ءدىني ءبىلىم – مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارىنداعى ءدىن تۋرالى ءبىلىم نەمەسە ءدىن قىزمەتكەرلەرىن دايىنداۋعا باعىتتالعان ءىلىمدى بىلدىرەدى جانە ول مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە بۇرىننان كەلە جاتقان ماڭىزدى فاكتور. ءدىني ءبىلىم الەمنىڭ كوپتەگەن وركەنيەتتى مەملەكەتتەرىندەگى وقۋ ورىندارىندا بۇرىننان جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ال، ءدىنتانۋ – بۇل ءدىننىڭ قوعامدىق ماڭىزدىلىعى بار فەنومەن رەتىندە جالپى جۇيەلىك ءبىلىم بەرەتىن ءپان. قازىرگى جاھاندانۋ پروتسەسى كەزىندە ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسادى. بۇگىنگى الەۋمەتتىك جاعدايدا ەلىمىزدە بەلگىلى ءبىر يدەولوگيالىق ءبىلىم رەتىندە دىنگە دەگەن قاجەتتىلىك بار. سول سەبەپتەن، قازاقستان قوعامىنىڭ ءتۇرلى ەتنوستىق، كونفەسسيالىق سيپاتىن ەسكەرە وتىرا، سوعان قوسا ۇلتتىق ءدىني مۇرانى ساقتاپ قالاتىنداي قازىرگى زايىرلى قوعامعا، زامان تالابىنا ساي ءدىنتانۋ ءپانىن وقىتۋ، ءدىنتانۋشى ماماندار اسا قاجەت جانە بۇل تاقىرىپ قاشان دا وزەكتى بولىپ قالا بەرمەك.

ءدىني ءبىلىم – مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارىنداعى ءدىن تۋرالى ءبىلىم نەمەسە ءدىن قىزمەتكەرلەرىن دايىنداۋعا باعىتتالعان ءىلىمدى بىلدىرەدى جانە ول مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە بۇرىننان كەلە جاتقان ماڭىزدى فاكتور. ءدىني ءبىلىم الەمنىڭ كوپتەگەن وركەنيەتتى مەملەكەتتەرىندەگى وقۋ ورىندارىندا بۇرىننان جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ال، ءدىنتانۋ – بۇل ءدىننىڭ قوعامدىق ماڭىزدىلىعى بار فەنومەن رەتىندە جالپى جۇيەلىك ءبىلىم بەرەتىن ءپان. قازىرگى جاھاندانۋ پروتسەسى كەزىندە ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسادى. بۇگىنگى الەۋمەتتىك جاعدايدا ەلىمىزدە بەلگىلى ءبىر يدەولوگيالىق ءبىلىم رەتىندە دىنگە دەگەن قاجەتتىلىك بار. سول سەبەپتەن، قازاقستان قوعامىنىڭ ءتۇرلى ەتنوستىق، كونفەسسيالىق سيپاتىن ەسكەرە وتىرا، سوعان قوسا ۇلتتىق ءدىني مۇرانى ساقتاپ قالاتىنداي قازىرگى زايىرلى قوعامعا، زامان تالابىنا ساي ءدىنتانۋ ءپانىن وقىتۋ، ءدىنتانۋشى ماماندار اسا قاجەت جانە بۇل تاقىرىپ قاشان دا وزەكتى بولىپ قالا بەرمەك.

كەڭەستىك يدەولوگيا مەن توتاليتاريزم ناتيجەسىندە ورىن العان ءدىن سالاسىنداعى جاعداي مەن حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتسىزدىعىن پايدالانىپ، شەتەلدەردەن ءتۇرلى ءدىني اعىمدار كەلە باستادى. قازاق جاستارىنىڭ ءبىر بولىگى يسلامنان بولەك ءتۇرلى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتە باردى، قالعان بولىگى مۇسىلمان ەلدەرى، سولاردىڭ ىشىندە يران، ساۋد ارابياسى، مىسىر ەلدەرىنەن كەلگەن يدەولوگيالىق ءدىني اعىمداردىڭ ىقپالىنا ۇرىندى. ال، قازاقي ءداستۇر مەن مادەنيەتتى ساقتاپ قالعان بولىگى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى العا تارتتى. سوندىقتان، شەتەلدەن كەلگەن يدەولوگيالارعا ۇرىنباي، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدى، ءدىنىمىزدى، زايىرلى سيپاتىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعىن كوتەرۋ ءۇشىن ءدىني ءبىلىم، ءدىندى وقىتاتىن، ءدىني جاعدايدى باقىلاپ، تالداۋ جاساي الاتىن ماماندار قاجەت بولدى. وسى ورايدا ەلىمىزدە شەتەلدەردىڭ (باتىس جانە شىعىس) جانە كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ ءدىني ءبىلىم جونىندەگى تاجىريبەسى نەگىزىندە جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ءدىنتانۋ ءپانى ەنگىزىلىپ، كەيىننەن وسى سالا بويىنشا مامانداردى دايارلاي باستادى.  

