دۋمان اناش. ايدىندى الاكول
تۋريستىك كلاستەردى دامىتۋداعى ىركىلىس پەن ىزدەنىس
بۇعان دەيىن حابارلاعانىمىزداي، 27-30 مامىر ارالىعىندا پاريجدە يۋنەسكو-نىڭ شتاب پاتەرىندە «ادام جانە بيوسفەرا» حالىقارالىق ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ كەزەكتى سەسسياسى ءوتىپ، وندا الەمدىك بيوسفەرا رەزەرۆاتتارى جەلىسىنە «الاكول بيوسفەرالىق رەزەرۆاتى» اتتى قازاقستاندىق نوميناتسيانى قوسۋدى ءبىراۋىزدان قولدادى.
وسى ورايدا رەداكتسيا جۋرناليست دۋمان اناشتىڭ الاكول تۋرالى جازعان تالدامالىق ماقالاسىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىر.
كول سۋرەتى
تۋريستىك كلاستەردى دامىتۋداعى ىركىلىس پەن ىزدەنىس
بۇعان دەيىن حابارلاعانىمىزداي، 27-30 مامىر ارالىعىندا پاريجدە يۋنەسكو-نىڭ شتاب پاتەرىندە «ادام جانە بيوسفەرا» حالىقارالىق ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ كەزەكتى سەسسياسى ءوتىپ، وندا الەمدىك بيوسفەرا رەزەرۆاتتارى جەلىسىنە «الاكول بيوسفەرالىق رەزەرۆاتى» اتتى قازاقستاندىق نوميناتسيانى قوسۋدى ءبىراۋىزدان قولدادى.
وسى ورايدا رەداكتسيا جۋرناليست دۋمان اناشتىڭ الاكول تۋرالى جازعان تالدامالىق ماقالاسىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىر.
كول سۋرەتى
ەس بىلگەلى كوكپەڭبەك كول كوز الدىمىزدا تۇراتىن. اكەمىز سوۆحوزدىڭ جاتاعان، بىركەلكى سالىنعان تار ۇيىنەن قاشىپ، ءزاۋلىم بولماسا دا كەڭ قىلىپ ءۇي تۇرعىزعانى بار. ءوزى كوتەرگەن وتاۋعا ەنگەنشە قۇرىلىستىڭ قاسىنا قازاقى ءۇي تىگىپ قويدى. ءبىزدىڭ توڭىرەكتە كيىز ءۇيدى «قازاقى ءۇي» دەيدى. ۋاقىتشا تىگىلگەن سول ءۇيدىڭ ءتۇرۋلى ىرگەسىنەن، ايقىش-ۇيقىش كەرەگەنىڭ توركوزىنەن كوكجيەكپەن استاسقان كول جارىقتىق كوگىلجىم تارتىپ كورىنىپ جاتۋشى ەدى. كەيىن جاڭا ءۇيدىڭ قوناق بولمەسىندەگى تەرەزەدەن قىزارا بارىپ ايدىنعا كۇن سۇڭگىگەندە قىزىل جالقىنعا بولەنەتىن كول بەتى الۋان تۇرمەن قۇبىلاتىنىن تالاي تاماشالادىق. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءبىر عاجاپ سۋرەتى وسى. بۇل – اتاقتى الاكول. جاعاسىنداعى اۋىل – قارابۇلاق. اكەنىڭ اۋىلدىڭ كول كورىنەتىن باتىس بەتىنەن ءۇي سالۋى بالالىق تازا كوڭىلگە تارتىلعان باعا جەتپەس بازارلىق بولىپتى.
الاكول مەنىڭ ەسىمنەن ەش شىققان ەمەس. بالا قيالعا قانات قاقتىرعان الاكولدى ۇمىتۋ جادىڭنان ايرىلۋ، تۋعان توپىراقتىڭ قاسيەتىن بىلمەۋ، باعالاماۋ سياقتى كورىنەدى. ال دۇنيەدە ودان وتكەن كورسوقىرلىق بولۋى مۇمكىن ەمەس. امسە، ونداي كۇپىرلىكتەن ساقتاسىن.
بەل شەشىپ، شالعاي شىققانىمىز ستۋدەنتتىك كەز عوي. سۋرەت سالاتىنبىز. اقىن-جازۋشىلارعا سالعان پورترەتتەردى مەكتەپتىڭ مۇراجايىنا قالدىردىق. كەي پروفەسسوردىڭ سۇرەڭسىز ساباعىنان با، الدە سارىۇرپەك ساعىنىش پا، اۋديتوريادا وتىرىپ داپتەرگە الاكولدىڭ سۋرەتىن سالا بەرەتىنبىز. البەتتە، كولدىڭ الاكول ەكەنىن تانىتاتىن ءبىر بەلگى – ورتاسىنداعى ارالدار. جەرگىلىكتى جۇرت «ارالتوبە» اتايدى. ارالتوبەدەن باستاپ سالىنعان سۋرەتتىڭ ەتەك جاعىنا ۇكىدەي ۇلپىلدەك نۋ قامىس پەن قوڭىر ءتۇستى قوعانىڭ يىلگەن باسى تۇسە قالادى. ۇياسىنا قونار كۇن كول مەن كوك اراسىندا قۇرىق شالما تۇستا ءىلىنىپ تۇرادى. ونىڭ الاپات ساۋلەسى ايدىن بەتىن ارايلاندىرا اق جولاق بولىپ تارتىلىپ، كۇمىستەي جارقىرايدى. كۇن بەتىن كەرميىقتان كولەگەيلەيتىن بۇلت تا ۇمىتىلمايدى. ول كەيدە اق شۋلان، كەيدە شاربى بۇلتتار بولىپ كوڭىلدىڭ كوشىنە قاراي جوڭكىلەدى. ال ايدىن بەتىندە اق شاعالالار شارىقتاپ، بالىق جارمەڭكەسىن قىزدىرىپ كولبەي ۇشادى. بۇل سۋرەتتى داپتەرىنە سالعىزباعان كۋرستاس قىزدار كەمدە-كەم شىعار. سۇلۋلار جۇرتىنىڭ سۇراۋى باسقا، وندايدا قايىقپەن سۋ بەتىندە ەسكەك ەسىپ بارا جاتقان بالىقشى نەمەسە سەرۋەنشى ورنىنا قوس اققۋ سۇلۋ موينىن ءيىپ اۋىساتىن. وسىلايشا، بىرقىدىرۋ ليريكالىق شيماي شىعاتىن-دى. مەنىڭ دە ەسەبىم تۇگەل. داپتەر الماسقان سوڭ كونسپەكتىمدى وزگەلەر جازىپ، وزدەرى مەنەن كوشىرىپ جاتادى.
