28 ماۋسىم – بايلانىس جانە اقپارات قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇنى. بۇل كۇنى ەلىنە ەلەۋلى قىزمەت ەتىپ جۇرگەن بايلانىسشىلار مەن جۋرناليستەر قاۋىمىنا قۇرمەت كورسەتىلەدى.
كەزىندە ەلىم دەپ ەڭىرەپ وتكەن الاش قايراتكەرلەرى دە گازەت شىعارىپ، ءباسپاسوز ارقىلى جۇرەكجاردى سوزدەرىن تۋعان حالقىنا ارناعان ەدى. سونداي الاش ارداقتىلارىنىڭ ءبىرى ايتۋلى اقىن ماعجان دا قولىنا قالام الىپ، گازەت جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسقان. وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان مىنا ما­قالادا سول جو­نىندە ايتىلادى.

جىلدىڭ ءساۋىر-مامىر ايىندا ومبى قالاسىندا وتكەن قازاق جاستارىنىڭ تۇڭعىش سەزىنىڭ شەشىمىنە وراي بۇكىلقازاقتىق جاستار ۇيىمىنىڭ ءتىلى رەتىندە بۇل گازەتتىڭ العاشقى سانى 1918 جىلدىڭ 30 شىلدەسىندە قىزىلجار قالاسىندا جارىق كورگەن «جاس ازامات» گازەتى ۇلت تاۋەلسىزدىگىن جاقتاپ، وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى تۇرعان قازاق جاستارىنىڭ تۇڭعىش قوعامدىق-ساياسي گازەتى. گازەتتىڭ رەداكتورى بەلگىلى قايراتكەر قوشمۇحامبەت كەمەڭگەرۇلى، باسقارما قۇرامىندا س.سادۋاقاسۇلى، م.سەيىتۇلى، گ.دوسىمبەكقىزى، ءا.ءبايدىلداۇلى ەدى.

28 ماۋسىم – بايلانىس جانە اقپارات قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇنى. بۇل كۇنى ەلىنە ەلەۋلى قىزمەت ەتىپ جۇرگەن بايلانىسشىلار مەن جۋرناليستەر قاۋىمىنا قۇرمەت كورسەتىلەدى.
كەزىندە ەلىم دەپ ەڭىرەپ وتكەن الاش قايراتكەرلەرى دە گازەت شىعارىپ، ءباسپاسوز ارقىلى جۇرەكجاردى سوزدەرىن تۋعان حالقىنا ارناعان ەدى. سونداي الاش ارداقتىلارىنىڭ ءبىرى ايتۋلى اقىن ماعجان دا قولىنا قالام الىپ، گازەت جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسقان. وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان مىنا ما­قالادا سول جو­نىندە ايتىلادى.

جىلدىڭ ءساۋىر-مامىر ايىندا ومبى قالاسىندا وتكەن قازاق جاستارىنىڭ تۇڭعىش سەزىنىڭ شەشىمىنە وراي بۇكىلقازاقتىق جاستار ۇيىمىنىڭ ءتىلى رەتىندە بۇل گازەتتىڭ العاشقى سانى 1918 جىلدىڭ 30 شىلدەسىندە قىزىلجار قالاسىندا جارىق كورگەن «جاس ازامات» گازەتى ۇلت تاۋەلسىزدىگىن جاقتاپ، وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى تۇرعان قازاق جاستارىنىڭ تۇڭعىش قوعامدىق-ساياسي گازەتى. گازەتتىڭ رەداكتورى بەلگىلى قايراتكەر قوشمۇحامبەت كەمەڭگەرۇلى، باسقارما قۇرامىندا س.سادۋاقاسۇلى، م.سەيىتۇلى، گ.دوسىمبەكقىزى، ءا.ءبايدىلداۇلى ەدى.

تۇڭعىش جاستار گازەتىنىڭ العاشقى سانى «جاس تىلەك» دەگەن باعدارلاما ماقالامەن اشىلعان. وندا بىلاي دەلىنگەن:
«ءومىر تاجىريبەسىنىڭ، ءبىلىم از­دىعىنىڭ كەمدىگىنە قاراماي، ءتورت تۇلىگى سايلانباي «جاس ازامات» تاۋەكەل كەمەسىنە ءمىنىپ، تۇرمىستىڭ تالاساتىن، كۇرەسەتىن مايدانىنا شىقتى. كەلەشەكتىڭ قاراڭعىلىعى، ساياسي ھاۋانانىڭ كۇن سايىن قۇبىلۋى، قالىڭ ورتتەي، كەسەلدى دەرتتەي، اپاتى كۇشتى كۇندەردىڭ تۋى، دۇنيەدە بولۋى-بولماۋى، ءالىنىڭ مايدانعا قويىلۋى، ۇلتتىڭ ءومىرلى قۇقىقتارى اياق استىنا تاپتالىپ، زورلىقتىڭ قان سورۋى «جاس ازاماتتىڭ» ۇستىنە اۋىر جۇك سالىپ وتىر. قوعامداسىپ، قولتىقتاسىپ، كۇش بەرىپ، اۋىر جۇكتى ءتيىستى ورنىنا جەتكىزۋ – جاستاردىڭ باس مىندەتى، ۇلكەن بورىشى. «جاس ازاماتتىڭ» التىن يدەالى، اۋليە ماقسۇتى، نەگىزگى جولى – ۇلت بوستاندىعى، ۇلت تەڭدىگى».
ماعجان جۇماباەۆ «جاستارعا!» دەگەن ولەڭىندە سول زامانداعى قازاق جاستارىنىڭ ەل-جۇرت الدىنداعى تاريحي مىندەتىن نۇسقاپ، كورسەتىپ بەرگەن. «جاستار! الدا جۇرگەن، الاش جولىنا ايانباي قىزمەت قىلعان ادال جۇرەك اعالاردان ۇلگى، ورنەك الىڭدار. ەلدىكتەن، ەرلىكتەن ايىرىلىپ، ەكى ءجۇز جىلداي ەڭسەسى تۇسكەن ەلدى ويلاڭدار. كۇندى – ءتۇن، جاقىندى – جات، پايدانى – زيان دەپ جۇرگەن، تولىق ساياسي قۇقىقتارىن ىزدەپ الۋعا ەرجەتىپ، ەسى كىرگەن ەلدى ويلاڭدار!» دەيدى دە ءوزىنىڭ «جاستارعا!» دەگەن ولەڭىن باسقان. بۇل ولەڭنىڭ كەيبىر شۋماقتارى مىناداي:

ارىستانداي ايباتتى،
جولبارىستاي قايراتتى.
قىرانداي كۇشتى قاناتتى
مەن جاستارعا سەنەمىن!..
…«الاش» – ايبىندى ۇرانى،
قاسيەتتى قۇرانى.
الاشتىڭ ولار قۇربانى،
مەن جاستارعا سەنەمىن!

تاۋ سۋىنداي گۇرىلدەر،
ايبىندى الاش ەلىم دەر.
التىن ارقا جەرىم دەر
مەن جاستارعا سەنەمىن!..

…مەن سەنەمىن جاستارعا!
الاش اتىن اسپانعا
شىعارار ولار ءبىر تاڭدا!
مەن جاستارعا سەنەمىن!

سماعۇل سادۋاقاسوۆ ايتىپ، ەل اۋزىندا قاناتتى سوزگە اينالعان: «ماعجان – قازاق جاستارى وي-ساناسىنىڭ ءامىرشىسى» دەگەن باعانىڭ ءتۇپ-تامىرى، بالكىم، وسى ءبىر وتتى-جالىندى ولەڭدە جاتقان شىعار.
