ءتورتىنشى تاراۋ: توبىرلار تالقىسى

(نەمەسە كەنەسارى كەرگىسى)

 

1.

ەشقاشاندا يدەولوگيالىق ەركىندىككە جىبەرمەيتىن، جارىلقاۋ مەن جازالاۋ ساياساتىن قيىستىرا جۇرگىزەتىن، العىسى مەن قارعىسى ايىرعىسىز كەڭەستىك ءتاسىل – مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تۇراقتى قۇرالىنا اينالدى. ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا ستالين ءار ۇلت وكىلدەرىنىڭ نامىسىن وياتۋ ءۇشىن كادىمگىدەي ارۋاق شاقىرىپ، ۇران تاستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە بارلىق حالىقتىق باتىرلار قايتادان تاريح ساحناسىنا شىعىپ، سانانى باۋراپ، ۇلتتىق رۋحتى كۇشەيتتى. قازاقتار دا قوبىلاندى مەن الپامىستى، ابىلاي مەن كەنەسارىنى ەسكە الىپ، ولاردىڭ ارۋاقتارىنان قولداۋ ىزدەدى[1].

1943 جىلى كەڭەس شەكاراسى جاۋدان ازات ەتىلگەن سوڭ ەسىن جيعان يدەولوگتار پاتريوتتىق-ۇلتشىلدىقتىڭ مايدانداعى جاۋىنگەرلەرمەن بىرگە ەلگە ىلەسە كەلىپ، ۇلتتىق سانانىڭ كۇشەيۋىنەن سەسكەنىپ، استىرتىن يدەولوگيالىق جازالاۋ ساياساتىن ويلاستىرا باستادى. ءتىپتى مايدانداعى ۇلت كومانديرلەرىنىڭ وزىنەن ۇلتشىلدىقتى ىزدەدى جانە تاپتى. اتتارى اڭىزعا اينالعان باۋىرجان مومىشۇلى مەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مالىك عابدۋللين ءبىرىنشى بولىپ تىزىمگە ىلىكتى. وزىنە قارسى جۇرگىزىلىپ جاتقان تىمىسكىگە نارازىلىق ءبىلدىرىپ 1945 جىلى 10-اقپان كۇنى قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆكە:

ءتورتىنشى تاراۋ: توبىرلار تالقىسى

(نەمەسە كەنەسارى كەرگىسى)

 

1.

ەشقاشاندا يدەولوگيالىق ەركىندىككە جىبەرمەيتىن، جارىلقاۋ مەن جازالاۋ ساياساتىن قيىستىرا جۇرگىزەتىن، العىسى مەن قارعىسى ايىرعىسىز كەڭەستىك ءتاسىل – مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تۇراقتى قۇرالىنا اينالدى. ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا ستالين ءار ۇلت وكىلدەرىنىڭ نامىسىن وياتۋ ءۇشىن كادىمگىدەي ارۋاق شاقىرىپ، ۇران تاستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە بارلىق حالىقتىق باتىرلار قايتادان تاريح ساحناسىنا شىعىپ، سانانى باۋراپ، ۇلتتىق رۋحتى كۇشەيتتى. قازاقتار دا قوبىلاندى مەن الپامىستى، ابىلاي مەن كەنەسارىنى ەسكە الىپ، ولاردىڭ ارۋاقتارىنان قولداۋ ىزدەدى[1].

1943 جىلى كەڭەس شەكاراسى جاۋدان ازات ەتىلگەن سوڭ ەسىن جيعان يدەولوگتار پاتريوتتىق-ۇلتشىلدىقتىڭ مايدانداعى جاۋىنگەرلەرمەن بىرگە ەلگە ىلەسە كەلىپ، ۇلتتىق سانانىڭ كۇشەيۋىنەن سەسكەنىپ، استىرتىن يدەولوگيالىق جازالاۋ ساياساتىن ويلاستىرا باستادى. ءتىپتى مايدانداعى ۇلت كومانديرلەرىنىڭ وزىنەن ۇلتشىلدىقتى ىزدەدى جانە تاپتى. اتتارى اڭىزعا اينالعان باۋىرجان مومىشۇلى مەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مالىك عابدۋللين ءبىرىنشى بولىپ تىزىمگە ىلىكتى. وزىنە قارسى جۇرگىزىلىپ جاتقان تىمىسكىگە نارازىلىق ءبىلدىرىپ 1945 جىلى 10-اقپان كۇنى قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆكە:

«مەن ەشقاشاندا ءوزىمنىڭ ۇلتىمدى جاسىرعامىن جوق جانە جاسىرمايمىن دا. مەنىڭ ۇلتىم – قازاق، حالقىم – كەڭەس ەلى. مەن كەڭەس حالقىنا قىزمەت ەتەمىن، الايدا ءوزىمنىڭ ۇلتىمنىڭ، قازاق حالقىنىڭ نامىسىن لايىقتى دەڭگەيدە بيىككە كوتەرۋگە تىرىسامىن. «مەن قازاقپىن» دەگەن ءسوز مەنىڭ ۇعىمىمدا: ءوز ۇلتىڭا دەگەن ماحاببات، ءوزىڭنىڭ حالقىڭنىڭ ەرلىك داستۇرىنە دەگەن قۇرمەت، ونىڭ كوپ عاسىرلىق مادەنيەتىنە، ادەبيەتىنە، ونەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، وعان ار، نامىسىڭمەن قىزمەت ەتۋ، ونىڭ وزگە ۇلتتاردان كەيىن قالىپ قالماۋىن قاداعالاۋ، حالىقتاردىڭ دوستىعىن نىعايتۋ، باۋىرلاس حالىقتارعا بارىنشا كومەك كورسەتىپ، دەمەۋ، قاجەت بولعان جاعدايدا ونىمەن بىرگە ورتاق جاۋىمىزعا قارسى كۇرەسۋ.

