مۇنى تۇرار رىسقۇلوۆ بولشەۆيكتەردىڭ بەتىنە باستى، جاعدايدى ءبىرشاما تۇزەدى. قازىرگى كەزدە مۇسىلمانداردى جوعارى ولكەلىك، توڭكەرىسشىل وكىمەت ورگاندارىنا ەنگىزۋگە مۇلدە بولمايدى دەپ، بولشەۆيكتەر جەرگىلىكتى حالىقتار وكىلدەرىن بيلىك ماڭىنا جۋىتپاي قويعان-دى. شەت ايماقتاردىڭ رەسەيدەن ءبولىنۋىن تالاپ ەتۋ سوتسياليستىك توڭكەرىسكە قارسىلىق دەپ باعالاندى.
قوقاندى قۇلاتتى ەكەن دەپ، مۇقالعان مۇسەكەڭ بولمادى. 1918 جىلى تامىزدىڭ اياعى جانە قىركۇيەكتىڭ باسىندا اۋەلى ورىنبوردا، ودان كەيىن سامارادا تۇركىستاننان م.شوقاي مەن ۇبايدوللا قوجا، الاش كوسەمدەرىنەن ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.تىنىشپاەۆ جانە باشقۇرت ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ز.ءۋاليدي، باسقا دا قايراتكەرلەر قاتىسقان بىرقاتار ماڭىزدى ساياسي جينالىستار وتەدى. مىنە، وسى جينالىستاردا ولار الاش، باشقۇرت جانە تۇركىستان ءۇش وكىمەتىنىڭ «وڭتۇستىك-شىعىس اۆتونوميالىق مۇسىلمان ولكەلەرى وداعى» فەدەراتسياسىن قۇرۋ، قازاق جانە باشقۇرت اسكەرلەرىن ءبىر قولعا توپتاستىرۋ تۋرالى ساياسي شەشىم قابىلدايدى. مۇستافا شوقايدىڭ ءبىرتۇتاس تۇركىستان يدەياسى وسىلاي كۇنى كەشە ءارتۇرلى پىكىردە بولعان ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ باسىن تۇيىستىرەدى. اتالعان فەدەراتسيا جوسپارى شامامەن قازىرگى باشقۇرتستان، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تۇرىكمەنستاندى قامتيتىن ەدى.
«بۇل ماسەلەدە الاش تاريحىندا كوپ ايتىلا بەرمەيتىن ماڭىزدى ءبىر وقيعا تاعى بار، – دەپ ساباقتايدى تۇركيادا ميمار سينان اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى، تاريحشى عالىم ابدىۋاقاپ قارا. – ولار وسى فەدەراتسيا قۇرۋ تۋرالى شەشىممەن توقتاپ قالمايدى، بولشەۆيكتەرگە قارسى رەسەيدىڭ ساياسي قوزعالىستارى ۋفادا جينالعان مەملەكەتتىك كەڭەس كونگرەسىنە دە قاتىسادى. كونگرەستىڭ ماقساتى دەموكراتيالىق جالپى رەسەي وكىمەتىن قۇرۋ ەدى. كونگرەسس ءوزىنىڭ اتقارۋشى كوميتەتىن قۇرادى. بۇل رەسەي دەموكراتيالىق ۇيىمدارى وكىلدەرىنىڭ، جەرگىلىكتى قۇرىلتاي جينالىستارى دەپۋتاتتارىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى ىسپەتتى ورگان ەدى. م.شوقاي وسى كوميتەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا سايلانادى. وسى جينالىستىڭ شەشىمى بويىنشا م.شوقاي جانە ءۇش ادام اقش-قا بارىپ، پرەزيدەنت ۆيلسوننان قولداۋ كومەك سۇراۋعا ءتيىس بولدى. بۇل كۇللى رەسەي ساياسي قوزعالىستارى سەركەلەرىنىڭ اراسىندا مۇسەكەڭ تانىمال، بەدەلدى قايراتكەر بولعاندىعىن كورسەتەدى.
