ورالدا 1911-1913 جىلدارى جالپى سانى 16 ءنومىرى باسپا بەتىن كورگەن «قازاقستان» دەيتىن گازەت شىققان. سول گازەتتىڭ 1912 جىلدىڭ ناۋرىزىندا جارىق كورگەن №8-9 ساندارىندا تەكە سوتىنىڭ پروكۋرورى دەلۆيگ دەيتۇعىن باروننىڭ «كيرگيزسكي نارودنىي سۋد ۆ سۆيازي س پراۆوۆىم پولوجەنيەم ينورودتسەۆ ستەپنوگو كرايا» اتتى ماتەريالىن اۋدارىپ باسقان ەكەن.

وسىدان تۇپ-تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىنعى گازەت بەتىنە شىققان ماقالا بۇگىنگى قازاق ەلىندە كەڭىنەن تاراعان كرەديتقۇمارلىقتىڭ تامىرىن تاپ باسىپ تانىتىپ بەرەدى. ءبىر عاسىر وتسە دە، ريبا-وسىمگە بايلانۋدان قوعامنىڭ ارىلعىسى كەلمەيتىنى، كرەديت الۋعا كەلگەندە «كەرەك نارسەم كوبەيگەن» دەيتىن سىلتاۋىنىڭ ەش وزگەرمەگەنىن كورەسىڭ.

«اقشانى وسىمگە بەرۋ بۇ كۇندە قازاق ىشىندە دە جايىلدى. قانداي وسىمنەن دە جيرەنبەيدى. انىڭ ءۇشىن قازاقتىڭ عۇرىپ-ادەتىندە اقشاعا سومىنا پالەن تيىننان دەگەن ولشەۋ جوق. بۇ شاماسىز ءوسىمنىڭ ورىس زاكونىنە حالاف ەكەندىگى قازاق ىشىنە ءالى جايىلىپ بىتكەن جوق». قازىر دە سول. ءوسىمنىڭ سوڭى قايداپ اپارىپ سوعاتىنىن تۇيسىنەتىن شىعار، بىراق مويىنداعىسى كەلمەيدى. قازاق ىشىندە جايىلعانى جايىلعان با، ەل حالقىنىڭ بانكتەر الدىنداعى كرەديتتىك قارىزى 1 700 000 000 (تريلليون جەتى ءجۇز ميلليارد) (!) تەڭگەگە شىقتى. دەلۆيگتىڭ زەرتتەۋ جازباسىنان ۇعىناتىن تاعى ءبىر دۇنيەمىز – كرەديت قازاق ىشىنە جايىلعان وتكەن عاسىرعا دەيىنگى ۋاقىتتا شاريعاتپەن ساباقتاسقان ادەت-عۇرپىمىزدا ءوسىم ۇعىمى، ونىڭ ولشەمى دەيتىن ۇعىمنىڭ جوقتىعى.

ورالدا 1911-1913 جىلدارى جالپى سانى 16 ءنومىرى باسپا بەتىن كورگەن «قازاقستان» دەيتىن گازەت شىققان. سول گازەتتىڭ 1912 جىلدىڭ ناۋرىزىندا جارىق كورگەن №8-9 ساندارىندا تەكە سوتىنىڭ پروكۋرورى دەلۆيگ دەيتۇعىن باروننىڭ «كيرگيزسكي نارودنىي سۋد ۆ سۆيازي س پراۆوۆىم پولوجەنيەم ينورودتسەۆ ستەپنوگو كرايا» اتتى ماتەريالىن اۋدارىپ باسقان ەكەن.

وسىدان تۇپ-تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىنعى گازەت بەتىنە شىققان ماقالا بۇگىنگى قازاق ەلىندە كەڭىنەن تاراعان كرەديتقۇمارلىقتىڭ تامىرىن تاپ باسىپ تانىتىپ بەرەدى. ءبىر عاسىر وتسە دە، ريبا-وسىمگە بايلانۋدان قوعامنىڭ ارىلعىسى كەلمەيتىنى، كرەديت الۋعا كەلگەندە «كەرەك نارسەم كوبەيگەن» دەيتىن سىلتاۋىنىڭ ەش وزگەرمەگەنىن كورەسىڭ.