مەن: «مەن قازاقپىن»،– دەپ ايتقان كەزدە، ءوزىمنىڭ حالقىمدى اسىرەلەي اسپەتتەپ، اسپانداتا اسقاقتاتپايمىن. «قازاقپىن» – دەگەن ءسوز مەنىڭ ۇلتتىق تەگىمدى بىلدىرەدى. سول ءسوز ارقىلى مەن ءوزىمنىڭ ۇلتىما دەگەن سەزىمىمدى بىلدىرەمىن، بۇل ءسوز – مەنىڭ سول ۇلتتىڭ وكىلى ەكەنىمدى بىلدىرەدى، سوڭعى تامشى قانىم قالعانشا مەن وعان قىزمەت ەتۋگە مىندەتتىمىن. بۇل، سونىمەن قاتار: مەن ءوز ۇلتىمدى سۇيەمىن جانە قادىرلەيمىن، وعان ادال قىزمەت ەتە وتىرىپ، مەن بارشا كەڭەس حالقىن سىيلايمىن جانە جاقسى كورەمىن، قاسيەتتى كەڭەس حالقى رەتىندە باۋىرمداي كورىپ، وعان دا قىزمەت ەتەمىن، ويتكەنى ءبىزدىڭ ۇلى وتانىمىزدى مەكەندەگەن بارلىق ۇلت ءبىرتۇتاس جانە ءبىر ماقساتقا ۇمتىلادى – دەگەن ءسوز. مۇنداي تالاسسىز شىندىقتى دالەلدەۋدىڭ قاجەتى دە جوق. ءوز حالقىڭنىڭ قىزمەتشىسى بولۋدان ارتىق دۇنيەدە اسقاق تا ادال، نامىستى سەزىم جوق»,– دەپ جازدى.

سوعان جاۋاپ سياقتانىپ، «ەدىگە» جىرى مەن «ەل قامىن جەگەن ەدىگەنىڭ بەينەسى» اسىرە دارىپتەلىپ، ۇلتشىل سەزىمدى قوزدىرعانى، ونىڭ بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدىق يدەيانى دارىپتەگەنى تۋرالى سوكپ-نىڭ  ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى شىعىپ، تاريحي-ەپوستىق مۇرالار جاپپاي سۇزگىدەن ءوتتى. سودان كەيىن «زۆەزدا» جۋرنالى مەن ا.احماتوۆا مەن م.زوششەنكو شىعارماشىلىعىنداعى يدەياسىزدىق تۋرالى، ۆ.سوسيۋرانىڭ «ۋكراينانى ءسۇي» اتتى ولەڭىندەگى ۇلتشىلدىق سەزىم تۋرالى، مارردىڭ ءتىل عىلىمىنداعى «وي اعىمى» مانسۇقتالعان قاۋلى-قارارلار ارت-ارتىنان شىعىپ، يدەولوگيالىق جازالاۋ ناۋقانى باستالدى دا كەتتى. «قازاق سسر تاريحى» كىتابىنىڭ ەكىنشى باسىلۋىن ازىرلەۋ تۋرالى» قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1945 جىلعى 14-تامىزداعى قارارى ساياسي-يدەولوگيالىق جانتالاستى ودان بەتەر جانىقتىردى.

جالپى قازاقستانداعى «ۇلتشىلدىق پەن ۇلت تاريحىن بۇرمالاۋ، كەنەسارىنىڭ رەاكتسيالىق قوزعالىسى» تۋرالى ماسەلەنىڭ ۋشىعۋىنىڭ تۇپكى تامىرى تەرەڭدە جاتىر ەدى جانە مۇنداي «جازالاۋ زۇلپۇھارىنىڭ قازاق مادەنيەتى مەن عىلىمىنىڭ جەلكەسىنە تونگەنىنە» التى جىلدان اسقان بولاتىن. سوندىقتان وسىناۋ قاتەرلى كەزەڭنىڭ «تاريحي العىشارتتارىن» ە.بەكماحانوۆتىڭ شاكىرتى، وسى ماسەلە جونىندە ەكەۋارا جىلداپ پىكىر الىسقان كۇندەردىڭ بەلگىسى رەتىندە تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مارقۇم ءا.تاكەنوۆتىڭ پايىمداۋىمەن بايانداۋدى ءجون كوردىك.

تاريحتى – تاريحشىدان ارتىق ەشكىم ءتۇسىندىرىپ بەرە الماسا كەرەك.

