رەسەي فەدەراتسياسى دۋماسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى بويىنشا ارنايى «ماماندانعان» بىرنەشە دەپۋتاتتار بار. ولار قازاقستانداعى جاعدايدى جىتىك باقىلاي وتىرىپ، وزدەرى «ماڭگىلىك دوس» دەپ ساناعان تاۋەلسىز كورشى مەملەكەتتتىڭ بيلىگىنىڭ ءار قادامىنا باعا بەرىپ، «ماڭىگىلىك دوستىڭ» قالاي وتىرىپ‑تۇرۋىن، قالاي ءجۇرۋىن ەشقاشان نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس. سوندىقتان دا ولار قازاقستاننىڭ ۋنيتارلى مەملەكەتتىلىگى مەن ىشكى ۇلتارالىق قاتىناسىنا وزدەرىنىڭ «ۇلىورىستىق يمپەريالىق شوۆينيستىك» پيعىلدارى تۇرعىسىنان شابۋىلداۋىن توقتاتقان ەمەس. بۇگىندە، ءدال وسى «يمپەريالىق مۇددە» رەسەي فەدەراتسياسىن تاۋەلسىز ۋكراينامەن اراداعى سوعىس وپەراتسياسىنا الىپ كەلدى. بۇۇ مۇشە مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى دەرلىك ونى «حالىقارالىق قاتىناس زاڭدارىن ورەسكەل بۇزۋ» دەپ باعالاپ، رەسەيگە بۇرىن‑سوڭدى ادامزات تاريحىندا بولماعان سانكتسيالاردى سالىپ تاستادى...

رف دۋماسى دەپۋتاتتارى اراسىندا ءوزىنىڭ تاريحي ءبىلىمى ازدىعىنان، تاريحي لوگيكادان مۇلدەم بەيحابارلىعىنان ۇيالمايتىن، ارسىزدىعىن الەمگە پاش ەتۋدەن ەش نامىستانبايتىن ەۆگەني فەدوروۆ دەگەن ءبىر دەپۋتات بار. ول رف ارمياسىنىڭ زاپاستاعى وفيتسەر­‑پولكوۆنيگى بولا تۇرا، ارۋاقىتتا اسكەريلەر اراسىندا كەڭ تاراعان پراپورششيكتەر تۋرالى انەكدوتتارعا ساي ءوزىنىڭ «پراپورلىق ساناسىمەن» بۇكىل ورتا ازيا جانە ەۆرازيا تاريحىن قايتا قاراپ، وزىنشە وزگەرىستەر جاساعىسى كەلەدى. تىپتەن، ورىس حالقىنىڭ كوپتەگەن تاريحشىلارىنىڭ «ورتا عاسىرلاردا ەۆرازيادا پايدا بولعان التىن وردا يمپەرياسىنىڭ نەگىزگى ارقا سۇيەگەن حالقى – تۇركىلىك حالىقتار، سونىڭ ىشىندە ونىڭ تىكەلەي مۇراگەرى ‑ قازىرگى قازاق حالقى. ولار  رەسەي مەملەكەتتىلىگىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولدى» دەگەن ناقتى عىلىمي دالەلدەرىنە دە قۇلاق اسپاي، ەۆگەني فەدورتەگىنىڭ ەلىرگەن ساناسى ۇلى دالادا وتكەن ۇلى وقيعالاردىڭ تىزبەگىن «ورىس باتپاعىنا» باتىرىپ جىبەرگىسى بار... الايدا، قازىر ءوز قۇرامىندا بولعان حالىقتاردىڭ بارلىعىن  «ورىس باتپاعىنا» باتىرۋدى عانا ويلاعان «ۇلىورىستىق يمپەريالىق ساياساتتىڭ»  ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن سىڭايلى. قازىر ول باتپاق مۇز قۇرساققا ورانىپ، قاتىپ جاتىر...

