كيەلى جەر، قاسيەتتى توپىراق، ەرەكشە جاراتىلىس. ءيا ، بۇلار ماڭعىستاۋ جەرىنىڭ ەنشىسىندەگى قۇبىلىستار. كوك اسپانى – ۇرپاعىنىڭ كەمەل بولاشاعى ءۇشىن جاراتقانعا ۇزبەي دۇعا ەتۋشى اۋليە-ابىزدارىنىڭ رۋحتارىنا تولى، جەرىنىڭ استى – جاراتقاننىڭ پەندەسىنىڭ يگىلىگىنە جاراتقان بايلىعىنا تولى قاسيەتتى مەكەندە ۇلكەن يگىلىكتى ءىس اتقارىلۋدا. ول ارينە، اللانىڭ سۇيىكتى قۇلى، حالقىنىڭ رۋحاني ۇستازى ءپىر بەكەت اتانىڭ 260 جىلدىق مەرەيتويىن كەڭ كولەمدە اتاپ ءوتۋ شاراسى. وسكەلەڭ ۇرپاقتى ادامگەرشىلىك پەن يماندىلىققا تاربيەلەۋگە سەبەپ بولاتىن اتالمىش شارانىڭ لايىقتى دەڭگەيدە وتكىزىلۋىنە ۇلەس قوسىپ جۇرگەن بارشا ازاماتتارعا اللا تاعالا قۋات بەرگەي!

كيەلى جەر، قاسيەتتى توپىراق، ەرەكشە جاراتىلىس. ءيا ، بۇلار ماڭعىستاۋ جەرىنىڭ ەنشىسىندەگى قۇبىلىستار. كوك اسپانى – ۇرپاعىنىڭ كەمەل بولاشاعى ءۇشىن جاراتقانعا ۇزبەي دۇعا ەتۋشى اۋليە-ابىزدارىنىڭ رۋحتارىنا تولى، جەرىنىڭ استى – جاراتقاننىڭ پەندەسىنىڭ يگىلىگىنە جاراتقان بايلىعىنا تولى قاسيەتتى مەكەندە ۇلكەن يگىلىكتى ءىس اتقارىلۋدا. ول ارينە، اللانىڭ سۇيىكتى قۇلى، حالقىنىڭ رۋحاني ۇستازى ءپىر بەكەت اتانىڭ 260 جىلدىق مەرەيتويىن كەڭ كولەمدە اتاپ ءوتۋ شاراسى. وسكەلەڭ ۇرپاقتى ادامگەرشىلىك پەن يماندىلىققا تاربيەلەۋگە سەبەپ بولاتىن اتالمىش شارانىڭ لايىقتى دەڭگەيدە وتكىزىلۋىنە ۇلەس قوسىپ جۇرگەن بارشا ازاماتتارعا اللا تاعالا قۋات بەرگەي!

    تامىز ايىنىڭ باسىندا، ياعني ءپىر اتامىزدىڭ مەرەيتويى قارساڭىندا ولكەمىزگە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حورەزم وبلىسىنان ءبىر توپ وكىلدەر كەلگەن بولاتىن. حورەزم وبلىسىنىڭ حيۋا قالاسى بەكەت اتامىزدىڭ وقىپ، ءبىلىم العان جەرى ەكەندىگى كوپشىلىككە ءمالىم. وكىلدەر قۇرامىندا وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «مامۋن» اكادەمياسى مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى ابدۋللا ابدراسۋلوۆ، حيۋا قالاسىنداعى «يچان قالا» مەموريالدىق كەشەنىنىڭ عالىم-حاتشىسى كامىلجان قۇدايبەرگەنوۆ جانە بەكەت اتانىڭ ۇستازى قوجا باقىرجان قاجىنىڭ ۇرپاعى نازارباي رەدجەپبايۇلى مىرزالار بولدى. قۇرمەتتى قوناقتارمەن «نۇروتان» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى وبلىستىق فيليالى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، بەكەت اتامىزدىڭ 260 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ جونىندەگى ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ج.قاراەۆ جانە وبلىس اكىمى جانىنداعى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ءو.وزعانباەۆ مىرزالار كەزدەسۋ وتكىزىپ، حيۋا قالاسىنداعى بەكەت اتا وقىعان شيرعازى حان مەدرەسەسى، باقىرجان ۇستازدىڭ ۇستاپ، تۇتىنعان جادىگەرلەرى، بەكەت اتا جايلى عىلمي دەرەكتەر تۋرالى پىكىر الىستى. كەزدەسۋ بارىسىندا بەكەت اتا تۋرالى تولىعىراق دەرەكتەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن حيۋا قالاسىنا ارنايى ماماندار جىبەرۋ قاجەت دەگەن توقتام جاسالدى.