ءا.تاكەنوۆ: «... پارتيالىق يدەولوگتار تاريح عىلىمىن قاتاڭ باقىلاۋعا الدى. ال ءومىر تالابى يدەولوگيانىڭ ىرقىنا كونبەي جاتتى. 1941 جىلدىڭ قىسىندا الماتىعا ءبىر توپ ەۆاكۋاتسيالانعان ورىس عالىمدارىنىڭ كەلۋى بۇدان بۇرىن وقۋ-اعارتۋ  حالىق كوميسسارياتى بەلگىلەگەن قازاقستان تاريحىن جازۋ ءىسىن تەزدەتتى. بۇل ءىستىڭ باس-اياعىندا كوميسسارياتتىڭ قىزمەتكەرى، 1937 جىلى ۆورونەج پەداگوگتىك ينستيتۋتىن بىتىرگەن، جاس تاريحشى ەرمۇقان بەكماحانوۆ ءجۇردى. قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى سوعىس جاعدايىندا تاريحتىڭ پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدەگى ورىنىن ەسكەرە كەلە قولداۋ جاساپ، اكادەميك پانكراتوۆا جانە ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى مۇحامەدجان ابدىحالىقوۆ «قازاق سسر تاريحىنىڭ» رەداكتورى بولىپ بەكىدى. ونى جازۋعا گرەكوۆ، درۋجينين، ۆياتكين، كۋچكين، زۋتيس، ميللەر، لۋرە سياقتى ورىس عالىمدارى اتسالىستى. قازاقستاندىقتاردان اۋەزوۆ، مارعۇلان، پوكروۆسكي، مۇقانوۆ، مۇسىرەپوۆ، يسمايىلوۆ، كەنجەباەۆ قاتىستى. تەز قارقىنمەن جازىلعان قازاق تاريحى ەرتە دۇنيەدەن سول كەزگە دەيىنگى ۋاقىتتى قامتىعان ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش تاريحى ەدى. ونى وقىرماندار دا ۇلكەن ىقىلاسپەن قابىلدادى. سولاردىڭ ءبىرى – باۋىرجان مومىشۇلى بۇل كىتاپتى پانكراتوۆادان الىپ، پىكىر ايتىپ، جاناشىرلىق كورسەتكەن ەكەن. ءوز حالقىنىڭ تاريحىن وقۋ قاي قازاققا دا باعا جەتپەس قۋانىش ەمەس پە؟

ءبىر ەسكەرەتىن جاي، بۇل – «ەگەمەن كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ» ىشىندە جەكە رەسپۋبليكا تاريحىنا ارنالعان تۇڭعىش كىتاپ ەكەن. بىراق تاپ وسى جاي كەيبىرەۋلەرگە كۇدىك تۋعىزسا كەرەك. كىتاپ ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ، العاشقى ساراپتان ءوتىپ، ماسەلە تۇپكىلىكتى شەشىلەر كەزدە بۇعان سەنىمسىزدىكپەن كاراعان كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى ا.ي.ياكوۆلەۆ بولدى. بۇل كىسى كەڭەس تاريحىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار: كسرو تاريحىنىڭ وقۋلىعىن جازعان پانكراتوۆا، تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى اكادەميك گرەكوۆ، اكادەميك درۋجينين، «قازاق سسر تاريحى وچەركىنىڭ» اۆتورى، قازاق تاريحىنىڭ مامانى ۆياتكينگە نەمەسە بۇكىل قازاق عىلىمىنىڭ قايماقتارىنا – اۋەزوۆ پەن مارعۇلانعا قارسى شىعاتىنداي قازاق تاريحىنىڭ مامانى دا ەمەس ەكەن. اڭگىمە بىلۋدە ەمەس، بۇل سىنشىنىڭ ساياسي كوزقاراسىندا بولىپ شىعادى. وعان كىتاپتىڭ ءار جەرىندەگى ون شاقتى بەتى، دالىرەك ايتساق اۆتورلاردىڭ تۇجىرىمداماسى ۇنامايدى. «مەملەكەتتىك تەوريا» تۇرعىسىنان كەلگەن ياكوۆلەۆ ونىڭ سەبەبىن: پاتشالىق رەسەي ءوزىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن (جاۋلاپ الىنعان) حالىقتار ءۇشىن پروگرەسس پەن مادەنيەت اكەلدى، سوندىقتان وعان قارسى كۇرەسۋ رەاكتسيالىق سيپات رەتىندە باعالانۋى ءتيىس – دەپ ءتۇسىندىردى. ارينە، ورىس پاتشالارىن دارىپتەگەن ستاليندىك كوزقاراسقا بۇل تەزيس سايما-ساي كەلدى. ونىڭ كسرو تاريحىنىڭ وقۋلىعى تۋرالى: «ورىس مەكتەپتەرىنىڭ بارلىق وقۋلىقتارى ورىستىڭ ۇلتتىق وقۋلىعى بولۋى ءتيىس. بۇل مازمۇنعا تاعى دا 100 حالىقتىڭ مۇددەسىن سيعىزۋعا بولمايدى»،– دەگەن پىكىرى ياكوۆلەۆتىڭ رەسپۋبليكالار تاريحىنا قارسى پوزيتسياسىن نىعايتا ءتۇستى. 1944 جىلى ايتىلعان بۇل پىكىر تەك 1988 جىلى بەلگىلى بولدى (پيسما اننى ميحايلوۆنى پانكراتوۆوي – «ۆوپروسى يستوري»، 1988, № 11, 54-79-بەتتەر).