2001 جىلعا دەيىن ەلىمىزدە ءدىنتانۋ ماماندىعى بويىنشا جۇيەلى وقىتۋ مودەلى بولعان جوق. ءدىنتانۋ سالاسىندا وقىپ بىتىرگەن جاستارعا «ءدىنتانۋشى جانە اراب ءتىلىنىڭ مامانى» دەگەن بىلىكتىلىك بەرىلدى. تەك، 2002 جىلدان باستاپ «ءدىنتانۋشى» بىلىكتىلىگى بەرىلە باستادى. العاشقى كەزەڭدەردە ءدىنتانۋ ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەمدىك تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىندە، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇرگىزىلدى. كەيىننەن بۇل ماماندىقتار دەميرەل اتىنداعى قازاق-تۇرىك حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە «نۇر» قازاق-ەگيپەت يسلام ۋنيۆەرسيتەتىندە (بۇرىنعى «نۇر-مۇباراك» مىسىر يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى) جۇرگىزىلە باستادى.

بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا ءدىن ماماندارى ەكى باعىتتا  - ءدىنتانۋشىلار مەن تەولوگتار رەتىندە دايارلانادى. ءدىنتانۋشىلار ءدىندى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، جالپى الەمدە بار بارلىق دىندەردىڭ تاريحى مەن تەورياسىن قاراستىرسا; تەولوگتار قۇدايدى، ءدىندى ءىش جاعىنان، ءدىني تۇرعىدان زەرتتەپ، قۇداي يدەياسىن مويىندايتىن جانە نەگىزدەيتىن دىندەردى، ەڭ الدىمەن، الەمدىك دىندەردى زەرتتەيدى. ءدىنتانۋشى مامانداردى الماتى قالاسىنداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن شەت تىلدەر جانە ىسكەرلىك ۋنيۆەرسيتەتىندە (العاشىندا ابىلاي حان اتىنداعى حالىقارالىق قاتىناستار جانە بۇكىلالەمدىك تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى شەت تىلدەر فاكۋلتەتى بولعان), استانا قالاسىنداعى ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، تۇركىستان قالاسىنداعى ق.ا. ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە، قاراعاندى قالاسىنداعى ە.ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە باكالاۆريات جانە ماگيستراتۋرا باعدارلامالارى بويىنشا دايارلايدى. ءدىنتانۋشى ماماندارعا مەملەكەتتىك، ءدىني جانە قوعامدىق ۇيىمداردا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا تاۋەلسىز ساراپشى رەتىندە جانە ساراپشىلار كوميسسياسى قۇرامىندا، مەملەكەتتىك باسقارۋ، سىرتقى جانە ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ، ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس جوعارعى جانە ورتا ارناۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى رەتىندە سۇرانىس جوعارى.

قوعامدا زايىرلى ءدىنتانۋشى ماماندارمەن قاتار، ءدىندى تەرەڭىنەن تۇسىندىرەتىن تەولوگ ماماندارعا دا سۇرانىس جوعارى. يسلام تەولوگتارىن قازاقستاندا جالعىز «نۇر» قازاق-ەگيپەت يسلام ۋنيۆەرسيتەتى دايارلايدى. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى جانىنداعى رەسپۋبليكالىق يمامداردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ يسلام ينستيتۋتىندا يمامدار بىرنەشە ايلىق كۋرستاردان ءوتىپ، دارىستەر الىپ، كۋرس سوڭىندا ەمتيحان تۇرىندە سىناقتان وتەدى. بۇدان باسقا، 9 مەدرەسە مەن اقمولا جانە پاۆلودار وبلىستارىندا 2 قاريلار دايىنداۋ ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى. يسلامدىق ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارى مەن ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ بۇل كورسەتكىشىنە قاراماستان، يمامداردى دايارلاۋ سالاسىندا دا ءالى شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر بار. قازاقستانداعى مەشىتتەردە ءالى دە يمامداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بايقالادى. قازاقستانداعى بارلىعى 2228 مەشىتتە جۇمىس ىستەيتىن يمامداردىڭ شامامەن 30% عانا جوعارى ءبىلىمى بار. ەگەر، رەسپۋبليكا بويىنشا جوعارى ءبىلىمدى يمامداردى دايارايتىن تەك ءبىر عانا جوعارعى وقۋ ورنى بارىن ەسكەرسەك، بۇل كورسەتكىش زاڭدى. حالىقتىڭ 70 % استامى مۇسىلماندار بولىپ تابىلادى، يسلام ءدىنىنىڭ قازاق حالقى ءۇشىن تاريحي، مادەني ماڭىزى زور. حالىققا يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزدەرىن، ءدىن اتىن جامىلعان ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمدار مەن ۇيىمداردىڭ ءدىني يدەولوگياسىن يسلام ءدىنىنىڭ حانافي مازحابىنان اجىراتىپ بەرە الاتىن، بۇگىنگى ءدىني احۋال جاعدايىندا قوعامداعى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن، اسىرەسە جاستار اراسىندا ەكسترەميستىك جانە لاڭكەستىك يدەيالاردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ءدىني ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان ۋاعىزداردى جۇرگىزۋدە يمامداردىڭ ءرولى زور. سوندىقتان، يسلام باعىتىنداعى ءدىن قىزمەتشىلەرىن دايارلاۋ ماسەلەسى ءالى دە جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەدى.            

