- ەسەي اعا، «KAZsport» تەلەارناسىنا 5,5 اي باسشىلىق جاساپ، باعدارلامالارى مەن باعىت-باعدارىن ءتۇزىپ، ءدال اشىلار تۇستا ارنادان كەتۋىڭىزگە نە تۇرتكى بولدى؟

– بۇل مەن جاۋاپ بەرەتىن سۇراق ەمەس. ونىڭ جاۋابىن مەنى جاڭا تەلەارنانىڭ جەكە ستۋدياسى ماسەلەسىن كورپوراتسيا باسشىلىعىمەن تالقىلاپ وتىرعان جەرىمنەن الىپ تاستاعان مينيسترلىك وكىلدەرى بىلەتىن شىعار. ەڭ باستىسى، «ءوز ەركىممەن» جانە «وتباسى جاعدايىممەن» كەتكەن جوقپىن. باستاعان ءىستى ورتا جولدان تاستاپ، ءوز ەركىممەن كەتىپ قالاتىنداي تابانسىز ەمەسپىن دەپ ويلايمىن. «وتباسى جاعدايىم» جاقسى بولدى، استانادا كىشى قىزىم دۇنيەگە كەلدى. بالالارىمنىڭ بولاشاعىن استانامەن بايلانىستىرىپ تا جۇرگەنمىن.

- ىشتەي وكىنىش، وكپە-رەنىش بار شىعار؟

– اۋەلدە قاتتى قورلاندىم، بىراق ۋاقىت وتە كەلە ءوزىمدى ىشتەي جەگەنىمە ەشكىمنىڭ قىلشىعى قيسايمايتىنىن ءتۇسىندىم. اۋىلىمدا، قايىن جۇرتىمدا ءبىر اي دەمالىپ كەلدىم دە، باسقا جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتىم. بالىق اۋلادىم، تۋىستاردى ارالادىم، بالالارىمدى قىدىرتتىم.

- الماتىعا قايتىپ ورالدى دەپ ەستىدىك…

– ءيا، قازىر الماتىدامىن. قاسيەتتى الماتىم مەنى ەشقاشان وزەگىمنەن تەپكەن ەمەس. «اداسقان ۇلىن» تاعى دا قۇشاق جايا قارسى الدى. «دالا مەن قالا» گازەتىندە ءتىلشى بولىپ جۇمىسقا كىرىسكەن جاعدايىم بار.

- ەسەي اعا، «KAZsport» تەلەارناسىنا 5,5 اي باسشىلىق جاساپ، باعدارلامالارى مەن باعىت-باعدارىن ءتۇزىپ، ءدال اشىلار تۇستا ارنادان كەتۋىڭىزگە نە تۇرتكى بولدى؟

– بۇل مەن جاۋاپ بەرەتىن سۇراق ەمەس. ونىڭ جاۋابىن مەنى جاڭا تەلەارنانىڭ جەكە ستۋدياسى ماسەلەسىن كورپوراتسيا باسشىلىعىمەن تالقىلاپ وتىرعان جەرىمنەن الىپ تاستاعان مينيسترلىك وكىلدەرى بىلەتىن شىعار. ەڭ باستىسى، «ءوز ەركىممەن» جانە «وتباسى جاعدايىممەن» كەتكەن جوقپىن. باستاعان ءىستى ورتا جولدان تاستاپ، ءوز ەركىممەن كەتىپ قالاتىنداي تابانسىز ەمەسپىن دەپ ويلايمىن. «وتباسى جاعدايىم» جاقسى بولدى، استانادا كىشى قىزىم دۇنيەگە كەلدى. بالالارىمنىڭ بولاشاعىن استانامەن بايلانىستىرىپ تا جۇرگەنمىن.

- ىشتەي وكىنىش، وكپە-رەنىش بار شىعار؟

– اۋەلدە قاتتى قورلاندىم، بىراق ۋاقىت وتە كەلە ءوزىمدى ىشتەي جەگەنىمە ەشكىمنىڭ قىلشىعى قيسايمايتىنىن ءتۇسىندىم. اۋىلىمدا، قايىن جۇرتىمدا ءبىر اي دەمالىپ كەلدىم دە، باسقا جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتىم. بالىق اۋلادىم، تۋىستاردى ارالادىم، بالالارىمدى قىدىرتتىم.

- الماتىعا قايتىپ ورالدى دەپ ەستىدىك…

– ءيا، قازىر الماتىدامىن. قاسيەتتى الماتىم مەنى ەشقاشان وزەگىمنەن تەپكەن ەمەس. «اداسقان ۇلىن» تاعى دا قۇشاق جايا قارسى الدى. «دالا مەن قالا» گازەتىندە ءتىلشى بولىپ جۇمىسقا كىرىسكەن جاعدايىم بار.