ءانۇران، شاقىرۋ، دابىل سيپاتىندا قايتا-قايتا «مەن جاستارعا سەنەمىن!» دەپ كەلىپ وتىراتىن 25 جاسار اقىننىڭ بۇل شۋماقتارى كوكىرەگىندە ءسال عانا شوعى بار سانانى جالىنداتاتىن ارىنى كۇشتى كورىك ەدى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن «قازاقتار قازان توڭكەرىسىن زور قۋانىشپەن، قۋاتتاپ قارسى الىپ ەدى» دەگەن قيسىنسىز اڭىز كەڭەس زامانىندا بەلەڭ الىپ كەلدى. بۇل سوزدەردىڭ قيسىنسىز بولاتىنى سول، 1917 جىلعى قازاندا رەسەيدىڭ ورتالىق قالالارىندا نە بولىپ، نە قويعانىن قالىڭ قازاق بىلگەن دە جوق. ال بىلگەندەر، مىسالى، احمەت بايتۇرسىنوۆ 1919 جىلى تامىزدا ماسكەۋدە شىعاتىن «جيزن ناتسيونالنوستەي» گازەتىنە بىلاي دەپ اشىق جازدى:
«قازاقتار اقپان وزگەرىسىن زور قۋانىش­پەن، ال قازان توڭكەرىسىن زور ۇرەيمەن قارسى الدى. العاشقىسىنىڭ قۋانىشتى بولاتىن سەبەبى: بىرىنشىدەن، ول حالىقتى پاتشالىق ەزگى مەن زورلىقتان قۇتقاردى، ەكىنشىدەن، ەلدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءوزىن-ءوزى بيلەۋ ارمانىن جۇزەگە اسىرۋعا دەگەن ءۇمىتىن بەكەم ەتتى. ەكىنشىسىنىڭ (قازان توڭكەرىسىنىڭ) تۇسىنىكسىز بولاتىنىن دالەلدەۋ وپ-وڭاي: قازاقتا كاپيتاليزم دە، تاپتىق جىكتەلىس تە، جەكەمەنشىك تە جوق. مۇندا ەل مۇددەسى ورتاق، يگىلىك ورتاق.
تەوريا جۇزىندەگى سوتسياليزم مەن كوممۋنيزم تۋرالى ءبىز ويلانعان ەمەسپىز، ويتكەنى ءتىپتى پاتشا وكىمەتى تۇسىندا ورىس تەكتى جۇمىسشىلار مەن كرەستياندار يەلەنگەن ازاماتتىق قۇقىقتار قازاقتا بولعان ەمەس».
قازاق ءباسپاسوزى 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىن جانە ونىڭ ناتيجەلەرىن قالاي قابىلدادى دەگەنگە كەلەتىن بولساق، باس قوعام دامۋىنىڭ زاڭدى جەمىسى رەتىندە قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن پايدا بولعان ءباسپاسوز نۇسقالارىنىڭ قاتارىندا سولتۇستىك قازاقستانداعى قازاق وقىر­مانىنا جول تارتقان ماعجان باستاعان قازاق زيالىلارى شىعارىپ تۇرعان «كەدەي ءسوزى» گازەتىن ايتۋعا بولادى.
1919 جىل 27 تامىزدا ءسىبىر توڭكەرىس كوميتەتى – سيبرەۆكوم قۇرىلدى.
قازاقستاننىڭ اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى ءسىبىر رەۆكومىنا قاراعاندىقتان، ومبىدا تاتارشا «ازاد ءسىبىر» گازەتىنىڭ باسپاحاناسىندا سيبرەۆكومنىڭ ورگانى رەتىندە «كەدەي ءسوزى» گازەتىن شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. قازاق گازەتىنىڭ بىردەن قالىپتاسىپ كەتۋى وڭاي بولماعان. مىسالى، اقپان ايىندا ءبىر سانى شىققان بولسا، گازەتتىڭ ەكىنشى سانى 1920 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا شىققانى تۋرالى ماعلۇمات بار.
ال پروفەسسور ب.كەنجەبايۇلى «كەدەي ءسوزى» گازەتى جونىندە: «بۇل گازەت 1920 جىلى 22 فەۆرالدان ومبى قالاسىندا شىعىپ تۇردى» دەپ گازەتتىڭ العاشقى سانى شىققان كۇنىن ءدال كورسەتەدى.
1920 جىلعى 27 قازاندا قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سماعۇل سادۋاقاسوۆ ورىنبوردان ومبىعا، سونداعى ءسىبىر رەۆكومى جانىنداعى قازاق وكىلدىگىنە جەدەلحات جولدادى.
«تاياۋ ارادا ماسكەۋدە اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىن قازاق رەسپۋبليكاسىنا بەرۋدىڭ مەرزىمى مەن بۇل جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ تارتىبىنە بايلانىستى كەلىسسوز جۇرگىزىلمەك. سوندىقتان حالىقتى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانى تۋرالى كەڭىنەن قۇلاقتاندىرۋ قاجەت. ول ءۇشىن گازەتتەر، ليستوۆكالار جانە باسقا دا جولدار پايدالانىلسىن. قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جەدەلحاتتارىن، وزدەرىڭىزدىڭ رەسمي ۇندەۋلەرىڭىزدى كوشىرىپ باسىڭىزدار. قازاق اۆتونومياسىنىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى جايىندا بىرنەشە ليستوۆكا شىعارىڭىزدار. گۋبەرنيالارداعى، ۋەزدەردەگى، اۋىلدار مەن دەرەۆنيالارداعى كۇشتەردى نەعۇرلىم كەڭىنەن پايدالانىڭىزدار…».
وسى جەدەلحاتتى العان سيبرەۆكوم جانىنداعى قازاقستان وكىلدىگى رەسەي كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءسىبىر ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىنان قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋعا رۇقسات سۇرايدى. پارتيا ورگانى قازاقتاردىڭ بۇل تىلەگىنە بايلانىس­تى مىناداي قاۋلى العان: «… قازىرگىدەي قاعاز تاپشى جاعدايدا … وكىلدىك مۇسىلمان سەكتسياسىمەن بىرلەسىپ، قازاق گازەتىنىڭ («كەدەي ءسوزى» – ز.ت.) تارالىمىن ەكى مىڭ داناعا دەيىن كوبەيتۋىنە رۇقسات بەرىلسىن».
بۇل ارادا «مۇسىلمان سەكتسياسىنىڭ گازەتتەرى» دەگەن ۇعىم ومبىدا، سيبرەۆكوم مەن پارتيا كوميتەتىنىڭ مۇسىلمان توبى اتىنان شىعىپ تۇرعان تاتارشا «ازاد ءسىبىر» جانە قازاقشا «كەدەي ءسوزى» ەكەنىن ەسكەرتۋ پارىز.
ءسىبىر توڭكەرىس كوميتەتى جانىنداعى قازاق وكىلدىگىندە 1921 جىلعى 21 اقپان كۇنى س.سادۋاقاسوۆتىڭ جەدەلحاتىنا بايلانىستى ومبىدا قازاق گازەتىن شىعارۋ ماسەلەسى ارنايى قارالدى. جينالىس حاتتاماسىنا قاراعاندا وعان سول كەزدە ومبىدا تۇرعان از عانا قازاق زيالىلارى تۇگەل قاتىسقان.
جينالىستا وكىلدىك جانىنان 9 ادامنان ادەبي القا قۇرىلدى. ولار: ايباسوۆ، سەركەباەۆ، كەمەڭگەروۆ، فازىلوۆ، سەيىتوۆ، كاكەنوۆ، تەلجانوۆ، توقپانوۆ جانە جۇماباەۆ.
ەندى «كەدەي ءسوزىن» جاڭا ماقساتقا بەيىمدەپ، جاڭا مازمۇنمەن ۋاقىتىندا شىعارىپ تۇرۋ تالابى العا تارتىلدى. جوعارىداعى تىزىمدەگى ازاماتتاردىڭ ارقايسىسى-اق جان-جاقتى ءبىلىمدى، ەل جاعدايىن جاقسى بىلەتىن، ساياساتقا جۇيرىك، كەيبىرەۋىنىڭ باسپاسوزدە ىستەگەن تاجىريبەسى بار ازاماتتار. الايدا ماتەريالدىق-تەحنيكالىق قيىندىقتار وتە كوپ ەدى.