قازاقستاندا تەولوگ مامانداردى دايارلاۋ تەك يسلام ءدىنى بويىنشا عانا جۇزەگە اسىرىلمايدى، 1997 جىلدان بەرى كاتوليك ءدىني قىزمەتشىلەرىن دايارلايتىن «ماريا – شىركەۋ اناسى» ەپارحياارالىق جوعارعى ءدىني سەمينارياسى قىزمەت ىستەيدى. اتالمىش ءدىني وقۋ ورنى ورتا ازيا بويىنشا جالعىز ءدىني سەميناريا بولىپ تابىلادى. سەميناريادا وقىتۋ مەرزىمى 8 جىلدى قۇرايدى. بۇگىنگى تاڭدا ەپارحياارالىق سەميناريادا 20 استام ءدىني قىزمەتشى عانا دايارلانادى. بۇل كورسەتكىش شەت ەلدەن كەلەتىن ميسسيونەرلەر سانىنان دا از.

جالپى، ءدىنتانۋشىلار مەن ءدىني قىزمەتشىلەردى دايارلايتىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ بۇگىنگى كورىنىسى وسىنداي. بىراق، ءدىن تۋرالى ءبىلىم تەك ورتا نەمەسە جوعارعى وقۋ ورىندارىندا عانا ەمەس، بۇل وتباسىندا، كەيىن مەكتەپ قابىرعاسىندا دا نەگىزى قالانۋى ءتيىس ءبىلىم بولىپ تابىلادى. سەبەبى، وسكەلەڭ ۇرپاققا جانە جاستارعا ءدىن، ونىڭ تاريحى، ادام ومىرىندەگى، مادەنيەت پەن رۋحاني-ونەگەلىك سالاداعى ءدىننىڭ ءرولى تۋرالى وبەكتيۆتى عىلىمي ءبىلىم بەرۋ  قاجەت. وسى ماقساتتا 2009 جىلى «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» كۋرسى بويىنشا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ 9-سىنىپتارىنا ارنالعان باعدارلاما بەكىتىلىپ، 2010 جىلدان باستاپ قازاقستان مەكتەپتەرىندە وقىتىلا باستادى. بۇل ءوز كەزەگىندە جاس ۇرپاققا ءدىندى تاڭداۋ نەمەسە تاڭداۋدان باس تارتۋ كەزىندە ار-وجدان بوستاندىعىنا ءوز قۇقىعىن تابىستى جۇزەگە اسىرۋعا، نەيترالدىق ۇستانىم تۇرعىسىنان ءدىن تۋرالى وبەكتيۆتى ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋعا، قازاقستانداعى جانە الەمدەگى تىيىم سالىنعان ءدىني ۇيىمدار تۋرالى تولىققاندى اقپارات الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءدىن تۋرالى ءبىلىم بەرەتىن ءپاندى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ تاجىريبەسى وزگە ەلدەردىڭ ءبىلىم باعدارلامالارىندا دا بار. مىسالى، كورشى مەملەكەت رەسەيدە 2010 جىلدان باستاپ «ءدىني مادەنيەت جانە زايىرلى ەتيكا نەگىزدەرى» وقۋ ءپانى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلسە، مەكتەپ باعدارلاماسىنا ءدىنتانۋدى ەنگىزۋ بويىنشا العاشقى قادام جاساعان بەلورۋسسيا مەملەكەتى بولدى. ءدىنتانۋ ءپانى – بۇل تەك دىندەر تۋرالى عىلىمي ءپان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەڭ باستى ماقساتى – وقۋشىنىڭ ءدىن تۋرالى تۇسىنىگىن جانە وعان دەگەن وبەكتيۆتى قاتىناسىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن گۋمانيتارلىق ءپان بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، بۇل ءپاندى ارنايى دىنتانۋلىق ءبىلىم بار ماماندار بەرۋى ءتيىس. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى تاڭدا مەكتەپتەردە اتالعان ءپاندى ءدىنتانۋشى ماماندار ەمەس، وزگە ءپان مۇعالىمدەرى جۇرگىزۋدە. مەكتەپتەگى ءدىنتانۋ ءپانىن ارنايى ءدىنتانۋشىلاردىڭ وقىتۋ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك، بولماسا بۇل ءپاندى جۇرگىزىپ جاتقان مۇعالىمدەردى ءدىنتانۋ سالاسى بويىنشا بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ كۋرستارىنان وتكىزۋ قاجەت.   

ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولىن، تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنداعى ماڭىزدى ورنىن، ەلىمىزدىڭ پوليكونفەسسيالىعىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇگىنگى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ ەتەك الىپ، ءدىني نەگىزدەگى ەكسترەميستىك، تەرروريستىك ساياساتتىڭ ءوربۋى كەزەڭىندە حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعىن كوتەرۋ ءۇشىن، جاستاردىڭ بويىندا ءتۇرلى جات اعىمدارعا قارسى يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، ەلدەگى جانە شەتەلدەردەگى ءدىني جاعدايدى باقىلاپ، تالداۋ جاساي ءبىلۋ ءۇشىن كوپكونفەسسيالى قازاقستاندىق قوعامعا ءدىني ءبىلىم اسا قاجەت جانە بۇگىنگى كۇنى وزەكتى بولىپ تابىلادى.

جالپى، ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولى ارتقان سايىن، بۇگىنگى قوعامنىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الاتىنداي ءدىن ماماندارى مەن ءدىني قىزمەتشىلەردى دايارلايتىن ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىن قۇرۋ مەن قولداۋعا كوڭىل بولىنۋدە. تاۋەلسىزدىك العان باستاپقى جىلدارمەن سالىستىرعاندا بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا ءدىنتانۋشى جانە تەولوگ مامانداردى دايارلاۋ ءبىرشاما العا باسقانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. حانافي مازحابىنداعى يسلام ءدىنىن تەرەڭدەتە وقىتاتىن، يسلامتانۋشىلاردى دايارلايتىن «نۇر» قازاق-ەگيپەت يسلام ۋنيۆەرسيتەتىندە يسلام ءدىنىن وقىتاتىن مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ جەتەكشى عالىمدارى ساباق بەرەتىندىكتەن، ستۋدەنتتەر شەت ەلگە شىقپاي-اق قازقستاندا دا شەت ەلدىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە ساي ءبىلىم الىپ شىعا الادى. وعان قوسا، «نۇر» ۋنيۆەرسيتەتىنە يسلامتانۋشى مامانداردى دايارلاۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان 2011 جىلى – 100 گرانت، ال 2012 جىلى 128 گرانت بولىنگەن. بۇل دا ءدىني ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى. زايىرلى ءدىنتانۋشى مامانداردى دايارلايتىن ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ءبىلىم شەت ەلدىك تاجىريبە نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلۋدا. بولاشاق ءدىنتانۋشى ماماندارعا ساپالى جانە جان-جاقتى ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن شەت ەلدىڭ ءدىنتانۋ ءبولىمى بار ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن كەلىسىم-شارتقا قول قويىلىپ، سونىڭ نەگىزىندە ستۋدەنتتەرگە شەت ەلگە شىعىپ، شەت ەلدىك پروفەسسور، عالىمدارمەن كەڭەسىپ، ءبىلىمىن شىڭداۋعا مۇمكىندىك بار. بۇدان باسقا، يسلام، حريستيان، شىعىس دىندەرىمەن اينالىساتىن پروفەسسورلاردى ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقۋ ءۇشىن ارنايى شاقىرتادى. بۇل ارەكەتتەردىڭ بارلىعى قازاقستانداعى ءدىنتانۋ عىلىمىنىڭ العا باسۋىنا، جان-جاقتى ءبىلىمدى ءدىنتانۋشىلاردى دايارلاۋ ىسىندە ءوز ۇلەسىن قوسارى ءسوزسىز.

كۇزەمباەۆا اسەل ەركەبولاتقىزى،

قر ءدىا

ءدىني وقۋ ورىندارىمەن بايلانىستار جانە ءدىنتانۋ ساراپتاماسى جونىندەگى باسقارما ساراپشىسى

Abai.kz