    تامىز ايىنىڭ 9-جۇلدىزىندا حيۋا قالاسىنا جول تارتتىق. جانىمدا وبلىستىق «ماڭعىستاۋ» گازەتىنىڭ ءفوتوتىلشىسى سەرىك مايەمەروۆ بار. ماقساتىمىز – جوعارىدا ايتىلعانداي، مۇراعاتتا جۇمىس جاساپ، تابىلعان دەرەكتەردى ەلگە الىپ قايتۋ جانە حيۋا قالاسىمەن شيرعازى حان مەدرەسەسىنىڭ فوتوالبومىن جاساۋ.  ءبىزدى حيۋادا «يچان قالا» مەموريالدىق كەشەنىنىڭ عالىم-حاتشىسى كالىمجان قۇدايبەرگەنوۆ پەن «مامۋن» اكادەمياسى مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى ابدۋللا ابدراسۋلوۆ كۇتىپ الدى. ۋاقىتىمىز شەكتەۋلى بولعاندىقتان، بارعان كۇنى شارۋامىزعا كىرىسىپ كەتتىك. العاشقى جۇمىس «مامۋن» اكادەمياسىنان باستالدى. بەيرۋني، ابۋ الي يبن سينا، ماحمۋد زاماحشاري سەكىلدى الىپ  عۇلامالار نەگىزىن سالعان مىڭ جىلدىق تاريحى بار اكادەميا گازناۋي شاپقىنشىلىعى سالدارىنان توقتاپ قالىپ، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى قايتا جاساقتالعان ەكەن. اكادەميانىڭ باي تاريحىمەن تانىسا كەلە، ول جەردەن اعىلشىن ساياحاتشىلارى تۇسىرگەن تابىن جانە شەكتى رۋىنان شىققان ەسەت كوتىبارۇلى سىندى كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ بايىرعى فوتوسۋرەتتەرىن تاپتىق. ساپاردىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى –بەكەت اتامىز ءبىلىم العان كەزدەگى وقۋ باعدارلاماسىن تابۋ بولاتىن. ىزدەنە كەلە وعان دا قول جەتكىزۋ ءناسىپ بولدى. حح عاسىرعا دەيىن حيۋا مەدرەسەلەرى ءوز شاكىرتتەرىن ءۇش ساتىدان تۇراتىن وقۋ باعدارلامالارى نەگىزىندە وقىتقان. تومەندەگى مالىمەتتەردى ۇرگەنىش مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، پارسى ءتىلى وقۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، شىعىستانۋشى ابدۋللا احمەدوۆتان الدىق. سونداي-اق العان مالىمەتتەرىمىزدى 2002 جىلى نوكىس قالاسىنىڭ «ءبىلىم» باسپاسىنان جارىق كورگەن عالىم ماقسات قارلىباەۆتىڭ «مەدرەسە ۆ كاراكالپاكي ءحىح – نا چالا حح ۆەكوۆ» اتتى كىتابى ارقىلى ناقتىلاي تۇستىك.

    مەدرەسەنىڭ (مەدرەسە – جوعارعى، مەكتەپ – تومەنگى وقۋ ورنى.-م.س) وقۋ مەرزىمى – 7 جىل.

    1-ساتى – «ادنو» (تومەنگى ساتى):

    -حارىپتەردى ۇيرەنۋ;

    -قۇران تاعىلىمى;

    -تاجۋيد (27 بولىمنەن تۇراتىن اراب ءتىلىنىڭ كىشى ەرەجەسى);

    -حافتيەك (قۇراننان جارتى پارا، ياعني 28 سۇرە جاتتاۋ).

    2-ساتى – «اۆسات» (ورتاڭعى ساتى):

    - مۋفرادوت (اراب ارىپتەرىن ءارتۇرلى ۇلگىدە كوركەمدەپ جازىپ ۇيرەنۋ، بۇنى حۋسنيحات دەپ تە اتايدى، ياعني كالليگارافيا);

    -سارف (اراب ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى، سوزدەردى جىكتەۋ);

    - ناحۆ (اراب ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى، سويلەمدەردى جىكتەۋ).

    3- ساتى – «الو» (جوعارى ساتى):

    -چاركيتاب (شاريعي ماسەلەلەر كىتابى );

    -سۋفي اللايار (رۋبايلار);

    -ناۆوي (رۋبايلار);

   - حوجا حافيز (رۋبايلار);

    -شارحي مۋللا (تەرەڭدەتىلگەن شاريعات ۇكىمدەرى);

    -شارحي اقايد ء(دىني يدەلولگيا ىلىمدەرى ، بۇل ءىلىمدى الۋشى اقايدحان دەپ اتالادى);

    -تافسيري قۋران (قۇراندى جان-جاقتى تالداپ ءتۇسىندىرۋ).