«گازەتكە ماتەريال دايىنداۋدا بوگەت جوق. بىراق ولاردى باسىپ شىعارۋ قيىن. ومبى گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنە تاۋەلدىمىز. باسپاحانا سوعان قارايدى. اپتاسىنا ءبىر رەت شىعىپ تۇرۋعا ءتيىس بولسا دا گازەتتى ايىنا ءبىر رەت قانا شىعارىپ كەلەمىز دەلىنگەن 1921 جىلعى 3 اقپانداعى ءبىر حاتتا. – بۇل جونىندە ومبى گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنە جازدىق، بىراق ەشتەڭە شىقپادى. رەسمي تۇردە گۋباتكومنىڭ ورگانى بولا تۇرسا دا وعان «كەدەي ءسوزى» كەرەگى جوق سياقتى.
دەمەك، «كەدەي ءسوزىن» بۇدان بىلاي وكىلدىككە تولىق بەرۋدى سۇرايمىز. ءبىز ايتيەۆ، تەلجانوۆ، توقجانوۆ، جۇماباەۆ جانە سەركەباەۆتان رەداكتسيا القاسىن قۇردىق. وسى القا قۇرامىن بەكىتۋدى سۇرايمىز».
رەداكتورى بوروديحين، القا مۇشەلەرى ايتيەۆ، تەلجانوۆ، توقجانوۆ، جۇماباەۆ بولىپ بەكىتىلسىن. سەركەباەۆ جولداس گازەتتىڭ تۇراقتى قىزمەتكەرى بولىپ ەسەپتەلسىن». وسى ارادا قازاق گازەتىنىڭ «رەداكتورى بوروديحين» بولۋىنىڭ سەبەبىن، ول كەزدە ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ قاشان دا پارتيا باقىلاۋىندا ەكەنىن ەسكەرتەمىز. سوندا ءبوروديحيندى رەداكتور رەتىندە ەمەس، «باقىلاۋشى»، «باعىت بەرۋشى» رەتىندە تۇسىنەمىز دە قابىل الامىز. «نەگە ولاي؟» دەپ سۇراۋعا مۇمكىن بولماعان. بولشەۆيكتەر بۇكىل بيلىكتى ءوز قولىنا العان بەتتە-اق، ۆ.لەنيننىڭ نۇسقاۋىمەن بارلىق باسپا ورىندارىن، مەرزىمدىك ءباسپاسوز ورگاندارىن تەك قانا پارتيانىڭ جەكە-دارا بيلىگىنە باعىندىرعان بولاتىن. سوندىقتان ول كەزدەگى گازەت نەمەسە جۋرنال تۋرالى ءسوز بولعاندا پارتيانىڭ ءباسپاسوزى ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. ونىڭ رەداكتورى مىندەتتى تۇردە كوممۋنيست بولۋ كەرەك. جانە 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جاريالانعانعا دەيىن ءدال وسىلاي بولىپ كەلدى.
وسىلايشا رەداكتسيا قۇرىلدى. ەرتەڭىندە وكىلدىك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سەرگەەۆ سيبرەۆكومنىڭ ءىس باسقارماسىنا حات جازىپ، «قازاق گازەتىنە قاجەت بولعاندىقتان راديو بايلانىسى ارقىلى ورتالىقتان (ماسكەۋدەن) كەلەتىن ماتەريالداردى جىبەرىپ تۇرۋدى» سۇرايدى.
«كەدەي ءسوزىنىڭ» ساياسي باعىتى قانداي بولدى دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەدى-اۋ دەپ، ونىڭ بەتىندە 1920 جىلعى 30 ناۋرىزدا جاريالانعان «ازىق-تۇلىك ماسەلەسى» دەگەن ماقالانى قاراپ كورەيىك. ماقالا اۆتورى ماعجان جۇماباەۆ بۇل ماتەريال­دا ەل ىشىندە ءونىم وندىرەتىن، وندىرگەن ءونىمدى ۇقساتاتىن، ساتاتىن دۇكەندەر قۇرمايىنشا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى ول نارىقتىق قاتىناستاردىڭ ءوز زاڭى بولاتىنىن بىلەدى. دەمەك، بىتىراڭقى قازاق ءۇشىن كووپەراتسياعا بىرىگۋ ءتيىمدى ەكەندىگىن قاراپايىم تىلمەن ناقتى ءارى جۇيەلى تۇسىندىرەدى:
«ۇنەمى قازاقتى ورىسقا تىركەستىرىپ قويۋ بولماسا كەرەك. بۇدان بۇرىن قورلىق كورگەن، ازاپ شەككەن حالىقتاردىڭ بارىنە تەڭدىك بەرىپ جاتقاندا، ەندى ءبىزدىڭ قازاقتار… مىناۋ دەپ، اناۋ دەپ تۇرعانىن كورىنگەن ورىستان سۇراي بەرمەيدى». مۇنى ەلدىككە شاقىرۋ دەپ تۇسىنگەن ءجون. حالىق ەل بولامىن دەسە وزىنە-ءوزى سەنىپ، شارۋاسىن تۇزەپ، تۇرمىسىن جاقسارتۋعا بەكەم كىرىسسىن، – دەيدى ول. «ەرىكتى الدىم دەپ، قازاق ونى ورىنسىز جەرگە جۇمساۋى تاعى جارامايدى. بۇرىنعىداي بارلىق بيلىكتى ەل ىشىندەگى بۇزاقىلارعا، يىقتىلارعا بەرىپ جىبەرمەسكە كەرەك. ەل ۇيىمىنىڭ باسىنا ءوزى ەلدى سۇيەتىن ادامداردى قويۋ كەرەك» دەيدى ول.
رەسەيدە ۇلى توڭكەرىس ءوتتى. ازامات سوعىسى حالىقتى جاپپاي اۋىرتپالىققا ۇشىراتىپ كەتتى. ورىس مەملەكەتىنىڭ، ورىس حالقىنىڭ ءوز جولى، ءوز ماقسات-مۇراتى بار، سول ءۇشىن كۇرەستى. ايتەۋىر، ولاردىڭ الدىندا وزدەرى قالاعان ءۇمىت شىراعى جىلتىرايدى. ال قازاق شە؟ «كەدەي ءسوزىنىڭ» 1920 جىلعى 1 ساۋىردەگى «ءبىزدىڭ جول» دەگەن ماقالادان وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.
«وسى كۇنگى بولىپ جاتقان ۇلكەن اۋىر ءىس، توڭكەرىستەن كەيىن قازاق حالقى، ونىڭ ەڭبەكشىل تابى تۇرمىس جۇزىندە قانداي ورىن الماق؟» دەيدى دە اۆتور س.سادۋاقاسوۆ، «سونى شەشۋ – ءبىزدىڭ ءبىرىنشى ماسەلەمىز. ول الاتىن ورىنعا قانداي ءىس ىستەۋىمىز كەرەك؟ بۇنى شەشۋ – ەكىنشى ماسەلەمىز. ول ىستەيتىن ىستەرىمىز جەمىستى بولىپ شىعۋ ءۇشىن نەندەي ءادىس تۇتامىز؟ بۇل – ءۇشىنشى ماسەلەمىز. ءھام جوعارعى ايتىلعان ءۇش ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن بىزگە جالپى ءبىر يمان ەسىم كەرەك. بۇل يمانىمىزدىڭ ءتۇرىن بەلگىلەۋ – ءتورتىنشى ماسەلەمىز» دەپ جاس­تاردى، ءوز قۇربىلارىن «قازاقتىڭ پايداسىن ىزدەۋگە، ءسوزىن سويلەۋگە» شاقىرادى. جانە دە جاستاردىڭ «تۇتىنعان جولى اشىق، ادامعا ىڭعايلى بولۋى قاجەت» دەگەن پىكىرىن: «مىنە، وسى جولمەن جۇرگەندە باياعىدان بەرى تەپكىدە جۇرگەن، قاراڭعىدا قاپاستا بولعان قازاق حالقىن ءبىز ادام قاتارىنا قوسامىز» دەگەن باتىل ءارى سەنىمدى ويمەن وربىتەدى.