بۇل پىكىرگە «قازاق سسر تاريحىنىڭ» اۆتورلارى قارسىلىق ءبىلدىرىپ، پانكراتوۆا كەڭەس حالىقتارىنىڭ تاريحىنداعى ازاتتىق كۇرەستى قولدادى. عالىمنىڭ تالاپ ەتۋىمەن 1944 جىلى  بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى 29-مامىر مەن 8-ماۋسىمنىڭ ارالىعىندا كورنەكتى سوۆەت تاريحشىلارى 5 رەت كەڭەس وتكىزدى. تەكەتىرەس سودان باستالدى. ياكوۆلەۆ پەن بۋشۋەۆقا قارسى شىققان پانكراتوۆا، گرەكوۆ، دەرجاۆين «قازاق سسر تاريحىنىڭ» تۇجىرىمدامالارىن قورعادى. كەڭەس ناتيجەسىز وتكەندىكتەن دە ا.ن.پانكراتوۆا ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى ىتسەرباكوۆقا جازعان رەسمي حاتىندا: ياكوۆلەۆتىڭ پىكىرى ۇلتتىق-وتارلىق ساياسات ماسەلەلەرى جونىندەگى ماركسيزم-لەنينيزم نەگىزدەرىنە ساي كەلمەيدى، سوندىقتان دا «قازاق سسر تاريحى» ناقتى تالقىلاۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل ماسەلە قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى، ويتكەنى بۇل: قازاقتاردىڭ ۇلتتىق سەزىمىن قوزعايدى،– دەگەن ويى ەستە ۇستارلىق، شىن جاناشىرلىق پىكىر. كەڭەستىك يمپەريانىڭ يدەولوگتارى «قازاقتىڭ ۇلتتىق سەزىمى» (سول سياقتى باسقا ۇلتتاردىڭ دا) تۋرالى ءسوز قوزعاپ كورگەن ەمەس. تەك «ۇلى ورىستىق ۇلتتىق سەزىم» نەمەسە «ۇلى ورىستىق ۇلتتىق ماقتانىش» حاقىندا عانا ايتۋعا جول بەرىلدى (مىسالى «ورىس ورمانى»، «ورىس قىسى»، «ورىس اسپانى»، «ورىس دالاسى» دەگەن سياقتى تىركەستەر وسىنىڭ كورىنىسى). باسقا حالىقتاردىڭ ۇلتتىق سەزىمى كەڭەستىك پاتريوتيزممەن عانا شەكتەلۋى ءتيىس بولاتىن. كەڭەستىك يدەولوگتار «ۇلتشىلدىققا» قارسى كۇرەسپەن «اۋىزدانعاندىقتان» دا، ۇلتتىق تاريحتى وقۋ – ۇلتشىلدىقتى تۋعىزادى،– دەپ ۇرەيلەندى. سوعىس جاعدايىندا از ۇلتتارعا قىسىم جاساۋ (دەپورتاتسيا) ساياساتى دا وسى «ۇلتشىلدىقپەن» كۇرەس رەتىندە جۇرگىزىلدى. ۇلتشىلدىقتان قىسىمشىلىق كورمەگەن تەك ورىس حالقى بولدى. ال «ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم» تەك «شوۆينيزم» دەپ ءۇستىرت ايتىلدى، ناقتى شوۆينيستەر «تابىلمادى». باستى جاۋ – ۇلتشىلدىق بولىپ ايقىندالدى.

وسى تۇرعىدان العاندا 1945 جىلى «بولشەۆيك» جۋرنالىندا قازاق تاريحىنا ەش قاتىسى جوق م.موروزوۆ دەگەننىڭ «قازاق سسر تاريحى» تۋرالى رەتسەنزياسى الدەكىمدەردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىككەندەي بولدى. ونىڭ ۇستىنە رەتسەنزيا اۆتورى 1944 جىلى ورتالىق كوميتەت وتكىزگەن كەڭەستە ايتىلعان تەرىس پىكىرلەردى تەرىپ جازعان پارتاپپارات قىزمەتكەرى ەدى. ال «بولشەۆيك» ورتالىق كوميتەتتىڭ ورگانى بولعاندىقتان دا، كەڭەستىك ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىلارى ششەرباكوۆ، اندرەەۆ، مالەنكوۆ جۇمعان اۋىزدارىن اشپاعاندىقتان دا، ول رەتسەنزيا ورتالىق كوميتەتتىڭ پىكىرى رەتىندە قابىلداندى. «باستى كەيىپكەرلەر» ياكوۆلەۆ پەن موروزوۆ ەمەس، ولاردان دا جوعارى لاۋازىمدى ادامدار بولىپ شىقتى. 1944 جىلعى كەڭەستىڭ الدىندا اندرەەۆ، مالەنكوۆ، ششەرباكوۆتاردىڭ اتىنا حات تۇسكەن ەكەن. ول حات:«كەيبىر كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندەگى كۇردەلى كەمشىلىكتەر مەن انتيلەنيندىك قاتەلىكتەر تۋرالى» دەگەن اتپەن جازىلىپ، وعان ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گ.ف.الەكساندروۆ، ونىڭ ورىنباسارى پ.ن.فەدوسەەۆ، «پراۆدانىڭ» باس رەداكتورى پ.ن.پوسپەلوۆتىڭ قول قويعانى كەيىن ءمالىم بولدى («ۆوپروسى يستوري»، 1991, № 1,188 – 205 بەتتەر. 48).