- ءتورت جىلعا جۋىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان رەسپۋبليكالىق «ۇلان» گازەتىن باس رەداكتور بولدىڭىز. نە ءتۇيدىڭىز؟ 83 جىلدىق تاريحى بار باسىلىمنىڭ تارالىمىنىڭ از بولۋىنا نە سەبەپ دەپ ويلايسىز؟

- 2009 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا «ۇلان» گازەتىنە «مەنىڭ اتىم قوجاعا» قاۋىپ ءتوندى» دەگەن ماقالا جاريالادىم. سوندا وسى جايعا تولىق توقتالدىم. جانە ءالى دە سول پىكىردەمىن. «بۇل جاعداي قوعامدا بالالارعا جاناشىرلىقتىڭ ازدىعىن، ءتىپتى جوققا تاياۋ ەكەنىن كورسەتەدى. ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى، ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە بۇرىنعى «قازاقستان پيونەرىن»، قازىرگى «ۇلاندى» بىلمەيتىن بالا جوق بولاتىن. «ۇلانعا» ءبىر اۋىز ءسوزى جاريالانعان بالا بۇكىل اۋىل ءۇشىن كەرەمەت بەدەلدى سانالاتىن. قازىر شە؟ قازىر «ۇلاندى» بىلمەيتىن اۋىلدار، اۋداندار پايدا بولدى. بار-جوعى 10-15 جىلدىڭ ىشىندە. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە 4 جىلعا جۋىق ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىدىم. سوندا شاكىرتتەرىمنىڭ ىشىندە «ۇلاندى» بىلمەك تۇگىلى، اتىن ەستىمەگەندەرى دە بولدى. «ۇلان» دەسەڭ، الدەبىر ەكزوتيكالىق حايۋاننىڭ اتىن ەستىگەندەي، كوزدەرى تاس توبەسىنە شىعىپ، تاڭ-تاماشا بولىپ وتىرادى. ول گازەتكە بالا جاستان ارالاسىپ، جاس ءتىلشى اتانۋعا بولاتىنىن مۇلدە بىلمەگەن. دەمەك، سول اۋىلدىڭ مەكتەبىنىڭ مۇعالىمدەرىندە دە، ديرەكتورىندا دا، سول اۋداننىڭ ءبىلىم ءبولىمىنىڭ باسشىلارىندا دا، اۋدان اكىمىندە دە، قىل اياعى، سول اۋىل قارايتىن وبلىس اكىمىندە دە قايراتكەرلىك، ۇلتقا جاناشىرلىق جوق دەگەن ءسوز. ءنول! ولار ءۇشىن «بار جاقسىمىز – بالالارعا» دەگەن انشەيىن ۇران ءسوز عانا. سويتە تۇرىپ: «قازىر گازەت كوپ قوي. قايسىبىرىنە جازىل دەپ ايتامىز؟» – دەپ كەرىلەتىندەر كوپ» دەگەن ءسوزىم – ناق ءسوزىم.

- ءيا، مەن دە ءجيى ەستيمىن وسى پىكىردى. بىراق «ۇلان» قايسىبىر گازەت ەمەس قوي.

- تاعى دا سول ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرەيىنشى وسى سۇراعىڭىزعا: «ارينە، «ۇلان» – ۇلتتىڭ جوقشىسى. بۇل گازەت ەلدىڭ ەڭسەسى تۇسكەن ەلۋىنشى جىلدارى دا، الاساپىران الپىسىنشى جىلدارى دا، جالعان جەتىستىكتەردى جىپكە تىزگەن جەتپىسىنشى جىلدارى دا، سەرگەلدەڭگە سالعان سەكسەنىنشى جىلدارى دا ۇلت جوقشىسى قالپىنان اينىعان ەمەس. «ويان، قازاق، كوتەر باستى!» دەگەن الاش ۇرانىن بالا تىلىمەن سانالارعا شەگەلەگەن گازەت. ءار ءۇيدىڭ ەسىگىن بالا بولىپ قاعىپ، «مەنىڭ اتىم قوجا» بولىپ اقىلدى تەنتەكتىك جاساپ ەركەلەگەن گازەت. ەلىمىزدە 2,5 ميلليون بالانىڭ كەمى 1,5 ميلليونى قازاق تىلىندە جازىپ-سىزىپ، وقي الادى دەپ قاراستىرساق، «ۇلاننىڭ» تارالىمى كەمى 300 مىڭ بولۋعا ءتيىس ەدى. قايدان! 10 مىڭنان اسپايدى. بالالارعا ارنالعان گازەتى وقىلماعان قوعامنان قانداي ءۇمىت كۇتۋگە بولادى؟»