سول جىلدارى ومبىدا «تسەنتروسيبير» دەپ اتالاتىن باتىس ءسىبىر كووپەراتيۆتەر بىرلەستىگى قۇرىلىپ، وعان كوبىنەسە ورىس ۇلتىنىڭ ادامدارى، ورىس شارۋالارى ۇيىمداسىپ، تۇرمىسىن تۇزەتۋ قامىنا كىرىسكەن بولاتىن. وسى ۇيىمعا ءوزىنىڭ قازاعىن شاقىرعان م.جۇماباەۆ «كەدەي ءسوزىنىڭ» 1920 جىلعى 5, 11, 22 ساۋىردەگى ءۇش سانىنا «جۇمىسكەر قارا حالىقتىڭ ۇيىم دۇكەندەرىنىڭ ەرەجەسىن» قازاقشالاپ، كوپشىلىككە تۇسىنىكتى تىلدە بايان­داپ جاريالادى. كووپەراتسيا جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىن قولعا ۇستاتقانداي تاتپىشتەپ، ونىڭ قازاقتىق سالت-داستۇرلەرگە قايشى كەلمەيتىنىن، دەمەك، كووپەراتسيادان ۇركۋدىڭ قاجەتى جوقتىعىن ءتۇسىندىردى. ارينە، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرۋ دە قاجەت، «مۇجىق پەن قازاق اراسىندا ۇيىم دۇكەندەرىن اشۋ بىردەي ەمەس، ەكى باسقا نارسە» دەپ ەسكەرتتى.
ۋاقىتىنا قاراساق، گازەتتىڭ سيبرەۆكوم جانىنان شىعىپ جاتقان كەزىندە، قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم شىققان بولاتىن. وسى وقيعانى تاريحي جەتىستىك دەپ ساناعان اۆتور: «ەندى قازاق ءوز تىزگىنىن، ء…وز بيلىگىن ءوز قولىنا الدى» دەپ وتانداستارىن مەملەكەت قۇرىلىسىنا سانالى تۇردە اتسالىسۋعا شاقىرادى.
بۇل گازەتتىڭ ساياسي ساۋات اشۋعا ۇلكەن كومەگى بولعانىن كوپ جىلداردان كەيىن ءبىز دە بايقاپ وتىرمىز. مىسالى، «كەدەي ءسوزىنىڭ» 1920 جىلعى 7 قاراشاداعى «وكتيابر توڭكەرىسى ءھام قازاق ەڭبەكشىلەرى» اتتى ماقالاعا توقتالىپ كورەيىك. ءيا، رەسەيدىڭ ءبىر قيىر شەتىندەگى قازاقتان «توڭكەرىس دەگەن نە؟» دەپ سۇراپ كورىڭىز. گازەت ورىس مەملەكەتىندەگى نارازىلىق تولقۋلارىنىڭ سەبەبىن، كۇرەستىڭ قالاي باستالعانىن، توڭكەرىسكە ۇلاسقانىن بايىپ­پەن تۇسىندىرەدى. تاپ دەگەن نە، ولار نەگە تارتىسادى، جۇمىسشى مەن كاپيتالشى، مۇجىق پەن الپاۋىت نەنى بولىسە المايدى؟ وسىلاردىڭ سىرتىندا قازاق جۇرتىنىڭ جاعدايى قالاي بولماق؟ دەگەن كوپ ساۋالدارعا ماقالا اۆتورى س.سادۋاقاسوۆتىڭ بەرگەن جاۋابى مىناۋ: «ءبىز قازاق تۇرمىسىن الساق، جوعارىدا ايتىلعان ەكى تاپقا قازاقتى بولەرلىك ەش سەبەپ جوق. قازاق تۇرمىسىن جاپپاي ءبىر ءتۇرلى قۇلدانۋشى دا، قۇلدىقتا جاساۋشى دا تاپ جوق… قازاقتى شەت حالىقتار قۇلدانباسا، ءوز ىشىنەن قۇلدانۋشىلار شىققان جوق. …ولاي بولسا، قازاق حالقىنىڭ ءبارى ەڭبەكشىل».
گازەت قازاق حالقى ءۇشىن قازان توڭكەرىسىنىڭ ۇلگىسىن ورىسقا تون پىشكەندەي ەتىپ ۇسىنۋعا بولمايتىنىن ايتادى. ويتكەنى بۇل قازاق توڭكەرىستى ءوزى جاساعان جوق، «توڭكەرىسكە دەيىن دە، توڭكەرىستەن كەيىنگى ءۇش جىلدا دا تەڭدىككە قول جەتپەگەن. …وتارشىلدىق جاراسى ءالى جازىلماعان». ەندەشە ونى تاپ-تاپقا ءبولىپ، اتىستىرىپ-شابىستىرۋ وبال، كوپە-كورنەۋ قيانات. پۋب­ليتسيست مۇنداي الەۋمەتتىك توڭكەرىستى جەر سىلكىنىسى سياقتى تابيعات اپاتىنا، زىلزالاعا تەڭەيدى دە ءوز ويىن ايقىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن 1909-1910 جىلدارى الماتىنىڭ قالاسىن قيراتقان ءزىلزالانى مىسالعا كەلتىرەدى. «جەردە ءزىلزالا بولسا، جەردىڭ استى ۇستىنە كەلىپ، ۇستىندەگى اۋىل، شاھار، تاۋ-تاس – ءبارىن دە بورىكتەي ۇشىرادى. ۇستىندەگى نارسەلەردىڭ ءبارى ويران-بوتقا بولادى».
1920 جىلعى جەلتوقسانداعى سانىندا باسىلعان «تەڭدىك» دەگەن باسماقالادا: «قازاقتىڭ ۇستىندەگى قارا تۇمان ايىعىپ، جادىراپ جارقىن كۇن تۋادى. كەمدىك كەتىپ، تەڭدىك جەتەدى. قۇل ەمەس، ۇل بولامىز» دەگەن ءتاتتى ءۇمىت، اسىل ارمانعا تولى جولدار گازەت شىعارۋشىلاردىڭ بولاشاقتان نە كۇتكەنىن انىق كورسەتسە كەرەك.
بۇل ءۇمىتتىڭ اقتالاتىن-اقتالمايتىنى قازاق قالامگەرلەرىن تولعانتتى. وعان ماعجان جۇماباەۆتىڭ «كەدەي سوزىندەگى» «اۆتونوميا كىمدىكى؟» دەگەن ماقالاسى مىسال بولا الادى.
اۆتونوميا – قازاق زيالىلارىنىڭ تۇسىنىگىندە تاۋەلسىزدىككە قاراي العا باسقان ماڭىزدى قادام ەدى. 1917-1918 جىلدارى الاش اۆتونومياسى جاريالاندى، تۇركىستان اۆتونومياسى قۇرىلدى. بىراق ولاردىڭ عۇمىرى ۇزاق بولمادى، اق گۆاردياشىل كازاك گەنەرالدارى كولچاگى بار، بولشەۆيگى بار – قازاقتىڭ ەسەسىن بەرمەدى، ءوز الدىنا مەملەكەتتىگىن قۇرعىزبادى. ءسويتىپ جۇرگەندە، كەڭەس وكىمەتى 1920 جىلى 26 تامىزدا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. قازاقتار بۇل شەشىمدى بولشەۆيكتەردىڭ «ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋىنە» بەرگەن مۇمكىندىگى دەپ قابىلدادى. ءىس جۇزىندە اۆتونوميانىڭ يەسى تۇسىنىكسىزدەۋ بولسا دا ماعجان سياقتى قالامگەرلەر گازەت ارقىلى حالىققا ءسوز تاس­تاپ، قازاقتىڭ وسى مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن نىعايتۋعا اتسالىسۋعا شاقىردى.