الاكول مەنى ۇنەمى العا سۇيرەپ كەلەدى. ءومىردىڭ داڭعىلىن الاكول اشتى دەگەن دۇرىس شىعار مۇمكىن. ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسەر كەزدە تاپسىرعان ەمتيحاندا تۋعان كولىمدى جازىپ جوعارى بالعا يە بولعانمىن. العاشقى كۋرستا كول تۋرالى بالاڭ تولعانىسىمدى الىپ، رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردىڭ رەداكتسيالارىن تۇگەل اداقتاپ شىقتىم. وقىپ قايىرىپ بەرگەنى دە، كۇلە قاراعانى دا، قالدىرىپ كەت دەگەنى دە بار، ايتەۋىر ورتالىق باسپاسوزدەر جاراتپاعان جارتىكەش دۇنيەمنىڭ كەم-كەتىگىن قايتا قاراپ، وبلىستا العاش رەت وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتكەندە ۇسىندىم. ىسكە اسىپ، تاعى كومەككە كەلدى. لەكتسيا جازۋ ماشاقاتىنان قۇتقارعانىن ايتتىق. «شىنىن ايتامىن دەپ سىرىن ايتىپتى» دەسەڭىز ەركىڭىز، ومىرلىك جارىمىزدى دا تاۋىپ بەرگەن وسى – الاكول. ەندەشە، الاكولدى نەگە جىرلاماسقا؟! قىرىق جىل قىتايدىڭ قاپاسىندا وتىرعان قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ دوسى، ايگىلى «اۋىلىم» ءانىنىڭ اۆتورى، اقىن جابايىل بەيسەنوۆتىڭ «الاكولىم، اياۋلىم» اتتى كىتابىن وقۋشى كەزىمىزدە جاتا-جاستانا وقىدىق. تۋعان ولكەنى وسىلاي دا سۇيۋگە بولادى ەكەن دەپ تاڭعالدىق، تاعىلىم الدىق. ىلگەرىرەكتە «كۇندىز كۇن، تۇندە اي سۇيگەن ارۋ الاكول» دەپ جازعانىمىز بار. كول كوڭىلدى تەربەيدى. جابايىل جىرىنىڭ اسەرى بولار. تەگىندە سۇلۋ ولكەنى جازۋعا دا سۇلۋ ءسوز، پاراساتتى پايىم كەرەك. وعان شاما-شارقىمىز جەتپەسە دە، جەر جازيراسىن جادىمىزدا جاڭعىرتىپ وتىرۋدى پەرزەنتتىك پارىزىمىز سانايمىز.
الاكولدى اۋەزوۆ تە زەرتتەدى
الاكول – وتە ەرتەدەن كەلە جاتقان قازانشۇڭقىرلاردىڭ ءبىرى. اتاۋى جاعىنان العاندا، ءتۇپ-تامىرى تۇركىلەر زامانىمەن ۇشتاساتىن بولۋى كەرەك. بۇل تۋراسىندا تالاس كوپ. جەر-سۋ اتتارىنا جەتىك عالىم ع.قونقاشباەۆ ەجەلگى تۇرىك جانە موڭعول سوزدەرىنىڭ ەتيمولوگياسى نەگىزىندە الاكولدىڭ «ۇلى كول» نەمەسە «تاۋلى كول» ماعىناسىن بەرەتىنىن ايتىپ ءجۇر. بابا تۇرىك «ۇلى كول» دەسە دەۋى مۇمكىن، ءبىر زاماندا الاكول مەن بالقاش قوسىلىپ، تەلەگەي تەڭىز بولعان دەپ اۋىل اقساقالدارى اڭگىمە سوعۋشى ەدى. ءحىح عاسىردا شوقان ءۋاليحانوۆ ەكى بايتاق سۋدىڭ ءبىرتۇتاس سۋ قويماسى بولعانىن العاش رەت انىقتادى. عىلىمدا ونى «حانحاي تەڭىزى» دەپ تە ايتادى. قازىر ۇلى تەڭىزدىڭ جۇرناعى بولىپ بالقاش پەن الاكولدەن وزگە ساسىقكول، جالاڭاشكول، قىتاي جەرىندە ەبى-نۇر كولدەرى قالعان. وسى جاعرافيالىق ولكەدە ادۋىندى ەبى جەلى بار. شوقان ەبىنىڭ دە ەبىن تاۋىپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىردى. اشۋعا مىنگەن ساتىندە بۇل جەل جوڭعار قاقپاسىنان شىعىپ، الاكولدى ارمانسىز ساپىرادى. مۇنداي بۋىرقانۋ ۇلكەن تەڭىزدەردىڭ وزىندە بولا بەرمەيدى. وسى كورىنىس تە ءتاڭىري تۇرىك زامانىندا الاكولگە ايرىقشا باس يدىرگەن بولۋى كادىك. ەبى ءبىر جاعىنان كولدىڭ سانيتارلىق تازالىعىن رەتتەپ وتىرادى. بىزدە دەمالۋ مادەنيەتى كەمشىن