    3- ساتىنىڭ وسىناۋ پاندەرىن تامامداعان شاكىرتتەر ءارى قاراي بىلايشا مامانداندىرىلادى:

    -ريەزيەت (ماتەماتيكا);

    -حانداسا (گەومەتريا);

    -تيببيەت (مەديتسينا);

    -جاگراف (گەوگرافيا);

    -فيقح (يۋريسپرۋدەنتسيا، بۇل ءىلىمدى العان ادام فاقيح دەپ اتالادى).

    مىنە، بەكەت سىندى اتالارىمىز وسىنداي باعدارلاما نەگىزىندە ءبىلىم العان. سونىمەن قاتار، بەكەت اتا كىتابي ىلىممەن شەكتەلىپ قانا قويماي، العان ءبىلىمىن جۇرەككە توقۋ ءۇشىن ۇستازى باقىرجان قاجىدان رۋحاني تاربيە العان ەكەن. بۇل العان تاربيە، ونىڭ العان ءبىلىمىن پەندەشىلىك قاجەتتىلىككە ەمەس، رۋحاني كەمەلدەنۋ جولىنا جۇمساۋىنا ىقپال ەتەدى ەكەن. جوعارىداعى باعدارلامانى كورىپ وتىرىپ، جەتپىس جىلداي سانامىزعا اتا-بابالارىمىز نادان بولدى دەگەن سەنىمدى ۇيالاتۋعا تىرىسقان توتاليتارلىق جۇيە ارەكەتتەرىنىڭ جىلمىسقىلىعىنا كوزىڭ جەتە تۇسەدى.

    يچان قالا كەشەنى مۇراعاتىنان تاپقان كەلەسى قۇجاتىمىز – حيۋا مەدرەسەلەرىندە ءدارىس وقىعان عۇلاما ۇستازداردىڭ ءتىزىمى بولدى. حيۋادا ءار حان ءوزىنىڭ بيلىك قۇرعان شاعىندا ءوز اتىندا جاڭادان مەدرەسە سالۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. اراب تىلىندە جازىلعان وسىناۋ قۇجاتتاردان حاندار اتىمەن اتالاتىن كوپتەگەن مەدرەسەلەردە ءدارىس بەرگەن كوپتەگەن قازاق ۇلتىنان شىققان عۇلاما ۇستازداردى كەزىكتىردىك.

    كۋتلۋگمۋراد يناق مەدرەسەسى: مۋللا اماننياز قازاق ، امانقۋلي قازاق، مۇحامماد، يۋسۋف قازاق، ابدۋللا قازاق، نۋرۋللا قازاق.

    اللاقۇلى حان مەدرەسەسى: دامۋللا نۋراددين قازاق، دامۋللا ەسمۋحاممەد قازاق، دامۋللا مۇحامماد نابي قازاق.

    ارابحان مەدرەسەسى: دامۋللا قازاق.

    مۇحاممەد امين حان مەدرەسەسى: دامۋللا مۇحامماد سافو قازاق.

    نۋرلىباي مەدرەسەسى: دامۋللا قازاق.

    مۋسا تورە مەدرەسەسى: مۋللا احمەد قازاق.

    ابدۋللا حان مەدرەسەسى: دامۋللا قازاق مۇحامماد.

    كەلەسى شۇعىلدانعان قۇجاتىمىز شيرعازى حان مەدرەسەسىنىڭ ۋاقفناماسى (مەدرەسەنىڭ ولەڭ تۇرىندە جازىلعان ەرەجەلەرى. – م.س.). شيرعازي حان ءىلىم تالاپ قىلۋشىلار ءۇشىن كوپتەگەن ىستەر اتقاردى. ءوز زامانىنىڭ كوپتەگەن عالىمدارى مەن شايىرلارىنىڭ سۇحباتىنان زور اسەر الۋشى ەدى. ونىڭ سالدىرعان كەرەمەت مەدرەسەسىن تاريحشىلار «ماسكاني فازيلان» – «عالامدار ءۇيى» دەپ اتاعان. شيرعازى حان مەدرەسەسىنىڭ كىرە بەرىس ەسىگىنىڭ ماڭدايشاسىنا ءمارمار تاستان ۋاقفناما جازىلعان. بۇل ەكى جازۋدىڭ دا ماعىناسى بىردەي.    ۋاقفنامادا مەدرەسەنىڭ ءمۋتاۋاليى (مەدرەسە قازىناشىسى), يمامى، ازانشىسى ، قۇتىباحاناشىسى، كىتاپحاناشىسى، مۇعالىمى جانە شاكىرتتەرىنىڭ قانشا جالاقى مەن شاكىرتاقى العاندىعى، سونداي-اق ولارعا بەرىلەتىن جاتاقحانانىڭ ولشەمدەرى جازىلعان. سونىمەن قاتار، سەبەپسىز ساباقتان ءبىر كۇن قالعاندا جالاقىسىنان قانشا بولىگى كەسىلەتىنى، ەكى كۇن قالعاندا قانشا بولىگى كەسىلەتىنى نەمەسە جاتاقحانادان قول ءۇزۋى سەكىلدى مالىمەتتەرى جازىلعان.