وسى تۇرعىدان قاراعاندا ماعجاننىڭ مىنا سوزدەرى اششى دا بولسا شىندىق ەدى:
«بولشەۆيكتى قۇبىجىق كورىپ، رەسەيدىڭ شەتشەكتەرى تىگىسىنەن سوگىلە باستاعان كەزدە، قازاق اۆتونومياسى دەگەن پىكىرى جارعا ۇمتىلعان تولقىننىڭ كۇشىمەن عانا جارىق كورگەن ەمەس پە ەدى؟ بۇگىنگى كۇن اۆتونوميانى باۋىرىنا باسىپ الىپ، ءتىرى جاندى جولاتقىسى كەلمەي وتىرعان جولداستاردىڭ اجەپتاۋىر ءبىر توبى كەشە «سايلاۋعا» (رەسەي قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتار ۇسىنۋ كەزەڭى تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر. – ز.ت.) وكپەلەپ، ەلدەن بەزىپ، تورەلىك ىزدەپ كەتكەن «ەرلەر» ەمەس پە ەدى؟ الاشقا اۆتونوميانى انىق الىپ بەرەتىن مەن ەدىم دەپ، ءوزىن ىرگەلى اۆتونومياشىل سانايتىن مىرزالاردىڭ كوبى 1917 جىلى ورىنبوردا، دەكابر ايىندا عانا تۋماپ پا ەدى».
ماعجان اقىن ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنا دەگەن، قازاق باۋىرىنا دەگەن ادال نيەتىن گازەت وقىرماندارىنا بەينەلى سوزبەن جەتكىزە وتىرىپ، ماقالانىڭ باس تاقىرىبىنداعى «اۆتونوميا كىمدىكى؟» دەگەن سۇراققا مىناداي ايقىن دا تۇجىرىمدى جاۋاپ بەرەدى:
«ايلى، كۇندى، قاندى وتتى تاريحى بار; كەڭ، باي، تەرەڭ ءتىلى، ادەبيەتى بار; باسقالارعا ۇيلەسپەيتىن تورەسى، شارۋاسى بار – قازاقتىكى. ء…جۇز جىلدار ورىس اقسۇيەكتەرى مەن بايلارىنىڭ تەپكىسىندە ەلدىگىن ۇمىتپاعان الاشتىكى. «ايازدى كۇنى اينالعان، بۇلتتى كۇنى تولعانعان، قۇرىعىن نايزاداي تايانعان، قۋ تولاعاي جاستانعان، ەر قازاقتىڭ اۆتونومياسى بۇل!»
گازەتتى ومبى گۋباتكومىنان الىپ، قازاق وكىلدىگىنە بەرۋ ماسەلەسى دە ءبىرسىپىرا اۋرە-سارساڭمەن شەشىلەدى. قۇرىلتايشىسى وزگەرگەندىكتەن رەداكتسيا القاسى بۇرىنعى «كەدەي ءسوزى» اتاۋىنان باس تارتىپ، گازەتتى «بوستاندىق تۋى» دەپ شىعاراتىن بولادى. سونىمەن، 1921 جىلعى 5 ناۋرىز كۇنى ومبىنىڭ كوركەمونەر مەكتەبىنىڭ شەبەرحاناسىندا گازەتتىڭ جاڭا باس تاقىرىبى تسينككە ويىلىپ جازىلدى.
بۇل ارادا باسىلىم اتاۋىنىڭ «كەدەي سوزىنەن» «بوستاندىق تۋىنا» الماستىرىلۋى تۋرالى پىكىرىمىزدى ورتاعا سالساق ارتىق بولماس. «كەدەي ءسوزى» – بەلگىلى دارەجەدە اياسى تار ۇعىم، تۇتاس حالىقتى باي جانە كەدەي دەپ بولگەن تاپتىق ۇستانىمنىڭ جەمىسى. ال «بوستاندىق تۋى» تۇتاس قازاق ۇلتىنىڭ وتارلىق ەزگىدەن قۇتىلىپ، تاۋەلسىزدىك، بوستاندىق العانىن، الماسا دا سول ماق-ساتقا ۇمتىلعانىن كورسەتەتىن جالپى ادامزاتتىق تۇسىنىكتى بەينەلەيدى.
وسى تۇرعىسىنان گازەتتىڭ بۇلاي اتالۋى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق اڭساعانىن، ءوز ەركى ءوز قولىنا تيگەندە عانا تاريحتان لايىقتى ورىن الۋعا مۇمكىن دەگەن ىزگى نيەتتى بىلدىرەدى. تيىسىنشە، ءدال وسى «بوستاندىق تۋى» دەگەن اتاۋ قازاق دالاسىندا تاپتىق جىكتەلۋدىڭ جوق ەكەنى تۋرالى «الاش» پارتياسىنىڭ ۇستانىمىنا ساي كەلەدى.
ومبىداعى قازاق وكىلدىگىنىڭ اتىنان، ياعني جاڭا قۇرىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتىنان «بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ تۇڭعىش سانى 1921 جىلعى 7 ناۋرىز كۇنى جارىققا شىقتى. قازاق وكىلدىگى باسپاحانانىڭ 8 جۇمىسشىسىنا جالاقى تولەۋ ماسەلەسىن دە شەشتى.
گازەتتىڭ وسى 4 مىڭ دانا بولىپ باسىل­عان تۇڭعىش سانىندا قازاقستان ورتا­لىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيىتقالي مەندەشەۆتىڭ «قازاق جولداستارعا!» دەگەن ۇندەۋى جاريالاندى. گازەتكە قوسىمشا رەتىندە «قازاق ايەلدەرىنە!» دەگەن ۇندەۋ 1 مىڭ دانا بولىپ باسىلىپ، ايەلدەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گولۋبەۆانىڭ اتىمەن، اراب الىبىمەن جەكە پاراق تۇرىندە تاراتىلدى.
مەملەكەتتىك مۇراعات قورىندا ماعجان جۇماباەۆتىڭ «بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ رەداكتسيا القاسىنىڭ مۇشەسى ەكەندىگى جانە ارنايى تاماق ۇلەسىن المايتىندىعى» تۋرالى №727 انىقتاما-كۋالىك ساقتالعان. ونىڭ جازىلعان كۇنى 1921 جىلعى 21 ناۋ­رىز.
رەداكتسياداعى شىعارماشىلىق قىزمەت­كەرلەر مىندەتتەرىن ءوزارا بىلاي بولىسكەن كورىنەدى:
راديو ارقىلى ماتەريالدار قابىلداپ، قازاقشا دايىنداۋ: بىرمۇحامەت ايباسوۆ، مۇراتبەك سەيىتوۆ.
جەرگىلىكتى حابارلار: كاكەنوۆ پەن فازىلوۆ.
قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ قاۋلى-قارارلارى مەن نۇسقاۋلارى، ياعني رەسمي اقپارات: كەمەڭگەروۆ، ايباسوۆ، بەكمۇحامبەت سەركەباەۆ (ەرمەك سەركەباەۆتىڭ اكەسى. – ز.ت.).
پارتيا جۇمىسى: توقجانوۆ پەن تەلجانوۆ.
باسپاحانادا ءارىپ تەرۋشى، بەتتەۋشى جانە باسۋشى بولىپ مىنا ادامدار ىستەگەنى تۋرالى ماعلۇماتتار بار: كەنجەتاەۆ وراقباي، سماعۇل اۋباكىر، سەرىكباەۆ حۋسايىن، جىلگەلدين شاكىرات، تيۋكوۆ گ.
19 ناۋرىزداعى سانىندا اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىن سيبرەۆكومنىڭ قاراماعىنان الىپ قازاقستانعا قوسۋ ءۇشىن ۇكىمەت كوميسسياسى كەلە جاتقانى حابارلاندى. اقمولا گۋبەرنيالىق رەۆكومىنا توراعا بولىپ تاعايىندالعان ءابدىراحمان ايتيەۆ ءباسپاسوز ارقىلى جاس قازاق رەسپۋب­ليكاسىن نىعايتۋ جونىندەگى شارالاردى جاريا ەتتى.
گازەتتىڭ 5-سانىندا جاريالانعان «ىسكە ءسات!» دەگەن باسماقالا اقمولادا بيلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋداعى شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەلەرگە ارنالدى. ياعني جاڭا تۇرپاتتى سوت جانە ءتارتىپ ساقتايتىن ميليتسيا ورگاندارىن اۋەلدەن دۇرىس قۇرۋ قاجەتتىگىنە كوڭىل اۋدارىلدى.