بۇل حاتتىڭ «ۇلتشىلدىق» قاتەلىكتەرگە ارنالعان بولىمىندە نەگىزىنەن «قازاق سسر تاريحىنا» باسا كوڭىل اۋدارىلىپتى. ونداعى پىكىر بويىنشا: اۆتورلار ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى ستاليندىك ەرەجەلەردى تۇسىنبەگەن، ويتكەنى، ستاليندىك تۇجىرىم بويىنشا باسقا حالىقتاردىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ، ءتىپتى كۇشپەن قوسىلۋىنىڭ ءوزىنىڭ «زيانى شامالى»; ال ول حالىقتاردى، مىسالى گرۋزيانى – پەرسيا، ۋكراينانى – پولشا جاۋلاپ العان بولسا، مۇنداي مۇمكىندىكتىڭ «زيانى ۇلكەن» بولعان بولار ەدى. بۇعان قاراساق، بۇرىن وتارشىلدىقتى – «ۇلكەن زيان» دەپ كەلگەنىمىز قاتە بولىپ شىعادى. بۇل ورىس وتارشىلدىعىنىڭ زاردابىن جۇمسارتۋ عانا ەمەس، ونى اشىق جاقتاۋ ەدى.

قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1945 جىلعى 14-تامىزداعى موروزوۆتىڭ رەتسەنزياسىنان تۋىنداعان بۇل رەسمي پىكىردىڭ نەگىزىندە «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ەكىنشى باسىلىمىن دايىنداۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. قاۋلىنىڭ اۆتورلارى قازاقستاننىڭ – توڭكەرىسكە دەيىنگى ءداۋىرى تۋرالى جازىلعان تۇستى سىنعا الدى: ول كەزەڭ – الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ، تاپ كۇرەسى تاريحى تۇرعىسىنان ەمەس، قازاقتاردىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىنىڭ تاريحى بولىپ جازىلعان. قازاق سۇلتاندارىنىڭ توناۋشىلىق جورىقتارى مەن (قاراتاي سۇلتان) شىنايى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى شاتاستىرۋعا بولمايدى. «قازاق سسر تاريحىندا» حالىقتىڭ ساناسىندا ۇلتتىق قاھارمانى بولىپ كەلگەن ەدىگە ماداقتالعان. كەنەسارى تۋرالى بەرىلگەن باعا «بىرجاقتى، بۇل قوزعالىستىڭ ىشكى قايشىلىقتارى ەسكەرىلمەگەن»،– دەگەن ەسكەرتۋ جاسالدى. بۇل قاۋلىنىڭ كەسىرى از بولمادى. ەڭ باستىسى، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ۇلتتىق سانانى وياتقان قاھارمانداردىڭ جاپپاي سىنعا الىنۋىنا جول اشتى. وسى قاۋلىدان اتتاي ءبىر جىل بۇرىن پارتيا حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ (ستالينگە ەلىكتەپ) مايدانداعى قازاق جاۋىنگەرلەرىن ولاردىڭ باتىر بابالارى – ابىلاي، سىرىم، يساتاي، ماحامبەت، كەنەسارى، ناۋرىزباي – ارۋاعىمەن رۋحتانۋعا شاقىرعان ەدى (قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك ءداستۇرى. «سوتسياليستىك قازاقستان»، 1944, 18.Vش.).

كەيىن ءبىرىنشى حاتشىعا بۇل سوزدەرىنەن باس تارتۋىنا تۋرا كەلدى. 1945 جىلعى قاۋلى حالقىمىزدىڭ سوعىس كەزىندە ويانا باستاعان ۇلتتىق، تاريحي ساناسىنا نۇقسان كەلتىرگەنىن الداعى وقيعالار دالەلدەدى.                                                                                                                     

ۇلتشىلدىقپەن كۇرەس ناۋقانىنىڭ وتىنا تۇسكەن بىردەن ءبىر تۇلعا تالانتتى تاريحشى ەرمۇقان بەكماحانوۆ بولدى. ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار ەدى. «قازاق سسر تاريحىنىڭ» داۋ تۋعىزعان كەنەسارى كوتەرىلىسى تاراۋىن جازۋ بەكماحانوۆقا تاپسىرىلعان ەدى. ال 1943 جىلى 28-ماۋسىمدا ول «قازاقتاردىڭ كەنەسارى قاسىموۆ باستاعان ازاتتىق كۇرەسى (1837-1847)» تاقىرىبىندا ماسكەۋدىڭ تاريح ينستيتۋتىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. ىلە-شالا بۇل ماسەلەنى كەڭەيتىپ، 1946 جىلى 31 جاسار عالىم «قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» دەگەن مونوگرافياسى بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. بۇل ەڭبەگى 1947 جىلى م.پ.ۆياتكيننىڭ رەداكتسياسىمەن الماتىدا جارىق كوردى. كىتاپتىڭ ءبىر بولىگى كەنەسارىنىڭ قوزعالىسىن قامتىدى. 1946 جىلى بەكماحانوۆ قازاقستان عىلىم اكادەمياسى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى س.س.ۆ.يۋشكوۆتىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالدى.