«اقشانى وسىمگە بەرۋ بۇ كۇندە قازاق ىشىندە دە جايىلدى. قانداي وسىمنەن دە جيرەنبەيدى. انىڭ ءۇشىن قازاقتىڭ عۇرىپ-ادەتىندە اقشاعا سومىنا پالەن تيىننان دەگەن ولشەۋ جوق. بۇ شاماسىز ءوسىمنىڭ ورىس زاكونىنە حالاف ەكەندىگى قازاق ىشىنە ءالى جايىلىپ بىتكەن جوق». قازىر دە سول. ءوسىمنىڭ سوڭى قايداپ اپارىپ سوعاتىنىن تۇيسىنەتىن شىعار، بىراق مويىنداعىسى كەلمەيدى. قازاق ىشىندە جايىلعانى جايىلعان با، ەل حالقىنىڭ بانكتەر الدىنداعى كرەديتتىك قارىزى 1 700 000 000 (تريلليون جەتى ءجۇز ميلليارد) (!) تەڭگەگە شىقتى. دەلۆيگتىڭ زەرتتەۋ جازباسىنان ۇعىناتىن تاعى ءبىر دۇنيەمىز – كرەديت قازاق ىشىنە جايىلعان وتكەن عاسىرعا دەيىنگى ۋاقىتتا شاريعاتپەن ساباقتاسقان ادەت-عۇرپىمىزدا ءوسىم ۇعىمى، ونىڭ ولشەمى دەيتىن ۇعىمنىڭ جوقتىعى.

«ءالحاسىل قازاق ءىشى مۇنداي ولشەۋسىز ريبانىڭ، ياعني، ءوسىمنىڭ تۋىن تىككەن جەرى. قازاق ىشىندە اقشا قادىرلى، انىڭ ءۇشىن قازاقتىڭ بۇ كۇندە كەرەك نارسەسى كوبەيۋلى: شاي الۋ كەرەك، شەكەر الۋ كەرەك، ماتا الۋ كەرەك، ەگىن جىرتاتىن اسپاپتار الۋ كەرەك ءھام پودات (الىم) تولەۋ كەرەك. سول سەبەپتى اقشالارىن مۇقتاج ادامدارعا ولشەۋسىز-ولشەۋسىز ۇلكەن وسىمگە بەرىپ قويادى. بۇ كاسىپ قازاقتىڭ تۇسىنۋىنشە پايدالى ءھام قادىرلى كاسىپ، بۇ كاسىپتى قازاقپەن كورشىلەس قازاق-ورىستار دا جاسايدى». قازىر دە وسى. وسىمگە كىرگىزىپ، كرەديت بەرگەن بانكىن قادىرلى كورەتىنىن قويشى، نەسيەگە العان تۇرمىستىق بۇيىمىن، كولىگىن، ءۇيىن ماقتان تۇتارىن قايتەسىڭ. كەرەك نارسەسىن ءوزى كوبەيتىپ، جوق جەردەن وسىمگە ۇرىناتىن ءحالى دە وزگەرمەگەن. ءبىر عاسىر بۇرىن تولەيتىن الىم-سالىعىنا كرەديت العان جۇرت، قازىر دە قايسىبىر قارىزدارىن سول كرەديتپەن جاۋىپ ءماز.

«بۇ جاقتاعى ۇرىن بايلارىنىڭ ءبارى دە اۋەلى وسى ۇياتسىز وسىمنەن اقشا جينادى. تومەندە بايلىق جوق، قازاق-ورىستار بۇ كۇندە ميلليونەر بوپ ءجۇر. بۇ داۋلەتتى ولار  قايدان جيدى دەپ قازاق-ورىس قارتتارىنان سۇراساڭىز، قازاق تاراپىن كورسەتەدى. وسى قازاق-ورىستار مۇقتاج قازاقتاردان 1000 سومعا 500 سوم الادى. ءسويتىپ قازاق جىلدان جىلعا ءوزى جارلى بولىپ، بىرەۋدى بايىتىپ تۇرادى.» قازىر دە تۇپ-تۋرا وسى. كرەديتتى بەرۋشى قۇرىلىمنىڭ وزگەرگەنى بولماسا، كرەديت الۋشىلار ءوسىمنىڭ سەبەبىمەن بەرەكەسىن قاشىرىپ، قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ، جارلىلىعىن ارتتىرىپ جاتقان جايى بار. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تولەنبەگەن كرەديتتەردىڭ قۇنى 257 ميلليارد تەڭگەگە ارتىپ، 2 تريلليون تەڭگەگە جەتكەن. بەرىلگەن كرەديتتەر ءبىر جىلدا 15%-عا، تولەم ۋاقىتى سوزىلىپ كەتكەن نەسيەلەر 13%-عا ارتقان. ال ەندى...