كوپ ۇزاماي، 1921 جىلى 26 ساۋىردە، قازاق اۆتونومياسى قۇرامىندا اقمولا گۋبەرنياسى قۇرىلىپ، ونىڭ ورتالىعى پەت­روپاۆل قالاسى بولىپ بەلگىلەندى.
گۋبرەۆكومعا توراعا بولىپ، ومبىدا، ءسىبىر رەۆكومىنداعى قازاق وكىلدىگىندە جۇمىس ىستەگەن ءابدىراحمان ايتيەۆ تاعايىندالدى. ەندى گۋبەرنيالىق «بوستاندىق تۋى» گازەتىن اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعى پەتروپاۆلعا كوشىرۋ ماسەلەسى قوزعالادى.
1921 جىلدىڭ 21 ءساۋىر كۇنى گازەت رەداكتسياسى ومبىداعى وكىلدىككە حات جولدايدى: «الداعى ۋاقىتتا گازەتتىڭ پەت­روپاۆل قالاسىنا كوشۋىنە بايلانىستى ومبى ۋەزىنە جىبەرىلگەن گازەت قىزمەتكەرى بەكمۇحامبەت سەركەباەۆتى كەرى شاقىرۋدى سۇرايمىز». بۇل قۇجات «بوستاندىق تۋىنىڭ» ومبىدان پەتروپاۆلعا قاشان اۋىسقانىن دالىرەك كورسەتەدى.
ەكىنشى ءبىر حاتتا پەتروپاۆل قالاسىندا قازاق گازەتىن شىعارۋعا قاتىستى قيىندىقتار باياندالعان:
«پەتروپاۆل قالاسىندا اقمولا گۋبرەۆكومىنىڭ ۇيىمداسۋىنا بايلانىستى وندا گازەت شىعارۋ ءۇشىن قازاق شريفتىلەرى مۇلدە جوق، ورىس ارىپتەرى دە جەتىسپەيدى، باسپا ماشينالارى از، قاعاز جەتىمسىز. سوندىقتان بۇرىنعى اقمولا وبلىستىق باسقارماسىنىڭ باسپاحاناسىن ارىپتەرىمەن، قاعازىمەن جانە ءارىپ تەرۋشىلەرىمەن اقمولا گۋبرەۆكومىنىڭ قاراۋىنا بەرگىزۋدى سۇرايمىز».
بۇل ارادا «بۇرىنعى اقمولا وبلىستىق باسقارماسى» دەگەن اتاۋدى تۇسىندىرە كەتسەك ارتىق بولماس. ويتكەنى اقمولا وبلىسى دەگەن اتاۋدى كوپشىلىك جۇرت ناعىز اقمولا قالاسىمەن، قازىرگى استانامەن شاتىستىرادى.
رەۆوليۋتسيادان بۇرىن دا 1868 جىلعى رەفورماعا بايلانىستى اقمولا وبلىسى بولعان. ونىڭ ورتالىعى – ومبى قالاسى. سونىمەن بىرگە ومبى قالاسى ءارى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى بولعان. اقمولا وبلىسىن اسكەري گۋبەرناتور باسقارعان. باسقارۋ كەڭەسى «وبلىستىق باسقارما» دەپ اتالعان. ال ءسوز بولىپ وتىرعان «وبلىستىق باسقارمانىڭ باسپاحاناسى» 1888 جىلدان 1902 جىلعا دەيىن «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتىن» شىعارىپ تۇرعان بولاتىن. گازەت جابىلعاننان كەيىن بۇل باس­پاحانادا ۇكىمەتتىڭ بۇيرىق-جارلىقتارى، تسيركۋليار حاتتارى، اۋىلشارۋاشىلىق نۇسقاۋلارى قازاق تىلىندە، اراپ الىبىمەن باسىلىپ تۇرعان. كەيىن «كەدەي ءسوزى» وسى باسپاحانادان شىققان.
ال پەتروپاۆلدا قازاق ارىپتەرى جوق، ورىسشاسىنىڭ ءوزى جەتىسپەيدى دەگەنگە كەلەتىن بولساق، بۇل سوزدەر مۇندا بۇرىن قازاق باسىلىمدارى بولماعان دەگەندى بىلدىرمەيدى. پەتروپاۆلدا «ەسىل دالاسى» (1913 جىل، قىركۇيەك), كولباي توعىسوۆتىڭ (تولەڭگىتوۆ) «ءۇش ءجۇز» گازەتى (1917 جىلى), «جاس ازامات» (1918-1919 جىلدار) گازەتى شىعىپ تۇرعانىن جوعارىدا ايتتىق.
ەندى پەتروپاۆلداعى باسپاحانانى قالپىنا كەلتىرۋ جانە ونىڭ قۋاتىن ارتتىرۋ جونىندە قازاق اۆتونومياسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيىتقالي مەندەشەۆ 1921 جىلعى 27 ساۋىردە ومبىداعى وكىلەتتى توتەنشە كوميسسياعا جەدەلحات سوعىپ، «پەتروپاۆلدا ەلەكتروباسپا» اشۋ ماسەلەسىن جەدەلدەتۋدى سۇرايدى.
1921 جىلعى مامىردىڭ 13-ءى كۇنى اق­مولا گۋبرەۆكومىنىڭ توراعاسى ايتيەۆ ءابدىراحمان ومبىعا جەدەلحات سوعىپ: «400 پۇت گازەت قاعازىن، باسپاحاناعا ءارىپ تەرۋگە جانە گازەت بەتتەۋگە كەرەكتى ءتۇرلى گارت (مەتالل قورىتپاسى) ماتەريالدارىن، رەگلەتتەر، باباشكالار مەن مارزاندار، ءارتۇرلى كۆادراتتار – 7 پۇت ماتەريال جىبەرۋدى» سۇرايدى. (باسپاحانا زاتتارىنىڭ تەحنيكالىق اتاۋلارى).
مامىردىڭ 5-ءى كۇنگى جەدەلحاتتا گۋبەر­نيالىق مەكەمەلەردى ۇيىمداستىرۋعا اسا قاجەت ادامدار «تۇرلىباەۆتى، كو­كەنوۆتى، ارىسلانوۆتى، يۋسۋپوۆتى، يتباەۆتى، ءابدىراحمانوۆتى، بۇلعاقباەۆتى، ولەينيكوۆتى – جازۋ ماشينكاسىمەن، ماعجان جۇماباەۆتى باسپا جابدىقتارىمەن ومبىدان پەتروپاۆلعا جىبەرۋ سۇرالعان». بۇل ادامداردىڭ كەلۋى كەشىگىپ، ۋاقىت ءوتىپ بارا جاتقان سوڭ ايتيەۆ تاعى دا 1921 جىلعى 1 ماۋسىمدا ومبىعا جەدەلحات جولداپ كەلۋگە ءتيىستى ادامداردىڭ ءتىزىمىن كورسەتەدى. بۇل تىزىمدە يۋسۋپوۆ پەن جۇماباەۆ اتالمايدى.
دەمەك، ماعجان جۇماباەۆتىڭ ومبىدان پەتروپاۆلعا 1921 جىلعى 5 مامىر مەن 1 ماۋسىم ارالىعىندا كەلگەنىن كورەمىز. (وسى بولىمسىز عانا كورىنەتىن دەرەك ۇلى اقىننىڭ ومىربايانىنداعى ءتۇرلى «قوسپالاردىڭ» نەگىزسىز ەكەنىن كورسەتەدى-اۋ! – ز.ت.) بۇعان تاعى ءبىر دالەل، 10 ماۋسىم كۇنى گۋبرەۆكوم توراعاسى ءابدىراحمان ايتيەۆ ءۇشىنشى رەت ومبىعا جەدەلحات جولداپ، ومبىدا قىزمەتتە قالعان قازاق مامانى سىرتلانوۆتى دا جىبەرۋدى سۇرايدى. بۇل اتالعانداردىڭ ىشىندە ايدارحان تۇرلىباەۆ پەن بارلىبەك سىرتلانوۆ پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن، جوعارى ءبىلىمدى ماماندار ەكەنىن ايتقان ءجون.