بىراق، قازاقتىڭ «جىلاندى ءۇش كەسسەڭ دە، كەسىرتكەلىك ءالى قالادى» دەپ ايتقانىنداي، قازاقستانعا بۇگىندا جايباراقاتتىق تانىتۋعا بولمايدى. نەگە؟ ويتكەنى، ءبىزدىڭ «تۇڭعىش پرەزيدەنت» وتىز جىل بويى رەسەيمەن «مىشىق‑تىشقان» ويناپ كەلدى. ونىڭ وبەكتيۆتى سەبەپتەرى «ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ كۇيرەۋى»، «دەربەس مەملەكەتتەرگە  ءبولىنۋى» دەۋ جەتكىلىكسىز. ويتكەنى، ءدال وسى «شەكپەننەن» شىققان پريبالتيكا مەملەكەتتەرى كسرودان كەيىن رەسەيمەن ارادا ءوز ساياساتىن اشىق جاريالادى. ونى حالقىنان جاسىرماي، بىردەن «ەۋروپالىق باعىتقا» بۇرىلاتىنىن مالىمدەدى. ەشكىمگە جالتاقتاعان جوق. رەسەي قانشاما قوقان‑لوقى جاساسا دا، پريبالتتار ىقپادى. ناتيجەسىندە،  اسكەرى كۇيرەپ جاتقان رەسەي پريبالتيكانى «ءوز ەركىنە» قويا بەرۋگە ءماجبۇر بولدى...  كوپ ۇزاماي ونداعى ءۇش مەملەكەت ناتو قاراۋىنا الىندى.

سول سياقتى كسرو ىدىراعاننان كەيىن كاۆكاز مەملەكەتتەرى دە ءبىرشاما تاۋەلسىز ساياسات جۇرگىزىپ، وزدەرىنىڭ «تاۋەلسىزدىك ستاتۋسىن» نىعايتا الدى. تەك قانا «پراۆوسلاۆيە دىنىمەن» بىرىككەن ارمەنيا‑رەسەي اليانسى عانا كاۆكازداعى رەسەي ءرولىن كۇشەيتۋگە ىقپال ەتىپ وتىردى... ال، اقش‑قا بەت بۇرعان گرۋزيا مەملەكەتى كوپ ۇزاماي رەسەي شابۋىلىنا ۇشىرادى – ناتيجەسى بۇگىندە بەلگىلى.

ال، دنەپر بويىنداعى ەكونوميكالىق پوتەنتسيالى جاعىنان رەسەيمەن پاراپار ۋكراينا بىردە ولاي، بىردە بۇلاي ساياسات جۇرگىزىپ، اقىر سوڭىندا ءوزى دە «ۇلىرەسەيلىك يمپەريالىق مۇددە» دەپ اتالاتىن «سوعىس قاقپانىنا» ءتۇستى ‑ ۋكراينانىڭ وداقتان باس تارتۋىنىڭ سوڭى سوعىسقا ۇلاستى... مولدوۆيا بولسا ءالى دە ەكىگە ءبولىنىپ تۇر...

ال، ورتالىق ازياعا كەلەر بولساق، مۇندا ءبىر ۇلتتى ءمونوليتتى حالقى بار وزبەكستان ءوزىنىڭ تولىق تاۋەلسىز باعىتىن اۋەل باستان ۇستانا باستادى. تىلىنە، دىنىنە، ۇلتتىق مادەنيەتىنە، دەربەس ەكونوميكاسىنا باسىمدىق بەردى. حالقى كۇيزەلىستەن قانشاما قينالىپ، جۇرتى رەسەيگە، قازاقستانعا، الىس شەت ەلدەرگە كەتىپ جاتسا دا، وزبەكتەر ۇلتتىق مەملەكەتتىگى پرينتسيپتەرىن بارىنەن جوعارى قويا ءبىلدى. (ارينە، بۇل جەردە قازاقستاننىڭ، ادەتتەگىدەي وزبەكستاننىڭ رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى فورپوست رەتىندە «قوسالقى قىزمەت» اتقارعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. وزبەك تۋىستار وسى وبەكتيۆتى جاعدايدى دۇرىس قولدانا الدى).