عوي. ءىشىپ-جەپ بولعان سوڭ قالدىقتاردى كول جاعاسىنا شاشىپ كەتەتىندەر بارشىلىق. ءبىر عاجابى، قوقىسقا اينالعان زاتتار ەشقاشان كول سۋىمەن ارالاسپايدى. اساۋ تولقىن جاعادان ءارى اسىرىپ، لاقتىرىپ تاستايدى. وسىلايشا، كىسىلەردىڭ كىربىڭ ارەكەتتەرىن ءوزى رەتتەپ وتىرادى. كولگە بارساڭىز كورەسىز، جاعادا بەلى بۇكىر، ەڭكىش تارتقان كەيۋانا جۇرەدى. سول اجە تانىسىن-تانىماسىن جاعاداعى جۇرتقا كەلىپ: «قالقام، بۇل قابانباي اتاڭ باسقان جەر، اياعىڭنىڭ استىن بىلعاما، اينالايىن»، دەۋدەن تانبايدى. كەيبىرى تۇسىنەدى، بازبىرەۋلەر شالىق پا دەپ ۇدىرەيىسەدى. ايتەۋىر، بۇل قارتتىڭ قازىنالى ءسوزى قايسىبىر ادامداردىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ الۋدى قاجەت ەتەتىنى ايقىن. «تاۋلى كول» ماعىناسىنا كەلسەك، مۇندا تيان-شان سىلەمدەرى سانالاتىن جوڭعار الاتاۋى، باتىسىندا توقتا تاۋى، شىعىستا بارلىق، تەرىسكەيىندە بارقىتبەل (تارباعاتاي) جوتاسى انىق كورىنىپ تۇرادى. بالالىقتا قارا ساندى شاپاقتاپ سۋىنا شومىلعاندا تالاي بايقادىق، كول بەتى قاراكوك، شىمقاي كوك، كوگىلدىر، لايساڭ سارى بولىپ ءتۇرلى تۇسكە ەنەتىن. «الاكول» اتاۋى وسى قۇبىلۋدان تۋعان شىعار دەگەن تۇيسىك ويانۋشى ەدى. ءبارى دە مۇمكىن. ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ ۇرپاعى تۇمسا تابيعاتتى تاپتاماي تۇرعان كونە زامانداردا قۇرلىق ورتاسىنداعى تۇيىق تەڭىزدىڭ تۋلاپ جاتقانى راس سياقتى. ويتكەنى، الاكولدە الىپ كەسىرتكەلەرمەن داۋىرلەس ءومىر ءسۇردى دەلىنەتىن قارا باستى رەليكتتى شاعالا بار. جالپى، «رەليكت» دەگەن ءسوز لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا «جۇرناق»، «قالدىق» دەگەندى بىلدىرەدى. باعزىدان كەلە جاتقان قالدىق-قۇس الەمنىڭ ەكى-اق تۇكپىرىندە ساقتالىپ قالىپتى. ءبىرى – بۋريات ۇلىسىنىڭ بورەي-تۋرەي كولىندە. ەكىنشىسى – الاكول. قۇستىڭ قاناتىن بايلاپ قويعان ەشكىم جوق، مەكەندەسە، باسقا سۋ قويماسى كوپ. ونى ساقتاپ وتىرعان الاكولدىڭ سۋى مەن نۋىندا ءبىر قاسيەتتىڭ بارى انىق. ايتپاقشى، رەليكتتى شاعالانىڭ تىرشىلىگى تۋرالى مۇحاڭنىڭ تۇڭعىش ۇلى ەرنار اۋەزوۆ ون جىل بويى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. قارشاداي قۇس تۋرالى ورنيتولوگيالىق وچەرك جازىپ قالدىرعان. وكسفورد، كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءدارىس وقىعان ەرنار اۋەزوۆتىڭ باستاماسىمەن الاكول قورىعى اشىلعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. ول ءوزى تاپقان قارا مويناق شاعالانى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا 1972 جىلى قورىقشا اشىلۋىنا مۇرىندىق بولعان ەكەن. 1998 جىلى قۇرىلعان الاكول مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىنىڭ ءتۇپ نەگىزى وسى رەليكتتى شاعالانى قورعاۋ ماقساتىنداعى قورىقشادان باستاۋ الادى. كوپ زامان ادام اياعىنان الىس تۇرعاندىقتان دا كولدىڭ جالپى فاۋناسى جاقسى ساقتالدى. دەسەك تە، ادام قاۋىمىنان الشاق بولعان جوق، ءماشھۇر ساياحاتشىلاردىڭ تابانى كول جاعاسىنا تالاي ءتيدى.