    حيۋا قالاسىنان سوڭ ءبىز ات باسىن بەكەت اتامىزدىڭ ۇستازى باقىرجان بابانىڭ جەرلەنگەن جەرى – حورەزم وبلىسى، قوسكوپىر اۋدانى، عازاۋات اۋىلىنا بۇردىق. بۇگىندە سول اۋىلدا باقىرجان بابانىڭ ۇرپاقتارى ءومىر سۇرەدى. بۇل جەردە باقىرجان بابانىڭ مازارىن، قاسيەتتى قۇدىعىن جانە ءوزى تۇتىنعان تاسپيىعىن البوم جاساۋ ماقساتىندا سۋرەتكە تۇسىردىك.

    تاشكەنت مۇراعاتىنان بەكەت اتامىز تۋرالى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن ەكى كىتاپ تابىلعاندىعى كوپشىلىككە ءمالىم. ونىڭ ءبىرى – «تازكيراي مۋحامماد باقير» دەپ اتالاتىن ەڭبەك. بۇل كىتاپ ءار زاماندا تولىقتىرىلىپ وتىرعان. مۇسىلمان الەمىندەگى ءماشھۇر اۋليەلەر تۋرالى جازىلعان ەنتسيكلوپەديالىق بۇل ەڭبەكتىڭ 168-بەتىندە بەكەت اتا تۋرالى مىناداي مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن:

    «بەكەت احماد الايحير روحما (احماد – زور ماقتاۋعا يە، الايحير روحما – وعان اللانىڭ راحىمى بولسىن )».

    بيسەر سوحيب كارومات ۆا ماكومات بۋلگانلار (زور كەرەمەت كورسەتۋشى جانە رۋحاني دارەجە يەسى.).

    ەشليك ايەميدا كاريلارگا ۋحشاب يبودات كيلاردي (جاس ۋاقىتىندا رۋحاني دارەجەلەرگە جەتكەن ۇلكەن كىسىلەر سەكىلدى عيبادات قىلۋشى ەدى).

    تۋركالار، ۋزبەكلار وراسيدا باگويات ماشحۋردير (تۇركىلەر اراسىندا ەسىمى زور ءماشھۇر بولعان).

    ءپىر اتامىز تۋرالى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن ەكىنشى كىتاپ – «ريسولاي حيلفاتي سۋفيحو» دەپ اتالادى. بۇل ەڭبەكتە اتانىڭ ۇستازى، زامانداستارى تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. حيۋا حانى قۇتتىمۇرات زامانىنداعى 18-19-ع.ع. حورەزم جەرىندەگى تاريقات جولىندا بولعان ءدىن وكىلدەردىڭ اتى بەرىلگەن. «ريسولاي حيلۆاتي سۋفيحو» كىتابىنىڭ 11- بەتىندە بەكدۇردى يشاننىڭ جاتقان جەرىنىڭ ماڭعىستاۋدا ەكەنى بايان ەتىلەدى.

    اتامىزدىڭ ۇستازى باقىرجان قوجانىڭ تاساۋف سيلسيلاسى، ياعني ۇستازدىق شەجىرەسى جازىلعان.

    سودان سوڭ بەكەت حازىرەت بابامىزدىڭ تۇرىكتەر مەن وزبەكتەر اراسىندا اتى ءماشھۇر بولعانى باياندالادى.

    بۇل مالىمەتتەردى كوپشىلىك وقىرمانعا جەتە بەرۋى ءۇشىن جاريالاپ وتىرمىز. بابالارىمىز وقىعان عىلىمدى، ولاردىڭ ەلى ءۇشىن اتقارعان يگىلىكتى ىستەرىن جانە عيبراتقا تولى ءومىر جولدارىن زەرتتەۋ ءبىر ساپارمەن شەكتەلمەسى انىق. الدا بەكەت اتامىز ءبىلىم العان شيرعازى حان مەدرەسەسىنەن اتامىزعا ارناپ كورمە زالىن اشۋ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ سەكىلدى كەلەلى ىستەر كۇتۋدە. ونداي جۇمىستار ارينە ەلدىڭ ءبىلىمدى، ىسكەر، زيالى ازاماتتارىنىڭ جۇمىلۋىمەن جۇزەگە اسارى ءسوزسىز.

 مارات سەباسوۆ،  اۋدارماشى، ءدىنتانۋشى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.     

اقتاۋ–نوكىس–ۇرگەنىش–حيۋا–اقتاۋ

Abai.kz