ەندى، ءوز قازاقستانىمىزعا كەلەيىك... بىزدەگى جاعداي كۇردەلى بولدى. «ۇلتتار لابوراتورياسى» اتانعان قازاقستاندا ۇلتارالىق قاتىناس شيەلەنىسكەن جاعدايدا ءجۇردى. كوپتەگەن سەپاراتيستىك قوزعالىستار پايدا بولدى. سوندىقتان قازاق ەلىنە «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋعا» تۋرا كەلدى. الايدا، ءبىز قازاقستان‑رەسەي قاتىناسىنداعى بۇل شيەلەنىستى ماسەلەنىڭ تۇپكى سەبەپتەرى مەن  قازىرگى «فەدورتەگىلەردىڭ» تاۋەلسىزدىگىمىزگە قارسى شىعۋ سەبەپتەرىن تەك وسى ماسەلەگە اپارىپ تىرەپ قويا المايمىز...  بىز ولاردىڭ بىزگە قارسى سوزدەرى قازاقستاننىڭ و باستان تاۋەلسىزدىكە قاتىستى «سولقىلداق ساياسات» جۇرگىزگەندىگىندە دەسەك – قاتتى قاتەلەسپەيمىز. ماسەلەن، ءبىزدىڭ بيلىك اۋەل باستان قازاقستان مۇددەسىن جوعارى قوياتىن، حالىقارالىق قاتىناستار زاڭنامالارىنا نەگىزدەلگەن، ءارى، تاريحي ادىلەتتىلىكتى نەگىزگە العان  اشىق ساياسات جۇرگىزۋدىڭ ورنىنا، ەكى ارادا بيلىك دەڭگەيىندەگى «امپەي‑جامپەي، كوز قىستى» ساياساتىن جۇرگىزدى.  مۇنى ورىس تىلىندە «پانيبراتستۆو» دەپ ايتادى. ءبىز وسىعان جول بەرىپ قويدىق... ناتيجەسىندە، ەكى ەلدىڭ دوستىعى پرەزيدەنتتەردىڭ «ءوزارا دوستىعى»، «ءوزارا بايلانىسى»، «ستاقان سوعىستىرۋى»، «مونشاعا بارۋى»، «ساپارلاپ بارعاندا قارسى الۋى» جانە ت.ت. سۋبەكتيۆتىك فاكتورلارعا تاۋەلدى بولىپ قالدى. مۇندا رەسەي جاعى «ۇنەمى اقىل ايتۋشى اعا»، «جول كورسەتۋشى دانا» رولىندە بولسا، قازاق بيلىگى «ماسەلەنى ايتقىزباي تۇسىنەمىز» دەگەن ىقىلاس تانىتۋمەن بولدى. ءسويتىپ، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك ستاتۋسى وسىنداي سۋبەكتيۆيزم جەتەگىندە كەتتى. ەندى، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ كەپىلى رەتىندە زاڭدار، حالىقارالىق نورمالار ەمەس، بيلىك تۇلعالارىنىڭ كوڭىل‑كۇيى العا شىقتى... ول ەلتسين زامانىن باستالىپ، پۋتين زامانىنا ۇلاستى... ال، وسىنىڭ ءبارىنىڭ باسى‑قاسىندا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى تۇردى: ول «سنگ قۇرامىز» دەدى – قۇردى، «تمد بولسىن» دەدى – بولدى، «ەۋرازيالىق وداققا  بىرىگەيىك» دەدى – ەلتسين نازار اۋدارماپ ەدى، پۋتين كەلىپ وسىنى ءىلىپ الىپ ‑ قۇردى، «كەدەندىك وداق» دەدى – ول دا پايدا بولدى...

ءيا، ءسويتىپ، قىزى‑قىزا ءبىز ءوزىمىز «قازاقستان تەرريتورياسىندا بۇرىن سوڭدى وسىنداي مەملەكەت بولماعان» دەگەندى قۇلاققاعىس ەتىپ، ولاردىڭ «يمپەريالىق ديىرمەنىنە» جەل بەرىپ وتىردىق...  نەگە دەسەڭىز، ءبىز جەكە باسقا تابىنا باستادىق تا، «قازاق مەملەكەتتىلىگى»، «قازاق حالقى»، «تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى» دەگەن تاۋەلسىزدىك باستاۋلارىمىزدى ونىڭ كولەڭكەسىندە قالدىردىق... سودان بولار، ءبىز ءبىر كەزدەرى ابىلايحاننىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىعى، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى سياقتى داتالاردى «مەرەكە» دەپ باتىل ايتۋعا  باتا المادىق. تەك، رەسەيلىكتەر تاراپىنىن «مەملەكەتى بولماعان» دەپ نامىسقا تيگەر سوزدەن كەيىن عانا، وعان جاۋاپ رەتىندە بۇل داتالاردى تويلاعانداي بولدىق...