1245 جىلى ريم پاپاسى IV يننوكەنتيدىڭ جىبەرۋىمەن يتاليالىق موناح، ساياحاتشى دجوۆانني دا پلانو كارپيني ەدىل جاعاسىنداعى باتۋ حانعا كەلىپ، ۇلى قاعان الدىنا جەتۋگە رۇقسات الادى. ايگىلى جيھانكەز كارپيني شىڭعىس قاعاننىڭ ورداسىنا ەلشىلىككە اتتانعاندا جول-جونەكەي الاكولدى باسىپ وتكەنىن جازىپتى. ەۋروپا جۇرتىنىڭ الاكولدىڭ اتىن ەستۋى وسى بولۋى مۇمكىن. ايتسە دە، قاھارلى شىڭعىس حان ۇلىسىنا كوز سالۋعا كىمنىڭ ءداتى جەتسىن؟! شىڭعىس قاعان، ونىڭ جەر ءجۇزىن جاۋلاعان ايگىلى قولى الاكولدە تالاي ات شالدىرعان. بۇل جونىندە تاريحي دەرەكتەر جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى كول اتاۋى موڭعول بيلىگى كەزىندە «تۇرگە نۇر» اتالىپتى. قازاق تىلىندەگى اۋدارماسى «كوپىر كول» دەگەندى بىلدىرەدى. ەرتەرەكتە كول ورتاسىنداعى ارالدارعا سۋ استىنداعى كورىنبەيتىن جونمەن سالت اتپەن ءجۇرىپ وتىرىپ، جىلقى اپارىپ تاستايتىن كانىگى ۇرىلار بولعان دەسەدى. ونىڭ ىزىنە ەشكىم تۇسە المايدى. سەبەبى، كول بەتىنەن قاي تۇس تەرەڭ ويدىم، قاي تۇس ساياز جون ەكەنىن تاپ باسىپ ايتاتىندار سيرەك. «كوپىر كول» اتاۋى وسىعان وراي تۋدى ما ەكەن؟ بولماسا وڭتۇستىكتەگى وتىرىقشى وركەنيەتتەردى شاپقاندا ايالدايتىن ارالىق نۇكتە بولعاندىقتان اتالۋى دا عاجاپ ەمەس. سەبەبى، سوعىستا العان جاراقاتتارىن ساربازدار الاكولدە شومىلىپ جازاتىن بولعان. ياعني كول سۋىنىڭ اۋىزى اشىق جاراعا شيپاسى شىڭعىس حان داۋىرىنەن بەلگىلى بولا باستادى. سۋ قۇرامىندا تۇز بەن يود، مينەرالدى زاتتار مولشەرى وتە كوپ. وسىعان وراي كولدىڭ «يتىشپەس» اتاۋى تاعى بار. قازاق-جوڭعار سوعىسىنىڭ وسى ولكەدەن باستالۋى تەگىن ەمەس. قاسيەتتى جەتىسۋ مەن ارقانىڭ ۇشتاسقان اۋماعى. قازاقتىڭ قاي بۇيىرىنەن دە سوققى بەرۋگە ىڭعايلى، جەرى شۇرايلى، مالعا دا، جانعا دا جايلى. جەلمايا ءمىنىپ جەر شالعان اسان قايعى الاكولدى كورگەندە قۇتىنا سۇيسىنسە-داعى، «ۇرىستىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرعان جەر ەكەن!» دەپتى. وردا جۇرتىنىڭ اقىلمانى، انىق كورەگەن قالت ايتپاپتى. راسىندا، ەرتەرەكتە قالىڭ قىتايعا دا، قاشقارعا دا، فەرعاناعا دا، ءىبىر-ءسىبىر جۇرتىنا دا، موڭعولعا دا الىس ەمەس، توعىز جولدىڭ تورابىندا، جىبەك جولىنىڭ ءبىر سالاسىندا جاتقان سۋلى-نۋلى جەر كۇش بىتكەننىڭ كوز قۇرتىنا اينالدى. «حانباتىر» اتانعان قاراكەرەي قابانبايدىڭ الاكول وڭىرىندە تۋىپ، ەر جەتۋىنىڭ ءوزى كەلەشەكتە قاندى جورىقتار مەن شايقاستار جەلىسىن وسى وڭىردە قۇرعان قۇدايدىڭ جازمىشى، قازاقتىڭ اياۋلى سۋىن وزىندە قالدىرۋعا جازعان تالقى تاعدىرى سياقتى. قازاق مۇنى «قۇدايدىڭ قاباعى وڭ ەكەن» دەيدى. قابانباي باتىر جونىندەگى اڭىز-ءاپسانا، قيسسا-داستانداردا ءوڭىردىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى ءجيى ايتىلادى. سونىڭ ءبىرى، كولدىڭ باتىسىنداعى توقتا تاۋى. اق بوز اتى عانا كوتەرەتىن الىپ قابانبايدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى ەراسىل ەكەنى ءمالىم. اعاسى ەسەنبايدى جوڭعارلار ءولىمشى عىپ جارالاپ، جىلقىسىن قۋىپ كەتەدى. سوڭىنان ىزدەپ شىققان ءىنىسى قانسىراعان اعاسىنىڭ قاسىنان وتە بەرگەندە شالاجانسار باتىر ءتىلىن يكەمگە كەلتىرىپ «توقتا» دەۋگە عانا شاماسى جەتىپتى. سول سەبەپتى ەتەگىن الاكول جۋىپ جاتقان زاڭعار توقتا اتالىپتى دەيدى. ارينە، بۇعان قوسا اسان قايعى الاكولدىڭ تەرىسكەيىنە جەتىپ، اسا تاياعىن سىلتەپ قالىپ «توقتا!» دەگەنىنەن قالعان ءسوز دەلىنەتىن تاعى ءبىر دەرەك بار. كول جاعاسىنداعى جاربۇلاق (قازىرگى قابانباي) اۋىلىن وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى باسقارعان سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى راقىمعالي تولەۋبەكوۆ تە ەل اۋزىنان، قاريالاردان جازىپ العان ءبىرشاما دەرەكتەرىن كىتاپ قىلىپ باسىپ شىعارعان. نە دەسەك تە، بەس جاراعىن اسىنعان قابانباي قولىنىڭ ساربازدارى ءتۇن قاتىپ قورعاعان قارىمدى ولكە ءۇشىن قانتوگىس از بولعان جوق. حح عاسىردا الەمنىڭ ەكىنشى لاگەرىن قۇراعان كسرو مەن قىتاي اراسىنداعى ءۇش كۇنگە سوزىلعان تاريحتاعى ەڭ قىسقا سوعىس الاكولمەن اراسىن ۇلتاراقتاي عانا قۇرلىق ءبولىپ تۇرعان جالاڭاشكول جاعاسىندا ورىن الدى. جەر-جيھاننىڭ كۇللى قازانشۇڭقىرىن ارالاعان فرانتسۋز مۇحيتتانۋشىسى جاك-يۆ كۋستو دا الاكولدە بولىپتى. كۇنگە توتىققان ءجۇزىن كولەگەيلەپ، ايدىنىندا ءارلى-بەرلى ءجۇزىپ، ارالتوبەگە قايىعىن تىرەپتى.