وسىنىڭ ءبارى، جاس عالىمنىڭ زور تابىستارى، كەيبىر كۇنشىلدەرگە شانشۋداي ءتيدى. بۇرىنعى «قازاق سسر تاريحىنا» بايلانىستى ايتىلىپ جۇرگەن سىن پىكىرلەر، ەندى تىكەلەي تەك بەكماحانوۆقا قانا باعىتتالدى. تاكتيكالىق جاعىنان العاندا، بۇكىل اۆتورلار ۇجىمىمەن كۇرەسۋدەن كورى ءبىر ادامدى وماقاستىرۋ وڭاي بولاتىن. مۇقىم ەلدە ورىن الىپ وتىرعان يدەولوگيالىق شارپىسۋلار دا قازاقستاندا تاعى دا ۇلتشىلدىققا قارسى ناۋقان اشۋعا ورايلى جاعداي جاسادى.

بۇل ناۋقان قازاق توپىراعىندا ەسەلەنە جاڭعىرىپ، «ەسكى فەودالدىق قوعامدى دارىپتەيتىن بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدىققا قارسى كۇرەسكە» ۇلاستى. وسى رەتتە قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1947 جىلعى 21-قاڭتارداعى «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر تۋرالى» قاۋلىسىنىڭ كەسىرى زور بولدى. زيالى قاۋىمنىڭ دارىندى وكىلدەرى نەگىزگى نىساناعا الىنىپ، كەز-كەلگەن بەلسەندى عالىمسىماقتارعا ولاردىڭ كوزىنە توپىراق شاشا الاتىنداي مۇمكىندىك بەرىلدى، ءسويتىپ، تۇلعالار قورعانسىز جاعدايدا قالدى... بۇل دۇرمەك تاريحشىلاردىڭ دا بەرەكەسىن الىپ، دەگبىرىن كەتىردى، 1947 جىلى 5-ناۋرىزدا م.اقىنجانوۆ پەن ءا.تۇرسىنباەۆ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان «پروفەسسور مارگۋلان يزۆراششاەت يستوريۋ» دەگەن ماقالاسىندا ونى «پانتيۋركيست»، ورىس جانە قازاق حالىقتارى دوستىعىنىڭ تامىرىن «قوپارۋشى» دەپ ايىپتادى. تاريح ينستيتۋتىنىڭ سەسسياسىندا سول جىلى مامىر ايىندا ح.ع.ايداروۆا «قازاقستان تاريحى ماسەلەلەرىندەگى ۇلتشىلدىق بۇرمالاۋشىلىق» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى. مۇنداي سىناۋ، ورىنسىز ساياسي كىنا تاعۋ عالىمداردىڭ ازاماتتىق ارىن تاپتاپ، ساعىن سىندىرۋدان باسقا ەش ناتيجە بەرمەدى. ال بۇل دارىنسىز كۇنشىلدەرگە عانا جول اشتى. كادرلار جوعارى وقۋ ورىندارىنان دا قۋىلا باستادى... «يدەولوگيالىق ايقاستا» عىلىمعا قاتىسى جوق پارتوكراتتار ءجونسىز بەلسەندىلىك بايقاتتى. مىسالى، الماتى قالالىق پارتكومىنىڭ حاتشىسى ىسقاقوۆ قازمۋ-ءدىڭ ورتا عاسىر تاريحىنىڭ وقىتۋشىسى يا.د.سەروۆايسكيدى شەتەل تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەگىن پايدالانعانى ءۇشىن سىنادى. قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى يدەولوگيا ءبولىمىن باسقارۋشى ي.پ.حرامكوۆ بك(ب)پ  ورتالىق كوميتەتىنە «تۇزەتۋ» جاساپ، تەك باتىسقا باس يگەنى ءۇشىن ەمەس، شىعىسقا باس يگەندەردى (ارينە، قازاقتاردى) دا ايىپتاۋعا شاقىردى. وسىنداي ورەسكەلدىكتى سەزگەن ج.شاياحمەتوۆ 1948 جىلى ناۋرىزدا قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا:«وتكەننىڭ ءبارىن جامانداي بەرۋگە بولماس»،– دەپ توقتاۋ ايتۋعا ءماجبۇر بولدى. دەگەنمەن، ساياسي ناۋقاندى توقتاتپاق تۇگىل، ودان ءوزى دە امان شىعا المادى».

قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1947 جىلعى «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر تۋرالى» قاۋلىسىنا وراي اكادەميك ساقتاعان بايىشەۆتىڭ «پروفەسسور م.اۋەزوۆ ەسكىلىكتىڭ شىرماۋىندا» اتتى ماقالاسى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعاننان كەيىن، ىلە «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا» قاتىستى سىندار جاپپاي باسىلىپ جاتتى بۇل ناۋقاننىڭ ەكپىنى  قانشا قاتتى بولعانىمەن دە، تۇتقىنعا تۇسكەندەردى جانە رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردى جازالاۋ سياقتى ۋاقىتشا اسكەري، ساياسي قىسىممەن شەكتەلدى.