ال، شىندىق ولاي بولماۋى كەرەك ەدى. بىزدە مەملەكەتتىك «سولقىلداق ساياساتتى» اۋەل باستان ىسىرىپ، رەسەيمەن تولىق تاۋەلسىز ساياسات جۇرگىزۋگە مۇمكىندىگىمىز بولدى. بىراق ونى تەك ءوز حالقىڭا ارقا سۇيەگەن مەملەكەت قانا جۇرگىزە الادى. بىزدە ول بولمادى ‑ ءبىزدىڭ جالتاق بيلىك كوررۋپتسياعا بايلانىپ، وزىمەن ءوزى بولىپ كەتتى... بەينەلەپ ايتساق «قازاق تەاترىندا تەاتردىڭ ءوزى ەمەس، ونىڭ كيىم شەشەتىن گاردەروبى ماڭىزدى بولىپ، ال سپەكتاكلدە سپەكتاكلدىڭ ءوزى ەمەس، ونىڭ دەكوراتسياسى باسىم بوپ كەتتى» دەر ەدىك،،،

ەندى، مىنە، وسىنىڭ زاردابىن ءالى كۇنگە دەيىن كەشۋدەمىز – ءجونى ءتۇزۋ ءسوزى جوق، نە ءبىلىمى جوق، ويى تاياز قايداعى «فەدورتەگى» دەگەن تەكسىز بىرەۋ  قاراپ وتىرۋدان جالىققاندا  «قازاقستان انداي‑مىنداي» دەپ اۋزىنا كەلگەندى ايتاتىن بولدى:  نەگە ايتپاسقا ‑ ەگەر قازاقستان پەتروپاۆلوۆسكىدە باس كوتەرگەن ءبىر توپ سەپاراتيستەردى جازالاپ، تۇرمەگە وتىرعىزىپ جاتسا...  نەگە ايتپاسقا ‑ ەگەر قازاقستان باسقىنشى ۆاگنەر اسكەرىندە سوعىسقان قازاقستان ازاماتىن سوتقا تارتىپ، جازا كەسىپ جاتسا. نەگە ايتپاسقا – ەگەر قازاقستان بارلىق تۇركى الەمىمەن بىرىگۋ جولدارىن ىزدەي باستاسا... ورتاازيالىق رەسپۋبليكالار ءوزارا بىرگە دامۋ جولدارىن قاراستىرا باستاسا...  ال، رەسەيدىڭ ۋكراينامەن سوعىسىندا ۋكرايناعا «بۇيرەگى بۇرىپ» تۇرسا، ونى جاسىرماي اشىق ايتىپ وتىرسا...  مىنە، وسىنىڭ ءبارى «ۇلىرەسەيلىك يمەريالىق سانامەن» اۋىراتىن  ەۆگەني فەدوروۆكە ۇنايدى دەيمىسىڭ؟ ارينە، ۇنامايدى. ول، جالپى، قازىرگى رەسەي بيلىگىنە دە ۇنامايدى...

ءيا، ايتىلار ءسوز ايتىلدى. ءبىز ەندى «كىمنىڭ كىم ەكەنىن» انىق بىلەمىز. ەندەشە، بىزگە دە سولتۇستىك قالا اتتارىن اۋىستىرۋدىڭ، «سولتۇستىككە قونىستاندىرۋ» باعدارلاماسىن كۇشەيتۋدىڭ كەزى كەلگەن سىڭايلى... ال، ءسوز سوڭىندا،  وسى ماسەلە بويىنشا رەسەيگە ارنايى نوتا جىبەرۋدى قازاقستان بيلىگى ۇمىتپايدى دەپ سەنەمىز دەگىم كەلەدى...

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف‑پۋبليتسيست

Abai.kz