ءارىسىن ايتپاعاندا كومەكەيى كوك قابىسىن انمەن اشقان ءانشى اسەت جاعالاي بىتكەن كوكشە قۇراقتىڭ ۇستىندە ارىندى جىرلارىن توككەن كول عوي بۇل. ونىڭ دا زامانى تىنىش بولماعان. بۇل جاقتا «بۇراتولا كەتتىڭ بە؟» دەگەن ءسوز بار. بالا كۇنىمىزدە «ءبىرجولا» دەپ ۇعاتىنبىز. حح عاسىر باسىندا قىزىل مەن اقتىڭ لاڭىنان ۇركىنشىلىك بولىپ قىتايدىڭ ۇرتوقپاعى – ۇكىرداي بارىپ پانالاعاندا كول ماڭايىنداعى ءبىر قاۋىم ەل بۇراتولا دەگەن جەرگە اۋىپتى. باقساق، سودان قالعان ءسوز سياقتى…
قارا بالشىقتىڭ قادىرىن قاشان بىلەمىز؟
جەل ەسەدى، قۇم كوشەدى، ەل قالادى. «دارابوز» اتانعان قابانباي باتىر مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەس ساردارلارىنان تاراعان ۇرپاق بۇگىندە الاكولدى اينالا قونىستانىپ وتىر. اۋىپ كەتكەنى ەلۋىنشى-الپىسىنشى جىلدارداعى كوشپەن قايتا ورالدى. توقسانىنشى جىلداردىڭ توقىراۋىندا قالا جاعالاپ كەتكەندە تاعى ەل قالماي ما دەگەن قاۋىپ بولعان. ويتكەنى، شەكارالىق ايماق بولعاندىقتان ستراتەگيالىق ماڭىزى زور، تىعىز ءارى نىعىز وتىراتىن-اق جەر. ايتسە دە قالا جاعالاپ كەتكەن قالىڭ حالىقتىڭ قايتادان اۋىلعا ورالىپ جاتقانى كوڭىل قۋانتادى. الاكول بۇل ماڭايداعى ەلدىڭ اناسى عوي. جاعاسىنداعى اۋىلدار ىرىزدىعىن كولدەن تاۋىپ وتىر. قولدان پىسىرگەن تاعامىن ءۇش شاقىرىمدىق جاعادا ەرسىلى-قارسىلى جاياۋ ءجۇرىپ ساتادى. التى-جەتى جاستاعى بالالارعا دەيىن بوتەلكەگە قارا بالشىقتى قۇيىپ الىپ، 50-100 تەڭگەدەن ساۋدالاپ جۇرەدى. ءدارىحانادان بىزگە سوناۋ سورپاسى دا قوسىلمايتىن ءولى تەڭىزدىڭ اق بالشىعىن ۋداي باعاعا ساتىپ الاتىن حالىق مۇنداعى قارا بالشىقتىڭ قادىرىن بىلمەي ءجۇر. بۋىن، قۇياڭ اۋرۋلارىنا، دەنەدەگى سۋىقتى الۋعا تاپتىرماس ەم بولاتىن وسى قارا بالشىق. ونى كەز كەلگەن زەرتحاناعا اپارىپ، قۇرامىن تەكسەرتىپ انىقتاۋعا بولادى. جەرگىلىكتى ەل پىستەسى مەن قۇرت-ىرىمشىگىن، قىمىزى مەن شۇباتىن ساۋدالاۋدان وزگە ءدامحانا اشىپ، دەمالۋشىلاردان تاپسىرىس الادى. بالمۇزداق قۇيادى، قايىعىن جالعا بەرەدى. ءالى جەتسە دۇكەن-دۇڭگىرشەك سالادى. قىرداعى مال باققان اعايىن قوي-ەشكىسىن، باۋ-باقشا ەككەندەر جەمىسى مەن كوكونىسىن اكەلىپ وتكىزەدى. جايما بازاردا دەمالۋشىلاردىڭ مەگاپوليستە ۇمىتىپ كەتكەن دۇنيەسىن تۇگەندەپ وتىراتىن ساۋداگەرلەردىڭ ءوزى ءبىر اۋىل. كولىگىن جالداپ، ىرگەدەگى بارلىق-اراسان شيپاجايىنا اپارىپ كەلەتىن شوپىرلار قاۋىمى دا كۇنكورىستىڭ كوزىن تاپقان. تىم بولماعاندا، تۇرعىندار «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالماس» دەپ كولدىڭ شورشىعان بالىعىنا اۋ قۇرادى. ال بالىعى ءتىل ۇيىرەرلىكتەي ءدامدى. سودان با، جاپپاي اۋلاپ سازاننىڭ سازايىن بەرگەن بالىقشىلار باياعىدا جاراتپاي قايتا سۋعا جىبەرە سالاتىن كوكسەركەگە كەيىنگى كەزدە قاناعات تۇتىپ ءجۇر. مۇندا كول بايلىعى – بالىق ءوندىرىسىن رەتتەپ وتىراتىن شارۋاشىلىق پەن قاداعالاۋ تەتىگى قاجەت-اق. تابيعاتتىڭ تارتۋىن دا تام-تۇمداپ پايدالانباسا تاقىرعا وتىراتىن وزگە ەمەس، ءوزىمىز.