ساپارعا دايىندالىپ جاتقان كەزدە ءوزىن رەسەيدىڭ جوعارعى بيلەۋشىسىمىن دەپ جاريالاعان ادميرال كولچاك وزىنە باسەكە ورگان مۇشەلەرىن قاماۋعا الادى. كوزدەن تاسالاۋ جەرگە الىپ بارىپ ءبارىن اتىپ تاستاۋ ءۇشىن پويىزعا مىنگىزىپ اكەتىپ بارا جاتقاندا، تۇتقىندار چەليابينسك ۆوكزالىندا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرىپ، قاشىپ كەتۋدىڭ ءساتى تۇسەدى. اللا ءساتىن سالىپ، قايران ەر وسىلاي قوقاننان كەيىن ەكىنشى رەت ءتونىپ تۇرعان ولىمنەن امان قالادى. وسىلايشا ءبىر جاعى ورىس دەموكراتياسىن پايدالانىپ، ەكىنشى جاعى كۇللى تۇرىك مۇسىلمان زيالىلارى تىزە قوسىپ، شۆەيتساريا ۇلگىسىندەگى «وڭتۇستىك-شىعىس اۆتونوميالىق مۇسىلمان ولكەلەرى وداعى» فەدەراتسياسىن – ۇلى تۇركىستاندى قۇرۋ مۇمكىندىگى تاعى دا ۋىستان شىعىپ كەتكەن ەدى.
1919 جىلعى اقپاندا مۇستافا شوقاي ماڭعىستاۋدا فورت-شەۆچەنكو قالاسىندا كەمەگە وتىرىپ ازىربايجانعا ءوتتى. بۇل ونىڭ تۋعان جەردەن ءبىرجولاتا كەتۋى ەكەن. ەۋروپا حالىقتارىنىڭ دا ءتىلىن بىلگەن مۇستافانى شەتەلگە كەتىپ، كۇرەستى يدەولوگيالىق تۇرعىدان جۇرگىزۋىنە كەڭەس بەرگەن ۇستازى ءاليحان بوكەيحانوۆ كورىنەدى. ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ بۇرىن جابىق بولعان قۇجاتتارىمەن تانىسقان تاريحشىلار قازىر وسىلاي دەيدى. الەكەڭنىڭ كورەگەندىگى دە سوندا، ەلدە قالعاندار كەڭەس وكىمەتىن مويىنداعاندارىمەن، بۇرىنعى قارسىلاستارىن كەڭەس وكىمەتى ءتىرى قويعان جوق، ءتىرى قالعاندارىنىڭ كۇرەسەرگە دارمەنى قالعان جوق. كۇرەستى جالعاستىرعان قازاقتان شىققان جالعىز ساياسي ەلاۋعان مۇستافا شوقاي ەدى.
1921 جىلى كوكتەمدە مۇستافا مەن زايىبى ءماريا گرۋزيا، تۇركيا ارقىلى پاريجگە كەلەدى. پاريج تۇبىندەگى شاعىن نوجان-سيۋر-مارن قالاسىندا تۇراقتايدى. مۇسەكەڭ قاي ەلگە بارعاندا دا باس ساۋعالاپ، جان باعىپ جۇرمەيدى، ساياسي كۇرەستىڭ مۇمكىن جولدارىن ىزدەستىردى، ماقالالار جازىپ باسپاسوزگە بەلسەنە ارالاستى، گازەت، جۋرنالدار شىعاردى. ەۋروپاداعى 20 جىلدا تۇرىك-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى قوزعالىستارى ونىڭ توڭىرەگىنە توپتاستى.
1924 جىلى تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى ۇيىمى قۇرىلىپ، وعان مۇشە بولادى، كەيىن ونى ءوزى باسقارادى. ۇيىمنىڭ «جاڭا تۇركىستان» («يەني تۇركىستان»), «جاس تۇركىستان» («ياش تۇركىستان») جۋرنالدارىن ۇيىمداستىردى. ورىس ەلاۋعاندارىنىڭ «دني»، «پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتتەرىنە، فرانتسۋز، اعىلشىن، پولياك باسىلىمدارىنا جۇزدەگەن ماقالا جازادى، ءۇش كىتاپ شىعارادى. «ياش تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ 1931 – 1936 جىلدارعى بارلىق ءنومىرىنىڭ تۇپنۇسقاسىن دا قازاقستان ساتىپ الدى، ال «يەني تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ 1927 – 1931 جىلدارعى ساندارىنىڭ كوشىرمەلەرىن تۇركيادا تۇراتىن قازاق تاريحشى عالىم ابدىۋاقاپ قارا باۋىرىمىز وتانىنا سىيعا تارتتى.