1921 جىلعى 7 ماۋسىم. ءا.ايتيەۆتىڭ تاعى ءبىر جەدەلحاتى: «ومبى، سيبرەۆكوم توراعاسى سميرنوۆقا!
جاڭا ۇيىمداستىرىلعان گۋبەرنيانىڭ جالعىز گازەتى قاعاز تاپشىلىعىنان جابىلىپ قالعالى تۇر. جاڭا استانا – ورىنبوردان جابدىقتاۋ شارالارى شىلدە ايىن­دا عانا باستالماق. سوندىقتان 200 پۇت قاعاز كەرەك. ونى بەرمەسەڭىزدەر، جاعدايىمىز قيىن» نەمەسە ءبىر اپتادان كەيىن تاعى جەدەلحات جولدايدى: «باسپاحانا ۇيىمداسۋىنا بايلانىستى گۋبرەۆكوم قاراۋىنا ون باسپاگەر، ءارىپ تەرۋشى ماماندار جىبەرۋىڭىزدى تاباندى تۇردە سۇرايمىن. 1921 جىلعى 14 ماۋسىم».
بۇل قۇجاتتار قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىن تۇگەل قامتىعان اقمولا گۋبەرنياسىندا، ونىڭ ورتالىعى پەتروپاۆل قالاسىندا قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋ ىسىنە ءابدىراحمان ايتيەۆتىڭ زور ەڭبەك سىڭىرگەنىن كورسەتەدى. ول انا تىلىندەگى مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ مەملەكەت ىرگەسىن نىعايتۋعا، حالىقتىڭ دەربەس بيلىكتى ءوز قولىنا الۋىنا دەگەن سەنىمىن ورنىقتىرۋعا ۇلكەن كومەگى بولاتىنىن جاقسى بىلگەن.
1921 جىلعى ماۋسىمدا ورىنبور قالاسىندا قازاقستان وبلىستىق ءبىرىنشى پارتيا كونفەرەنتسياسى وتكىزىلدى. كونفەرەنتسيادا قازاقستاننىڭ جەرگىلىكتى ءباسپاسوزى ءوز مىندەتىن ءالى دە ويداعىداي اتقارا الماي وتىرعاندىعى، اسىرەسە قازاق تىلىندەگى گازەتتەردىڭ جاعدايى وتە ناشار ەكەندىگى اتاپ كورسەتىلدى. قازاق حالقىنىڭ اراسىندا جاڭا بيلىكتى نىعايتۋعا باعىت­تالعان بۇقارالىق ۇگىت تۇسىنىك جۇمىستارىن جاقسارتۋعا كوڭىل ءبولىندى. باسقاسىنا قاراعاندا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دارەجەسىن جەدەل كوتەرۋ قاجەت بولدى. رەسپۋبليكادا گازەت رەداكتسيالارىندا جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى قىزمەتكەرلەر ىرىكتەلدى، باسپاحانالار قاجەتتى جابدىقتارمەن تولىقتىرىلا باستادى.
1921 جىلعى قىركۇيەك ايىندا «بوس­تاندىق تۋىنىڭ» تارالىمى 2900 دانا بولعانى، ال قاراشا ايىندا 6-سانى 17172 دانا بولىپ شىققاندىعى تۋرالى ماعلۇمات بار. گازەتتىڭ اي سايىنعى، ءتىپتى ءار سانىنىڭ تارالىمى ءارتۇرلى ەكەن. مىسالى، قاراشانىڭ 20-سى كۇنگى سانى 2115 دانا. بۇل دەرەكتەر گازەتتەردىڭ ناقتى وقۋشىلار سانىن نەمەسە جازدىرىپ الۋشىلار سانىن ايعاقتامايدى، باسپاحانانىڭ مۇمكىندىگىن نەمەسە قاعاز قورىن كورسەتسە كەرەك.
قازىرگى اكىمشىلىك-ايماقتىق بولىسپەن قاراعاندا سولتۇستىك قازاقستان، كوكشەتاۋ، اقمولا، قاراعاندى وبلىستىق گازەتتەرىنىڭ جانە وسىناۋ ۇلكەن ايماقتاعى اۋداندىق، سالالىق گازەتتەردىڭ تۇڭعىشى جانە كوشباسى رەتىندەگى «بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەكشە.
قازاقستان وبلىستىق پارتيا ۇيى­مىنىڭ 1922 جىلعى 3 اقپاندا بولعان ءىى وبلىستىق كونفەرەنتسياسى دا ءباسپاسوز سالاسىنا كوڭىل ءبولدى. قازاق تىلىندە كوپشىلىككە ارنال­عان گازەتتەردى كوبەيتۋ، ولاردى ءتيىستى قىزمەتكەرلەرمەن قامتاماسىز ەتىپ، گازەت­تەردىڭ جۇيەلى شىعۋىنا بارلىق جاعداي جاساۋ تالاپ ەتىلدى. گازەتتەردىڭ وقىرماندارمەن بايلانىسىن نىعايتۋ ماقساتىندا بارلىق رەداكتسيالاردا حات جانە انىقتاما بولىمدەرىن ۇيىمداستىرۋ قاجەت دەپ تانىلدى.
1922 جىلعى 27 ءساۋىر كۇنى گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا «بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورلىعىنا بۇرىن باسپاسوزدە بىرقاتار ۋاقىت جۇمىس ىستەگەن جانۇزاق جانىبەكوۆ تاعايىندالدى.
ءبىر ايدان كەيىن پارتيا كوميتەتى «بوس­تاندىق تۋى» گازەتىنىڭ رەداكتسيا القاسى­نىڭ قۇرامىن قايتا قاراپ، جاۋاپتى رەداكتورلىققا ايتقوجيندى، القا مۇشەلىگىنە بارجاقسين مەن جانىبەكوۆتى تاعايىندادى. «بوستاندىق تۋىنىڭ» ماتەريالدىق بازاسى وڭالىپ كەتە المادى. قازاق قارىپتەرى جەتىسپەدى. بۇل جونىندە گازەت رەداكتورى ايتقوجين پارتيا-كەڭەس ورگاندارىنا بىرنەشە رەت مالىمدەدى. اقىرى ءتيىستى شەشىم قابىلدانىپ، گازەت رەداكتسياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بەگىشەۆ ءابدىراحمان ورىنبور قالاسىنا، باسپاحانا جابدىقتارىن الۋعا جىبەرىلدى.
…پەتروپاۆل قالاسىندا شىعىپ تۇرعان، گۋبەرنيالىق «مير ترۋدا» گازەتىنىڭ بەتىندە 1922 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ماعجان «سارىارقاداعى اشتىق» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا باستىردى. اۆتور قازاق دالاسىن جايلاعان اشتىق تۋرالى جانە قازاقتىڭ تابيعي ءبىتىم بولمىسى ءتوزىمدى ەكەندىگى، اشتان قىرىلىپ جاتسا دا تۇياق سەرىپپەيتىن مومىندىعى تۋرالى ايتادى. «قازىرگى قازاق دالاسى ەكاتەرينا زامانىنداعى سارىارقا ەمەس، سۇرلەنگەن جىلقى ەتى تاۋ-تاۋ بولىپ، سارى قىمىز داريا بولىپ اعىپ جاتقان جوق… سارىارقانىڭ كۇيزەلگەن كۇيىن كورەيىك، كۇڭىرەنگەن ءۇنىن تىڭدايىق…» دەپ كەلەدى. وسى ارقىلى ماعجان ءورىستىلدى وقىرمانعا، بيلىك باسىنداعى لاۋازىم يەلەرىنە ءوز حالقىنىڭ جاعدايىن ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.