- بۇعان كىمدى كىنالايمىز؟ مۇمكىن ناسيحاتى ازدىعىنان شىعار؟

- سول ماقالانى ارى قاراي وقيىق: «بۇل جاعداي – قازىرگى اتا-انالاردىڭ دا بالا تاربيەسىنە مۇلدە قۇلىقسىزدىعىنىڭ كورىنىسى. بالاسى كىتاپ وقىپ جاتىر ما، گازەتكە قاراي ما، جالپى نە نارسەگە قىزىعادى – ءبارىبىر دەگەن ءسوز. قازىرگى بالاسى مەكتەپ جاسىنداعى اتا-انالار كىمدەر؟ جاسى 30-دان اسقان، 40-قا جاقىنداعان، كەيبىرى قىرقىلجىڭ تارتقان ازاماتتار. ولاردىڭ باسىم بولىگى 1990 جىلداردىڭ ورتاسىندا قارىن قامىن قاتتى كۇيتتەدى دە، وشاق باسىنان ۇزاي المايتىن، ۇزاپ ويلاي المايتىن، مەشەۋ ادامدار بولىپ قالىپتاستى. بۇگىن تاپقان تيىنىن زور مەدەۋ تۇتاتىن ، ەرتەڭگىنى ەرتەڭ بولعاندا عانا ويلايتىن جاندار رەتىندە. بايقايمىن، قازىر كەيبىر اتا-انالارعا جالپىۇلتتىق قۇندىلىق دەگەن – انشەيىن تۇسىنىكسىز ءسوز. «ۇلان» دا، «مەنىڭ اتىم قوجا» دا ەش قۇنسىز. شىنىنا كەلگەندە، «ۇلاننىڭ» ءبىر جىلدىق جازىلۋ قۇنىن (1700 تەڭگەنى) ولار كەز كەلگەن بۇرىشتا تاستاپ كەتىپ ءجۇر. بوساعان بوتەلكە، تۇزدالعان بالىقتىڭ قاڭقاسى رەتىندە، ءبىر تۇسكى اس رەتىندە، ت.ب. «بالا تاربيەسىمەن مەكتەپ قانا اينالىسۋى كەرەك» دەگەن تۇسىنىك كەيبىرىنىڭ ساناسىنا ورناپ قالعانى سونشالىقتى، بالاسىنىڭ تارتىپسىزدىگىن، بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ ازعىنداۋىنىڭ سەبەبىن تەك مەكتەپتەن كورەدى. قاسيەتتى ۇيانى سىرتىنان تىلدەيدى، مۇعالىمدەرمەن كەز كەلگەن ورتادا وپ-وڭاي بەت جىرتىسا بەرەدى. ونداي اتا-انا بالاسىنا «ۇلاندى» وقى دەپ ايتۋشى ما ەدى؟ ءوزى بىلمەي تۇرسا…»

- بالالار باسىلىمىنا قايتا كەلۋ ويىڭىزدا بار ما؟

– ونى ءبىر اللا بىلەدى. جالپى، قازاق اتامىز قاي ءسوزدى دە ءدال، ورنىمەن ايتقانىنا كوزىم جەتتى. «قارنىمنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىمنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن» دەگەنى دە ءدال ەكەن، «ات باسپايمىن دەگەن جەرىن ءۇش رەت باسادى، ەر بارمايمىن دەگەن جەرىنە ءۇش رەت بارادى» دەگەنى دە تۋرا ەكەن.

- جارايدى، ەندى اڭگىمە اۋانىن باسقا جاققا بۇرساق. جىرلارىڭىزدى از وقيتىن بولدىق. «ءبىر جارىقتان» كەيىنگى جاڭا جىر جيناعىڭىز ەندى قولعا قاشان تيەدى؟

– وتكەن جىلى «قازىعۇرت» باسپاسىنان «تاۋەلسىزدىك تولعاۋى» سەرياسى اياسىندا «سەندەر ءبارىڭ جاقسىسىڭدار، ادامدار!..» اتتى پۋبليتسيستيكالىق جيناعىم جارىق كوردى. قازىر ەكىنشى جىر جيناعىمدى دايىنداپ جاتىرمىن. اللا بۇيىرتسا، تىڭ دۇنيەلەر ۇسىنامىن. ولەڭدەرىم گازەتتەرگە شىقپاعالى جىلدان اسىپتى. دەگەنمەن «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان انتولوگياعا (قۇراستىرعان س.جۇبانياز) 20 شاقتى ولەڭىم كىردى، جاقىندا تاعى ءبىر انتولوگياعا ۇسىندىم.

- ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدى قالدىرۋ قانشالىقتى قيىن، الدە «سەندەر ءبارىڭ جاقسىسىڭدار، ادامدار!..» دەپ تۇك بولماعانداي ۇمىتىپ كەتەسىز بە؟

– مەنىڭ كوڭىلىم تەز قالادى، بىراق تەز جوندەلەدى. لاپ ەتپە مىنەزىم بارىن بىلەمىن. ادامنىڭ ءبارىن دوس كورۋشى ەدىم، سونىمنان ەپتەپ كوز جازىپ كەلە جاتقان دا سياقتىمىن. ويتكەنى، ادامدار قازىر جامان مىنەزىمەن كوبىرەك ماقتاناتىن بولدى.

- قازاق جۋرناليستيكاسىندا ءسىزدى الاڭداتار باستى ماسەلە نە؟

– قازىرگى قازاق جۋرناليستەرىنە 30-40 جىلدان كەيىنگى ۇرپاق قاتتى رازى بولادى. سونى بىلەمىن. الاڭداتاتىن نارسە – بىرىزدىلىك. ىزدەنىس از.

- ستۋدەنت كەزىمىزدە «قانداي كىتاپ وقىپ جۇرسىڭدەر؟ وقىڭدارشى، كىتاپقا كەتكەن مەنىڭ كەگىمدى قايتارىڭدارشى» دەپ بىزگە ءجيى ايتۋشى ەدىڭىز. كىتاپقا كەتكەن ەسەڭىزدى قايتارا الىپ ءجۇرسىز بە؟ نە وقىپ ءجۇرسىز؟

– سول ەسەنى كوڭىلىمدەگىدەي قايتارا الماي ءجۇرمىن، تىرشىلىك كيىپ كەتە بەرەدى. ۇيدە، جۇمىستا، كولىكتە جەكە-جەكە كىتاپتار الىپ جۇرەمىن. م.سالتىكوۆ-ششەدريننىڭ «گولوۆلەۆ مىرزالارىن» ءتامامداپ قالدىم. ۇزاق وقيتىن ادەت پايدا بولىپتى وسى كۇندەرى. ا.ديۋمانىڭ «گرافينيا دە مونسوروسىن» وقىپ، رومان بويىنشا تۇسىرىلگەن ءفيلمدى كورىپ ەدىم، ونشا قابىلداي المادىم.

- بالا تاربيەسىنە قانشالىقتى كوڭىل بولەسىز؟ قانداي اكەسىز؟

– ءجىتى كوڭىل بولۋگە تىرىسامىن. بىراق كوپ شەكتەيتىن سياقتىمىن. سانالارىندا «ۇيات بولادى» دەگەن ۇعىم تۇرعانىن قالايمىن، دەگەنمەن «ول ارەكەتىم بالالارىمنىڭ جاسىق بولۋىنا اكەپ سوقپاس پا؟» دەگەن كۇدىگىم دە بار. بالالارىم ەركىن، ەركە. ۇلىم، مىسالى، سۋرەت سالۋعا بەيىم. ۇلكەن قىزىمدا كوشباسشىلىق قاسيەت بار. «جاقسى ادام بولىپ وسسە» دەيمىن، «سولاردىڭ جەتىستىگىمەن ماقتانىپ جۇرسەم» دەيمىن، كوكىرەگىمدە ارمان كوپ، ايتەۋىر. «بالاما سىر» دەگەن تسيكلدى ولەڭدەرىم بار، سوندا ولارعا شىن اقتارىلعانمىن.

- وڭتۇستىك ءوڭىرى سىزگە نەسىمەن قىمبات، ءجيى كەلەسىز بە؟

- جىلىنا كەم دەگەندە ءبىر رەت بارىپ تۇرۋشى ەدىم، ات ءىزىن سالماعالى 3 جىلدان اسىپتى. بۇل ءبىر عاجايىپ ولكە عوي. ناعىز كونتراستتار مەكەنى. قازاق دالاسىنىڭ بارلىق تامىرىنا بۇلكىلدەتىپ قان جۇگىرتىپ جاتقانداي كورىنەدى ماعان.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن — ايگەرىم بەگىمبەت

«وتىرار» ارناسى