كەڭەس كەزىندە عارىشقا عاراسات مايدانىن اشقان قىزىل وكىمەت الاكول جاعاسىنان عارىشكەرلەر ءۇيىن سالدى. زەڭگىر كوكتەن ورالعان عارىشكەرلەر بويىنداعى رادياتسيالىق زاتتاردان ايرىلۋ ءۇشىن الاكولگە شومىلىپتى. ون بەس مەملەكەتتىڭ، قانشاما ۇلىستىڭ باسىن قۇراعان الىپ ەلدىڭ عىلىمى يمپەريانىڭ بايتاعىنان وسى سۋدىڭ شيپا بولاتىنىن تاۋىپ العانىنا تاڭىمىز بار. كسرو قۇرساۋى سوگىلگەندە الاكولدە دەمالىس ۇيلەرى ساناۋلى عانا بولاتىن. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى سالعان، جول قۇرىلىسى ۆەدومستۆوسى كوتەرگەن جانە تاعى باسقا وبلىستاعى كاسىپورىنداردىڭ ەنشىسىندەگى ءبىرلى-جارىم دەمالىس ۇيلەرى جۇمىس ىستەپ تۇراتىن. بۇل دەمالىس ۇيلەرى كولگە كەلۋشىلەردى تولىق قامتي الماعاندىقتان ءارى ءبىر بۇيىردەن بۇيىدەي تيگەن نارىق قىسپاعىنان اۋىل تۇرعىندارى جاز شىعا كول جاعاسىنا شاتىرىن، كيىز ءۇيىن قۇرىپ، ءىلدالدالاپ قالقاسىن جاساپ، تىنىعۋشىلارعا قال-قادەرىنشە قىزمەت ەتە باستادى. قالاداعى تىكباقاي حالىقتىڭ «الاكولدە سەرۆيس جوق» دەيتىنى وسى كەز. سوندا دا كەلۋشىلەردە ەسەپ جوق، اعىلىپ جاتۋشى ەدى. سەمەي مەن وسكەمەن، تالدىقورعان مەن الماتى جۇرتشىلىعىن بىلاي قويعاندا، رەسەيدىڭ توم، ومبى، ءنوۆوسىبىر قالالارىنان كەلەتىندەردى كورگەندە «ورىستار قالاي دەمالۋدى بىلەدى» دەيتىن ءبىر اۋىز ءسوزدى اۋىلدا اركىم ايتىپ جۇرەتىن.
الاكولدە دەمالۋشىلارعا ارنالعان قىزمەت تۇزەلە باستاعان كەز 2000 جىلدان بەرى قاراي دەسەك بولادى. ياكي، كوپ بولا قويعان جوق. سوندىقتان، اتا-باباسىنان بەرى انتاليا اسىپ، حاينان قىدىرىپ جۇرگەندەي بولاتىن ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەردىڭ مۇرنىن شۇيىرە قاراۋى قاي زاماننان قالعان قامىتتىڭ كەبى شىعار دەيمىز. ءاسىلى، قالتاسى بار اعايىن قايدا دەمالۋدى ءوزى شەشەدى. بۇل – نارىق زاڭدىلىعى. ايتسە دە، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كوپتەگەن كەلەلى جيىنداردا وتاندىق ءتۋريزمدى كوتەرۋ قاجەتتىلىگىن، ونىڭ باعىن اشاتىن ءوزىمىزدىڭ وتانداستار ەكەنىن ايتىپ-اق ءجۇر. قازىر التاي مەن الاتاۋدىڭ اسقارىنان، بۋراباي مەن الاكول جاعاسىنان شەتەلدىك تۋريستەردى كورىپ قالاتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. قىزىعۋشىلىق بار. ولارعا ءالپى تاۋى، جەرورتا تەڭىزى سياقتى جەرلەر جەرۇيىق بولۋدان قالىپ بارادى. وسىنداي ساتتە سۇڭعىلالىق تانىتىپ، ءتۋريزمدى دامىتۋدا الدەنەشە ءجۇرىس الدا ويلاپ وتىرعان مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ مۇددەسىن بارشامىز تۇيسىنە الساق، قانەكي؟! بۇل – قارجىنى قىر اسىرماي، تۋعان ولكەڭە قۇي دەگەن تۇسپال عوي.
ورىستەمەگەن ونەردىڭ وكىنىشى كوپ. الدىنداعى اسىن، ساۋعان ءسۇتىن ساتۋدى ار كورەتىن كەڭپەيىل ۇلت بولعانىمىزدان شىعار، ءبىز قوناقۇي، قوعامدىق تاماقتانۋ، ءدامحانا سياقتى قىزمەت كورسەتۋ تۇرىمەن تاۋەلسىزدىك العان سوڭ عانا اينالىسا باستادىق. «ەشتەن كەش جاقسى»، ءالى-اق وتاندىق كاسىپكەرلەر، ورتا جانە شاعىن بيزنەستىڭ وكىلدەرى بۇل سالانىڭ تاسىن ورگە دوڭگەلەتەدى.