م.شوقايدىڭ حالىقارالىق بايلانىستارى تەك تۇركى حالىقتارىنىڭ وكىلدەرىمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. ول ۋكراينا مەن كاۆكاز حالىقتارىنىڭ ەۋروپاداعى وكىلدەرى قۇراعان پرومەتەي وداعىنا كىردى. بۇدان باسقا، پاريجدە كاۆكاز، تۇركىستان جانە ۋكراينا حالىقتارى دوستىق كوميتەتىن قۇرىپ، ونىڭ باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلاندى. اعىلشىن پارلامەنتى، جاپون ۇكىمەتى مۇشەلەرىمەن بايلانىس ورناتتى. ەلدەگى احۋالعا قۇلاق ءتۇرىپ، كەڭەستىك ءباسپاسوزدى، كىتاپتاردى سارالاپ وتىردى، سولاردا ايتىلعان فاكتىلەر نەگىزىندە كەڭەس وكىمەتى حالىق باسىنا تۇسىرگەن ناۋبەتتى، اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن قىرعىنى تۋرالى ەۋروپا ەلدەرىنە جاريا ەتتى، بولشەۆيكتەردىڭ قىلمىسىن اشكەرەلەدى.
جۇمىسشى-شارۋا-سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسى دەپ ادەمى اتالعان جاڭا بيلىكتىڭ سوراقىلىعى از بولماعانى تاريحتا سايراپ جاتىر. «كەڭەستەر بيلەگەن تۇركىستان» جانە «قازاق جەرىندەگى اشارشىلىق» دەگەن ماقالالارىندا ەل جاعدايىن اشىنا باياندايدى. «مەن بولشەۆيك سافاروۆتىڭ ايعاقتارىنا سۇيەنەمىن. ول – ۆتسيك-ءتىڭ تۇركىستان ىستەرى جونىندەگى ارناۋلى كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى. سافاروۆ بىلاي دەپ جازادى («پراۆدا»، №133, 20 ماۋسىم 1920 جىل»): «پەروۆسكىدە (سىرداريا وبلىسى) پاتشا جەندەتى گەرجوت دەگەن بيلىك ەتۋدە. ول تۇتاس ءبىر حالىقتى – قازاقتاردى قىرعىنعا ۇشىراتتى. سونىڭ كەسىرىنەن ءبىر ميلليونداي قازاق اشتان ءولدى»، – دەپ كورسەتتى قولىندا قايرات قىلار دارمەن جوق قايران ەر مۇستافا شوقاي.
ونىڭ سىندارى قۇر بايبالام ەمەس، وتكىر دە وزەكتى شىعىپ وتىردى. تەك تۇركىستان حالىقتارى تۋرالى عانا ەمەس، كاۆكاز، شىعىس تۇركىستان، تۇركيا ماسەلەلەرىنە قالام تارتتى. بۇرىنعى تاۋەلسىز ۋكراينا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، پروفەسسور ا. شۋلگين قايران ەر مۇسەكەڭ قايتىس بولعاندا: «ەگەر تۇركىستان تاۋەلسىزدىك الىپ، م. شوقاي ءتىرى بولسا، ول دجاۆاحارلال نەرۋ، اتاتۇرىك سياقتى قايراتكەر بولار ەدى» دەپ باعالاعان ەكەن دەيدى تاريحشى عالىم ك.ەسماعامبەتوۆ.