نەگە «مەملەكەت رەتتەمەيدى؟» سەبەبى، نارىقتىق قاتىناستار، بانكتىك قارجىلىق جۇيەدە الەمدىك ساياساتتىڭ ىقپالى بار. سوندىقتان ءوسىم قامىتىنان قۇتىلۋ – ءار ادامنىڭ ارەكەتىنەن.

«الەمدە نەسيەنىڭ پايىزى تومەن، بىزدە وتە جوعارى؟ پروبلەمامىز – سودان». قاتە ميف. نەسيەنىڭ پايىزى قارىز بولۋ ماسەلەسىن شەشپەيدى. ەگەر ادامدار راس وزدەرىنىڭ بارلىق قارىزدارىنان قۇتىلىپ كەتەر بولسا، تومەن پايىزدىق نەسيەگە يە اقش حالقى ۇزاق جىلدار بويعى قارىزىنان ارىلار ەدى. كەرىسىنشە، كرەديتكە كىرگەن 40 ميلليون تۇرعىن ءۇي-كۇيسىز بوسىپ ءجۇر. 

«كرەديت الامىز؟ مۇقتاجدىقپەن عانا الامىز، ايتپەسە الماس ەدىك». راسىندا سولاي ما؟ ۇيىندە بار تۇرمىستىق تەحنيكاسىن دا، شاينەك-ۇتىگىن دە، ءتىپتى ەلدەن قالمايمىن دەپ تەلەفونىنا دەيىن كرەديتكە الاتىن ءحالىمىز شىن مۇقتاجدىق پا؟ «وزگەدە بار پلازمالىق تەلەديدار بىزدە نەگە جوق؟» دەيتىن باقتالاستىق راس مۇقتاجدىق پا، «ەل-جۇرتتان ۇيات بولماسىن، جەرلەۋىنە كرەديت الايىق» دەيتىن «كەڭەس» شىن قامىققان جاننىڭ ءسوزى مە؟

وسىدان 100 جىل بۇرىنعىداي «شاي الۋ كەرەك، شەكەر الۋ كەرەككە» كرەديتكە جۇگىرە بەرەتىن جاعدايعا كەلدىك. سوندىقتان، مويىنداۋ كەرەك: قازىرگى ءبىزدىڭ نەسيە الىسىمىزدىڭ كوبى – لاجسىزدىق ەمەس، دۇنيە-جارىستان قالىپ قويماۋدىڭ قامى. سوسىن كرەديتقۇمارلىق دەرتى.

دەرتتىمىز. بۇل دەرتتى جازۋدىڭ جولى – مىناۋ: جاراتۋشى جاراتىلعاننىڭ جايىن جاراتىلعاننان جاقسى بىلەتىنىنە يلانساق، اللاھ تاعالا قاسيەتتى قۇراندا وسىمگە تىيىم سالىپ، ساۋداعا رۇقسات بەردى. كىم اللاھ تاعالانىڭ ىستە دەگەنىن ىستەپ، تىيىم سالعانىنان تىيىلسا، باقىت تا، بايلىق تا، بەرەكە دە سوندا. ادام اللاھ تاعالا بۇيىرعان نارسەسىن ورىنداۋمەن، ايتالىق، جان-جاعىمىزدا ەنتەلەپ تۇرعان نەسيەدەن باس تارتۋمەن ساۋاپ جيادى. تەگىن اقشاداي كورىنەت نەسيەدەن باس تارتۋ قيىن، تۇسىنىكسىزدەۋ، باسقا شەشىم جولى جوق سياقتى كورىنەر، بىراق جاقسىلىققا ءبىر ادىم كەلەسى جاقسىلىققا جول اشادى. كوز جەتكىزىپ كورىڭىز!

Abai.kz