الاكولگە اپاراتىن ەكىنشى جول سالىنىپ جاتىر
الاكولدىڭ تۋريستىك كلاستەر رەتىندە دامۋ مۇمكىندىكتەرى وراسان. سوڭعى جيىرما جىلدىقتا كول جاعاسىندا ەڭسەسى جوعارى قوناق ۇيلەر ءبىرشاما سالىندى. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءىرىسى – «ايگەرىم» دەمالىس ءۇيى. كوپ فۋنكتسيالى قىزمەت كورسەتۋگە قاۋقارلى «ايگەرىمگە» جەتەعابىل قوناق ۇيلەر سوڭعى جىلدارى كوپتەپ بوي كوتەرىپ كەلەدى. بۇل – ىشكى ينۆەستيتسيانىڭ الاكولگە قۇيىلا باستاۋىن، ونداعى ورتا جانە شاعىن بيزنەستىڭ دامي باستاۋىن كورسەتەدى. ماسەلەن، بىلتىر ۇرجارلىق دۋلات اسىلبەكوۆ ەسىمدى كاسىپكەر 200 ورىندىق «الاكول اراسان» اتتى دەمالىس ءۇيىن پايدالانۋعا بەردى. دەمالىس ءۇيى وتكەن جىلى ءبىرىنشى رەت تىنىعۋشىلارعا قىزمەت كورسەتتى. قاراعايدان قيىپ سالىنعان ادەمى عيماراتقا 400 ميلليون تەڭگە شاماسىندا ينۆەستيتسيا قۇيىلعان. قازىرگى زامان تالاپتارىنا ساي، جايلى، ەۋروپالىق سەرۆيس، قولجەتىمدى باعامەن قوناق ءۇي سالۋدى ماقسات تۇتقان كاسىپكەرلەرگە شىعىس قازاقستان وبلىسى مەن ءۇرجار اۋدانى اكىمدىگى ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. جالپى، كوپتەگەن تەڭىز ايماقتارىنداعى دەمالىس ۇيلەرى ۇباق-شۇباق بولىپ، 20-30 شاقىرىمعا دەيىن سوزىلىپ جاتادى. ءتىپتى، الماتىلىقتار ءجيى باراتىن ىستىقكول جاعاسىنداعى دەمالىس ۇيلەرى دە كولىكپەن بىرگە جارىسىپ جول بويى قالمايدى. سوندىقتان، الاكولدەگى دەمالىس ۇيلەرىنىڭ كوبەيۋىنە مەملەكەتتىڭ ءوزى مۇددەلى بولۋعا ءتيىس. اسىرەسە، قاراپايىم جۇرتقا قولجەتىمدى ءۇش جۇلدىزدى قوناق ۇيلەر كوپتەپ سالىنسا يگى. بۇل تۋريستەردىڭ دەمالىس ۇيلەرىن تاڭداۋ مۇمكىندىگىن جانە كەلۋشى تۋريستەر سانىنىڭ ارتۋىن قامتاماسىز ەتپەك. بىلتىر كول جاعالاۋىنا جەتكىزەتىن تاعى ءبىر جول سالىنىپتى. بۇرىن دەمالۋشىلار كولگە قابانباي اۋىلىنىڭ ىشىمەن وتەتىن بولسا، ەندى جاڭا جول اۋىلدىڭ سىرتىن وراپ جۇرەدى. تاسى توسەلىپ، جايمالانىپ قويىلعان جولدى اسفالتتاۋ عانا قالعان. وسى ورايدا قارابۇلاق اۋىلىنىڭ ىشىمەن وتەتىن جولدى كولگە دەيىن سوزۋ ارقىلى جاڭا جاعاجاي جاساۋ مۇمكىندىگى بار ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى. بۇل تۇستاعى جاعاجاي قۇمداۋىت بولىپ، جاعاسى تاياز بولىپ كەلەدى.
شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ الاكولدەگى تۋريستىك كلاستەردى دامىتۋ باعىتىندا بىرقىدىرۋ ماسەلەلەردى جولعا قويدى. ماسەلەن، كولدىڭ جاعاسىن بەكىتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە باستاعانىنا ءۇش جىلدان استى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەبى جەلى تۇرعاندا پايدا بولاتىن اساۋ تولقىندار كول جاعاسىن سوققىلاي-سوققىلاي جاعالاۋدى جىل سايىن جىلجىتىپ وتىرادى. ءتىپتى، ايدىك دەمالىس ۇيلەرى سۋ شايىپ كەتۋ قاۋپى تۋعان سوڭ جاعادان قاشىق اۋماقتارعا كوشىرىلدى. بۇرىن كول جاعالاۋىنىڭ ينفراقۇرىلىمى سانالاتىن اسفالت جىلجىعان سۋدىڭ استىندا قالعاندىقتان، جاعالاۋارالىق جاڭا جولدار سالۋ قاجەتتىلىگى بايقالادى. وتكەن جىلى مامىر ايىندا كول جاعاسىن بەكىتۋ جۇمىستارىمەن تانىسقان وبلىس باسشىسى الاكولدەگى ءتۋريزمدى دامىتۋدىڭ تاماشا مۇمكىندىكتەرىن تولىقتاي پايدالانۋ قاجەتتىگىن جەتكىزدى. وبلىس اكىمىنىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، سوڭعى جىلدارى وتاندىق، رەسەيلىك تۋريستەر الاكولگە جوسپارلى تۇردە دەمالۋدى جولعا قويعان. سوندىقتان بۇرىن جىلىنا 40-50 مىڭ بولىپ كەلەتىن دەمالۋشىلار سانى سوڭعى جىلدار مۇعدارىندا ەكى ەسەگە ارتىپتى.
ءتۋريزمنىڭ ەڭ باستى كىلتيپانى – جول. كەيىنگى جىلدارى ءۇرجار مەن ماقانشى اراسىندا جارقىراعان جاڭا جول سالىندى. ماقانشى مەن الاكول، ءۇرجار مەن تاسكەسكەن اراسىنداعى جولدىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇل جولدار پايدالانۋعا بەرىلسە جەڭىل كولىكپەن قاتىناۋ وبلىس پەن الماتى جۇرتشىلىعىنا وڭايعا تۇسەر ەدى. الاكول جاعاسىنا جاقىن اۋماققا اۋەجاي سالىپ، شومىلۋ ماۋسىمىندا ۋاقىتشا اۋە رەيسىن اشسا دا ارتىق بولمايدى. ال ءۇشارال مەن دوستىق كەدەن بەكەتى اراسىنداعى تەمىر جول كولدىڭ تەرىسكەيىمەن وتەدى. كولدىڭ كۇنگەيىمەن جالعايتىن تەمىر جول قۇرىلىسىن جۇرگىزسە استانا مەن وزگە وڭىرلەردەگى حالىققا دا الاكولگە كەلىپ-كەتۋ قيىندىق تۋدىرماس ەدى دەپ ويلايمىز.