م.شوقايدىڭ شەتەلدەگى ساياسي قىزمەتىنىڭ ەڭ تالاستى كەزەڭى گيتلەرلىك گەرمانيامەن بايلانىسى. نەمىستەر ونى 1941 جىلدىڭ جازىندا وزدەرى باسىپ العان فرانتسيادان بەرلينگە الىپ كەتىپ، ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋدى ۇيعارعان. مۇستافانى تۇتقىن تۇركىستاندىقتاردىڭ ءتىزىمىن جاساۋعا، ءبىلىمىن، ماماندىعىن انىقتاۋعا جۇمساعان. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن ماسەلە – ورىس ەمەس تۇتقىنداردىڭ سانىن انىقتاۋ، ولاردىڭ كوڭىل اۋانىن بارلاۋ ماقساتىندا نەمىستەر 25 كوميسسيا قۇرعان ەكەن، ولارعا كەڭەستىك شىعىس حالىقتارىنىڭ 600-گە جۋىق ادامى – ساياسي ەلاۋعان تارتىلىپتى. تۇتقىن كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنەن قۇرىلعان جاساق جالعىز «تۇركىستان لەگيونى» بولماعان جانە ول لەگيون مۇستافا ولگەننەن كەيىن 1942 جىلى جازدا قۇرىلعان.
م.شوقاي العاشقى ەكى-ءۇش ايدىڭ ىشىندە قىرۋار جۇمىس اتقارادى، جۇزدەگەن تۇركىستاندىق تۇتقىننىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا كومەكتەسەدى، سول ءۇشىن اپەرباقان مەنمەن نەمىس وفيتسەرىنەن شاپالاق تا جەيدى. م.شوقاي لاگەرلەردەن تۇتقىنداردى بوساتىپ، شارۋاشىلىق جۇمىستارعا پايدالانۋدى، ماماندىقتارعا ۇيرەتۋدى، اقىر اياعىندا، ولاردان قۇرىلعان جاساقتاردان بولاشاقتا تاۋەلسىز تۇركىستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ نەگىزىن قۇرۋدى ۇسىنادى. مۇستافا ەكى شارت قويادى، ءبىرىنشىسى – نەمىستەردىڭ كومەگىمەن بولاشاق تۇركىستان مەملەكەتىنىڭ كادرلارىن دايىنداۋ; ەكىنشىسى – تۇتقىنعا تۇسكەن جاۋىنگەرلەردەن اسكەري بولىمشەلەر ۇيىمداستىرۋ، ولاردى نەمىستەر ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ شەكاراسىنا جەتكەنشە قىزىل ارمياعا قارسى سالماۋ. م.شوقاي «تۇركىستان لەگيونىن» ءوز ماقساتىندا پايدالانۋدى ويلاعان. تۇركىستان، الاش اۆتونوميالارىنىڭ ناق وسىنداي دايىندالعان ماماندارى، اسكەرى جوقتىعىنان، قۇرىلماي جاتىپ قۇلاعان ساباعىنان تۇيگەن ويى بولسا كەرەك.
م.شوقايدىڭ بۇل جوسپارى نەمىستەرگە ۇناي قويماعان. ونىڭ ولىمنەن قورىقپايتىن بىربەتكەيلىگىنەن دە قاۋىپتەنگەن سياقتى. م.شوقايدىڭ «تۇركىستان لەگيونىن» قۇرۋعا نەمەسە كەڭەس وداعىنا قارسى باعىتالعان قانداي دا بولسىن بارلاۋشىلىق-ديۆەرسيالىق ارەكەتتەرگە قاتىسى جوقتىعى سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ونىڭ قىزمەتىنە جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋ-تەرگەۋ بارىسىندا تولىق انىقتالادى. 1948 جىلدىڭ ماۋسىمىندا كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگى ءوزىنىڭ بەرليندەگى بولىمىنە م.شوقايعا بايلانىستى ونىڭ كۇناسىن ايعاقتايتىن ماتەريالدار بار ما دەگەن قۇپيا سۇراۋ سالادى. بۇل تاپسىرماعا جاڭاعى قۇرىلىم «بەرليندە ونداي ماعلۇماتتار جوق» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ولاي بولسا، م.شوقايدىڭ فاشيستىك گەرمانيانىڭ شىعىس مينيسترلىگىمەن قارىم-قاتىناسىن ءوز مۇددەسىنە، تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى يدەياسىنا وراي پايدالانعىسى كەلگەندىگى جونىندەگى ۋاجدەردىڭ شىندىققا تولىق سايكەس ەكەندىگىن ايتۋىمىز لازىم. كەڭەس وكىمەتى بەرليننەن الىنعان بۇل قۇجاتتى جاسىرىپ كەلگەن ەكەن، تاريحشى عالىم ك.ەسماعامبەتوۆ ونى رەسەي اسكەري مۇراعاتىنان وسى كەيىنگى جىلدارى عانا كەزدەيسوق تاپقان.