سول كۇزدە گۋبەرنيادا كەڭەستەر سايلاۋى وتەتىن بولدى. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ماعجان بۇل ناۋقاننىڭ قازاق اۋىلدارىنا جاقسىلىق اكەلۋىن تىلەدى. تىلەدى دە، سايلاۋدىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرىپ، «بوستاندىق تۋى» گازەتىنە «سايلاۋ» دەگەن ماقالا جازىپ باستىردى. وندا قازاق دالاسىندا قازىر رەۆكوم دەپ اتالاتىن اسكەري بيلىك ورناعانىن، بۇل بيلىكتىڭ قۇرامىنا ەشكىم سايلاماعان، جوعارىدان تاعايىندالعان وكىلدەر كىرگەنىن، دەمەك، ولار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بىلمەيتىندىگىن كورسەتتى. ەندى «15 اۆگۋستان قالدىرماي گۋبەرنيالىق رەۆكوم تاراتىلىپ، بولىستىق، ويازدىق ءھام گۋبەرنيەلىك يسپولكومدەر قۇرىلماق بولدى. ەكىنشى ءتۇرلى ايتقاندا – گۋبەرنيامىزدىڭ بارلىق ءىسى جوعارىدان بەلگىلەنىپ، ۋاقىتشا وتىرعان ادامداردىڭ قولىنان الىنىپ، ەلدىڭ ءوزى بىلەتىن، ءوزى سەنەتىن، ءوزى سايلاعان ادامداردىڭ قولىنا تاپسىرىلماق…» دەپ جازدى. وسىلايشا، جاڭا ساياساتتان بەيحابار وتانداستارىن سايلاۋعا بەلسەنە قاتىسۋعا، بيلىك قۇرامىنا ەلدىڭ ءجايىن بىلەتىن، اۋىزى دۋالى، بەدەلدى، ىسكەر دە ادال ازاماتتاردى سايلاۋعا شاقىردى. اتاپ ايتۋ كەرەك، بۇل ماقالا ءوزى قولىمەن قالىپتاستىرعان جەرگىلىكتى باسپاسوزدەگى ماعجاننىڭ ەڭ سوڭعى قولتاڭباسى.
ەرتەڭىندە-اق ورىس تىلىندە شىعاتىن گۋبەرنيالىق «مير ترۋدا» گازەتىنىڭ 1922 جىلعى 8 تامىزداعى سانىندا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سابىر ءشارىپوۆتىڭ (بۇركەنشىك اتى – ريباس) «قازاق بولىستارىنداعى كەڭەستەر سايلاۋى» (ك ۆىبورام سوۆەتوۆ ۆ كيرگيزسكيح ۆولوستياح) دەگەن ماقالاسى باسىلدى. تاقىرىبىنان-اق، كورىنىپ تۇرعانداي، ورىس بولىستارىنان قازاق بولىستارىن جەكە ءبولىپ الىپ، ۇلتتى كەمسىتكەنىن بىلاي قويعاندا، بۇل ناعىز بايبالام ەدى. «ريباستىڭ» ۇرانى كەڭەستەر قۇرامىنا لايىقتى ادامدار سايلاۋ قاجەت دەگەن سياقتى كورىنگەنىمەن، باستى تەزيسى «جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنا بۇرىنعى الاشورداشىلار سايلانىپ كەتپەسىن!» دەپ جاي جاتقان ەلدەن جاۋ ىزدەدى. اتاپ ايتقاندا، گازەتتىڭ كىمدەردى مەزگەپ، اۆتوردىڭ كىمدەرگە نۇسقاپ وتىرعانى ەرتەڭىندە، 9 تامىزداعى گازەتتە جاريالانعان «الاشورداشىلارعا كەڭەس ۇيىمدارىندا ورىن جوق!» دەگەن ەكىنشى ماقالاسىنان كورىنەدى. ءۇزىندى مىناۋ:
«قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ كوسەم­دەرى، بۋرجۋيلار مەن كۋلاكتاردىڭ ۇلدارى، جالداپتارى جۇماباەۆ، تىلەۋلين، مۇقىشەۆ، سەيىتوۆتەر، يتباەۆ، تۇرلىباەۆ، جانايداروۆ، نۇرالين كەزىندە بوكەيحانوۆتىڭ، بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆتىڭ باتاسىن الىپ، سوڭىنان ەرىپ، كولچاك تۇسىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى. ءبىز ەڭبەكشى-كەدەيلەر اتىنا مىنانى مالىمدەيمىز: الداعى كەڭەستەر سايلاۋىندا بۇرىنعى الاشورداشىلارعا، اسىرەسە ولاردىڭ كوسەمدەرىنە بىردە-ءبىر داۋىس بەرىلمەسىن… ءبىزدىڭ جولىمىز ولاردان بولەك. ولارعا داۋىس بەرگەندەر – ەڭبەكشىلەردىڭ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى سانالادى…» وسى جالانى كورە تۇرا ماعجان قىزىلجاردان جىلىس­تاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سول كەتكەننەن تاشكەنت باردى. ءبىر جىلدان سوڭ وقۋدى سىلتاۋراتىپ ماسكەۋدى بەتكە الدى. وندا دا تۇراقتاتپاعان سوڭ، سوڭىنا قوڭىراۋ بايلانىپ ەلگە كەلدى. ماعجاننىڭ قيىن تاعدىرى وسىلاي باستالعان.
1926 جىلعى 1 مامىر كۇنى 8 بەت بولىپ شىققان «بوستاندىق تۋىندا» «بۇجىر» دەپ قول قويعان اۆتوردىڭ «ءباسپاسوز كۇنى» دەگەن ماقالاسىندا ورىستىڭ جۇمىسشى باسپاسوزىنە، ودان كەيىن سوتسيال-دەموكراتيالىق «يسكرا» جانە «پراۆدا» گازەتتەرىنىڭ تاريحىنا شولۋ جاسالادى دا، قازاق تىلىندە شىققان گازەتتەردى كەزەگىمەن ءتىزىپ، ارقايسىسىنا تاپتىق تۇرعىدان باعا بەرىلەدى. مىسالى:
1) «قازاق» گازەتىنىڭ ءباسپاسوز كۇنىنەن سىباعا الۋعا قۇقى جوق. 1912-1918 جىلدارى جالعىز-اق ۇلت قوزعالىسىنا كوسەمدىك قىلدى. بولشەۆيكتەرگە قارسى بولدى. شىعارۋشىلار: بايتۇرسىنۇلى، دۋلاتۇلى، بوكەيحانۇلى، ت.ب.
2) «سارىارقا»، سەمەيدە، 100 پروتسەنت الاشتىڭ گازەتى. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ءسوز تاراتىپ، قازاقتىڭ قالىڭ بۇقاراسىنىڭ كوزىن بويادى. كولچاكقا ناماز وقىدى. جازۋشىلارى: عابباسوۆ، بوكەيحانوۆ، تۇرعانباەۆ، اۋەزوۆ، ت.ب.
3) «جاس ازامات»، قىزىلجاردا، 1917-18-19 جىلداردا. باس جازۋشىلارى ماعجان، كەمەڭگەروۆ، سادۋاقاسۇلى سماعۇل، تاعى بىرنەشەۋلەرى. وعان تىلەكتەس «الاش» گازەتى، 1917-1918.
4) «بىرلىك تۋى» تاشكەنت. باسقارۋشىسى مۇستافا شوقاەۆ. قازىر شەت مەملەكەتتەردە قاشىپ ءجۇر. 18 جىلى جەتىسۋ-سىرداريا ەلدەرىنىڭ ۇستىندە ۇلى سوعىس بولعانى بەسىكتەگى بالاعا ءمالىم. «بىرلىك تۋى» سول قاندى سوعىستا اقتاردىڭ سۋسىنى بولىپ ءجۇردى. بۇل گازەت، 17 جىلدارى بەيتاراپتاۋ بولدى دا، 18 جىلى قايرەتدين بولعانبايۇلى باسقارعان سوڭ-اق بولشەۆيككە بەتى تەرىس قارادى…»
«ءباسپاسوز تاريحى» دەگەن وسى ماقالانى س.مۇقانوۆ ءوزى جازعانىن «ەسەيۋ جىلدارى» دەگەن ەستەلىك كىتابىندا كورسەتكەن.

زارقىن تايشىباي،پروفەسسور
پەتروپاۆل

"انا ءتىلى" گازەتى