ءبىر تاڭدانارلىعى، تۋرا سول جىلى، وسى قاۋلىدان كەيىن، ياعني، 1947 جىلدىڭ 14-قىركۇيەگى كۇنى «سوتسياليستىك قازاقستاندا» «حان كەنەنىڭ قازا تاپقانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي «كەنەسارى قاسىموۆ» دەگەن كولەمدى ماقالا جاريالاندى. ماقالا اۆتورى ەرماحان بەكماحانوۆ. الداعى بولاتىن بايانداۋلارعا تىكەلەي قاتىسى بار، ونداعى ايتىلاتىن اشكەرەلەۋلەرگە مۇلدەم قاراما-قارسى، بايىپتى پايىممەن، جاقسى نيەتتە، «قارا دۇلەيدىڭ» قارساڭىندا جازىلعان بۇل پىكىرگە تاڭ قالا وتىرىپ ىقشامداپ ۇسىنامىز:

ە.بەكماحانوۆ: «كەنەسارى قاسىموۆ. (قازا تاپقانىنا 100 جىل تولۋىنا)»: «قازاق حالقىنىڭ 1837-47 جىلدارداعى ۇلكەن ۇلت ازاتتىعى قوزعالىسىنىڭ باسشىسى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قازا تاپقانىنا بيىل 100 جىل تولدى. كەنەسارىنىڭ قيمىلى قازاقستاننىڭ تاريحىندا، قازاق حالقىنىڭ كەلەشەكتەگى تاعدىرىن بەلگىلەگەن وزگەرىستى كەزەڭمەن تۇستاس كەلدى. كوشپەلى قازاق اۋىلىنىڭ شارۋاشىلىعىنا توۆارلى-اقشالى قارىم-قاتىناستىڭ ەنۋىنە بايلانىستى قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىندا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى، ال، قازاقستاننىڭ ساياسي تۇرمىسىن الاتىن بولساق بۇل داۋىردە قازاق حاندىقتارى: 1822 جىلى – ورتا جۇزدە، 1824 جىلى – كىشى جۇزدە حاندىق جويىلدى.

قازاق دالاسىنا ءبىر جاعىنان پاتشالى رەسەي، ەكىنشى جاعىنان ورتا ازيا حاندىقتارى شابۋىل جاساۋمەن بولدى. قازاقستاننىڭ ول كەزدەگى سىرتقى ساياسي جاعدايى وسىعان قاراي بەلگىلەندى. پاتشا ۇكىمەتى مەن ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىنا قازاق حالقى كۇشتى قارسىلىق كورسەتتى. قازاق حالقىنىڭ ۇلت ازاتتىعى كۇرەسىن كەنەسارى قاسىموۆ باستاپ شىقتى. ەكى جاقپەن بىردەي ارپالىسۋعا كۇشى جەتپەيتىنىن، قازاق حالقىنىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالا المايتىندىعىن كەنەسارى كوتەرىلىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە-اق ءتۇسىندى. سوندىقتان، ورتا ازيا حاندىقتارىنا ەڭ الدىمەن قوقان حاندىعىنا قارسى كۇرەسە وتىرىپ كەنەسارى سوعىس قيمىلدارىن توقتاتۋ تۋرالى پاتشا وكىمەت ورىندارىمەن كەلىسۋگە تىرىستى، ويتكەنى، پاتشالى روسسيا سياقتى قۋاتتى ەلگە قارسى كۇرەستەن ناتيجە شىقپايتىنىن جاقسى ءبىلدى».

عالىمنىڭ بۇل پىكىرى، ارينە، اعىلشىن بارلاۋىنا كورسەتىلگەن قىزمەت رەتىندە باعالاندى.

ە.بەكماحانوۆ (جالعاسى): «كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسى روسسيا پاتشالىعىنا، ورتا ازيا حاندىقتارىنا قارسى، وتارشىلدىققا قارسى ازاتتىق سيپاتتاعى كوتەرىلىس بولدى. كەنەسارىنىڭ قوزعالىسىندا ىشكى كۇرەس جوعارىدا ايتىلعان نەگىزگى ماقساتقا باعىندىرىلدى. ىشكى كۇرەس وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسپەن ۇشتاستى، ويتكەنى، ەل بيلەگەن سۇلتان-پراۆيتەلدەر، اعا سۇلتاندار پاتشا وكىمەتىنىڭ سەنىمدى وداقتاسى بولدى. كەنەسارى پاتشا ۇكىمەتى مەن قوقان مەن حيۋا تارتىپ العان قازاق جەرلەرىن قايتارۋ، روسسيانىڭ قاراماعىندا قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتىن قۇرۋ ۇرانىمەن كۇرەسكە شىقتى.