جاعالاۋدى سۋدىڭ شايۋىنان التى پيرس قورعايتىن بولادى
جاعالاۋدى بەكەمدەۋ جۇمىستارىن جەكەلەگەن كومپانيالار جۇرگىزىپ جاتىر. «قازسەلدەنقورعاۋ» مەكەمەسىنىڭ ماماندارى تولقىنداردىڭ ەكپىنىن ازايتاتىن، سۋ ايدىنىنا سۇعىلا سالىنىپ، كەمەلەر ەكى جاعىنان توقتاۋعا مۇمكىندىك الاتىن قۇرىلعىلاردى (پيرستەردى) كوبەيتۋ كەرەكتىگىن العا تارتادى. «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس»، جاعانى بەكەمدەۋ ءۇشىن مۇقيات ويلاستىرىلعان گيدروگەولوگيالىق زەرتتەۋ كەرەك. ويتكەنى، بۇعان دەيىن بەكىتۋ ماقساتىندا قويىلعان بەتونداردى سۋ شايىپ كەتكەن. ماماندار بۇل ءۇشىن جاعاعا الدىمەن گەوتەكستيل سالىپ، ارنايى بەتونداردى قالاي وتىرىپ ورناتۋ قاجەتتىگىن العا تارتادى. وتكەن جىلى ءۇرجار اۋدانىنىڭ اكىمى باۋىرجان جاناقوۆ جۇك تاسيتىن 9 ماشينە الاكولگە 60 شاقىرىمنان تاس تاسىپ جاتقانىن جۋرناليستەرگە مالىمدەپ، جاعالاۋدىڭ سۋ شايۋ قاۋپىنەن ارىلعانىن ايتقان ەدى. كولدىڭ جاعالاۋىن رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن الماتىداعى «كازگيپروۆودحوز» مەكەمەسى جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتار ازىرلەدى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن سۋدىڭ تولقىنىن توقتاتاتىن، ۇزىندىعى 168 مەتردى قۇرايتىن ءبىرىنشى پيرس سالىنعان بولاتىن. اتالعان الىپ قۇرىلعىنىڭ ناتيجەسىندە 300-350 مەترگە دەيىن جاڭا جاعالاۋ پايدا بولدى.
«ءبىز جاعالاۋدىڭ شايىلۋىنا جول بەرمەيتىن التى پيرس سالۋدى كوزدەپ وتىرمىز. جالپى، الاكولدى كورىكتەندىرۋگە بايلانىستى 2013-2014 جىلدارعا جوسپارلانىپ بولىنگەن قارجى كولەمى – 3 ملرد. 150 ملن. تەڭگە. وسى قارجىعا پيرستەر سالىنسا، الاكول جاعالاۋىنىڭ ماسەلەسى شەشىلەدى»، دەيدى اۋدان اكىمى.
بالالار لاگەرىندە 2,5 مىڭ وقۋشى دەمالدى
وتكەن جىلدان بەرى الاكول جاعاسىندا «ءۇرجار-ايىم» اتتى بالالاردىڭ جازعى لاگەرى اشىلىپ، وقۋشىلاردى قابىلداي باستادى. جەكە اسحاناسى بار 11 كوتتەدجدى ۇيدەن تۇراتىن لاگەردە بىلتىر 2,5 مىڭ وقۋشى دەمالعان. ونىڭ مىڭ جارىمنان استامى تۇرمىسى تومەن وتباسىدان شىققان بالالار. ون ەكى ماۋسىمعا ءبولىنىپ، جازعى دەمالىستى ەستە قالارلىقتاي وتكىزگەن بالالار ءتورت ۋاقىت تاماقتانىپ، ءوزارا ءتۇرلى بايقاۋلار ۇيىمداستىرعان. ماسەلەن، «كوڭىلدى ستارت» ەستافەتالىق جارىسى، «كۇش اتاسىن تانىماس» ەر بالالار بايقاۋى، «لاگەر ارۋى»، «بۇرىمدى قىز» اتتى قىزدار سىنى، «مەن لاگەردى جىرلايمىن!» جاس اقىندار ءمۇشايراسى، جاس سۋرەتشىلەر مەن بيشىلەر مارافونى، ەلوردانىڭ تۋعان كۇنىنە وراي «استانا – باس قالا» مەرەكەلىك سالتاناتتى كەشى، ت.ب. ءتۇرلى سپورتتىق جانە ۇلتتىق ويىندار وتكىزىلگەن.
«قازاقستان يندۋستريانى دامىتۋ ينستيتۋتى» اق ماماندارىنىڭ ەلدەگى تۋريزم رىنوگىنا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى 2020 جىلدارى ەلىمىزدە، اسىرەسە، شىعىس وڭىرىندە تۋريستەر سانىن ءتورت-بەس ەسەگە دەيىن كوبەيتۋگە مۇمكىندىك بارىن كورسەتىپ وتىر. تۋريستەردى قابىلداپ الۋ، ولارعا جايلى دەمالىس ورىندارىن ۇسىنۋ بەس ءىرى كلاستەرلىك باعىت بويىنشا جۇزەگە اسىرىلماق. اتالعان باعىتتىڭ ءبىر تارماعىنا شىعىس قازاقستان ولكەسىندەگى وزەن-كولدەر ەنىپ وتىر. ياعني، الاكول دە اتالعان باسىم باعىتقا كىرەدى. «كورىنگەن تاۋدىڭ الىستىعى جوق».
«تۇنىقتا تۇنىق بار ما ەكەن تۇنىعىڭداي،
شارق ۇرعان شاعالاڭ دا ءبىر ۇلىڭداي.
ءبىر سىلكىپ بۇرقىراتىپ ارالتوبە،
ارقاڭا تاستاي سالعان بۇرىمىڭداي»، – دەپ جەرگىلىكتى اقىن ايجارىق ابىلقاسىموۆ جىرعا قوسقان الاكولدىڭ اسەمسال كوركىن كۇللى جۇرت تامسانا كورىپ، جايما-شۋاق جازىن ەستە قالارلىقتاي وتكىزەتىن، دەنىنە شيپا تاباتىن شومىلۋ ماۋسىمى كەلە جاتىر.
جاقىندا عانا «ءۇرجار حانشايىمى» اتانعان «التىن ادام» تابىلعان الاكول عوي بۇل! الاكولگە اسىعىڭىز!
شىعىس قازاقستان وبلىسى،
ءۇرجار اۋدانى.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