مۇسەكەڭ تۇتقىندار لاگەرلەرىن ارالاپ، ونداعى ادام توزگىسىز اۋىر جاعدايدى كورگەننەن كەيىن جانە ونى تيتتەي دە بولسا جەڭىلدەتە الار امالى شەكتەۋلى ەكەندىگىنە كۇيزەلگەن. كوپ ۇزاماي 1941 جىلعى 27 جەلتوقساندا بەرليندەگى ۆيكتوريا اۋرۋحاناسىندا جۇمباق جاعدايدا كوز جۇمادى. «سۇزەكتەن قايتىس بولدى» دەگەن انىقتاما تولتىرىلادى. قازىر زەرتتەۋشىلەر ول كىمنىڭ تاراپىنان بولسا دا – نەمىستەردىڭ، الدە سەرىگى وزبەك ءۋالي كايۋمنىڭ (لەگيون باسشىسى بولعىسى كەلگەندىكتەن نە نەمىستەردىڭ جۇمساۋىمەن), نە كەڭەس جانسىزىنىڭ قولىنان قاستاندىقتان ولگەن دەگەن بولجامعا كەلىپ وتىر.
بۇگىندە تۇركىستان حالىقتارى وزدەرىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتەرىن قۇرىپ وتىر. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاسىمەن ىلە-شالا العاشقى ساعاتتا-اق ەڭ الدىمەن تانىعان تۇركيا بولدى. قازىرگى تۇرىك مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ، پارلامەنتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعى، جان-جاقتى ەكونوميكالىق-مادەني بايلانىستار سياقتى جوعارى دەڭگەيدەگى قارىم-قاتىناستار – مۇستافا شوقاي ارمانىنىڭ ورىندالعاندىعى.
ەۋروپادا ەلاۋعاندا ءجۇرىپ، سول ءبىر بولاشاق بۇلىڭعىر جىلداردا حالىقتارىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن باستارىن قاتەرگە تىككەن، ساياسي كۇرەستە يىقتاس بولىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ قادىرىن بىلگەن زامانداسى ۋكراينا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، پروفەسسور ا.شۋلگين بىلاي دەپ جازعان ەكەن: «تۇركىستان ءبىر كۇندەرى جاڭارىپ، ءوز باتىرلارىن ەسكە الاتىنىن، مۇستافاعا پەروۆسكىدە، نە تاشكەنتتە ەسكەرتكىش قوياتىنىن بىلمەيمىن. بىراق حالىق وعان ءوز جۇرەگىنەن ەسكەرتكىش ورناتاتىنىنا كامىل سەنەمىن».
ءيا، سولاي بولدى. 2010 جىلى 28 قازاندا ەلىمىزدە جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان «مۇستافا شوقاي قورىنىڭ» قاراجاتىنا فرانتسيانىڭ نوجان-سيۋر-مارن قالاسىندا مۇسەكەڭدەر تۇرعان ءۇيدىڭ جانىنا ونىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. قور جەتەكشىسى بازارباي اتاباەۆ ونىڭ تۋعان اۋىلى سۇلۋتوبەدەن ءبىر ۋىس توپىراق الا بارىپ، ەسكەرتكىش تۇبىنە قويدى جانە ەلدەن اپارعان ءۇش ءتۇپ اعاشتى ەگىپتى. ماريا شوقايدىڭ دا بەيىتى قامقورلىققا الىندى. ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ارپالىسقان ارىسقا تۋعان جەر توپىراعى وسىلاي بۇيىردى. ونىڭ ەرلىك ىستەرىنە رازى تاۋەلسىز وتانى، كۇللى تۇركىستان جۇرتى استانا، تاشكەنت، بىشكەك، اشعاباد تورىندە ۇلكەن ەسكەرتكىشتەر قوياتىن بولار ءالى. ازىرگە مۇستافا ەسكەرتكىشى تۋعان جەرى قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا عانا.
اقايدار ىسىمۇلى،
جۋرناليست-زاڭگەر،
قازاقستان مادەنيەت قايراتكەرى
"تۇركىستان" گازەتى