كەنەسارى باستاعان كۇرەس 10 جىلعا سوزىلدى، ءۇش جۇزگە تەگىس تارالدى. بۇل كۇرەسكە قازاق حالقىنىڭ قالىڭ بۇقاراسى – كەدەيلەر، ەگىنشىلەر، جاتاقتار كەڭىنەن قاتىستى. سوندىقتان كەنەسارى قوزعالىسىنىڭ بۇكىلحالىقتىق سيپاتى بولدى. وزدەرىنىڭ ماقساتتارى ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، تارتىپ الىنعان جايلاۋلارىن، جايىلىمدارىن قايتارۋ ءۇشىن كۇرەسكەن قالىڭ بۇقارانىڭ قاتىسۋى كوتەرىلىستىڭ كەڭ ءورىس الۋىن قامتاماسىز ەتتى. بىراق، كوتەرىلىسكە باسشىلىق قالىڭ بۇقارانىڭ قولىندا بولعان جوق، قازاقستاننىڭ پاتريارحالدىق-فەودالدىق بىتىراڭقىلىعىن جويىپ، روسسيانىڭ قاراماعىنداعى قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتىن قۇرۋدى كوزدەگەن ورتاشا فەودالدىق توپتاردىڭ قولىندا بولدى. كوتەرىلىسكە قاتىسقان كۇشتەردىڭ مۇنداي ءبولىنۋى زاڭدى ەدى، ويتكەنى، كوتەرىلىس قازاقستاندا پاتريارحالدىق-فەودالدىق قوعام قاتىناسى، رۋشىلدىق تۇرمىس قالپى ۇستەم بولىپ تۇرعان جاعدايدا ءوتتى.

ءبىر جاعىنان پاتشالى روسسيانىڭ، ەكىنشى جاعىنان ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراپ تۇرعان جاعدايدا قازاقستاننىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن تەك ىرگەلەس مەملەكەتتەردىڭ بىرىنە سۇيەنگەندە عانا ساقتاپ قالۋعا بولاتىن ەدى. ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا كەنەسارى پاتشالى روسسياعا سۇيەنۋگە تىرىستى، وكتەمدىك ءتارتىپ ورناتۋشى، ارتتا قالعان ورتا ازيا حاندىقتارىنا باعىنۋدان باس تارتتى. كەنەسارىنىڭ روسسياعا باعىت بۇرۋىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى سەبەبى – روسسيا قۋاتتى مەملەكەت بولدى. مۇنى تۇسىنگەن كەنەسارى ءوزىنىڭ سەرىكتەرىنە: «روسسيا بارلىق مەملەكەتتەردەن ۇلكەن، ورىس پاتشاسى بارلىق پاتشالارعا اعا»،– دەدى. ونىڭ ۇستىنە كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ شەكاراداعى ورىس حالىقىمەن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىنا ەشقانداي قاتىسى جوق حالىقپەن، ەجەلدەن بەرى ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناس جاساۋى دا كەنەسارىنىڭ روسسياعا بەت بۇرۋىنا سەبەپ بولدى.

سول سەبەپتى دە كوتەرىلىستىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ كەنەسارى سوعىس قيمىلدارىن توقتاتۋ تۋرالى، ەكى اراداعى جانجالدى بەيبىتشىلىكپەن ءبىتىرۋ تۋرالى باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گورشاكوۆپەن كەلىسۋگە تىرىستى. بىراق گورشاكوۆ مۇنداي كەلىسسوزدەردى باستاۋدان باس تارتتى. ول ءوزىنىڭ حاتتارىنىڭ بىرىندە بىلاي دەپ جازدى: «قازاق دالاسىندا بەيباستاقتىق تۋعىزعان ايىپكەرلەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدەن، اسىرەسە، ولاردىڭ يمپەراتور پاتشاعا، ءسوزسىز باعىنۋدان باسقا قانداي دا بولسا شارت قويۋىنا از دا بولسا جەلەۋ بەرۋدى لايىقسىز تاۋىپ، مەن كەنەسارىنىڭ حاتىن جاۋاپسىز قالدىردىم».

كوتەرىلىستىڭ ءونبويىنا كەنەسارى باتىس-ءسىبىر وكىمەت ورىندارىنا قارسى كۇرەسە وتىرىپ، ورىنبوردىڭ وكىمەت ورىندارىمەن جانە ورتالىق وكىمەتپەن كەلىسۋگە تىرىستى. كەنەسارى روسسيانىڭ قاراۋىندا بولۋعا ريزالىق ءبىلدىردى، بۇنىمەن بىرگە قازاق جەرىنىڭ قايتارىلۋىن، روسسيانىڭ قولاستىندا قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتىگى ساقتالۋىن شارت ەتىپ قويدى. بىراق، بۇل شارت پاتشالى روسسياعا ءتيىمسىز بولدى.

پاتشالى روسسيا  قازاق دالاسىمەن جەر جونىندە عانا شەكتەس بولىپ، مەملەكەت شەكاراسىن ساقتاۋ ءۇشىن قازاق ەلىمەن تەك بايلانىس جاساپ كەلگەن ءداۋىر وتكەن ەدى. ءحىح عاسىر پاتشالى روسسيا  الدىنا جاڭا شاپقىنشىلق مىندەت – ورتا ازياعا شابۋىل جاساۋ مىندەتىن قويدى، ال قازاقستان بۇل جولداعى بەلگىلى ءبىر بەلەس بولدى.

ءحىح عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىندا پاتشالى روسسيا الدىنا قازاقستاندى ءبىر جولاتا وزىنە قوسىپ الۋ، ونى ورتا ازيا حاندىقتارىنا جانە الاتاۋ قىرعىزدارىنا ودان ارى شابۋىل جاساۋ قامالىنا اينالدىرۋ مىندەتى قويىلدى. ورتا ازيا مەن ەكى اراداعى ساۋدانى كۇشەيتۋ مۇددەلەرى عانا ەمەس، ورتا ازيادا اعىلشىن-ورىس باسەكەسىنىڭ كۇشەيگەندىگى وسى مىندەتتى العا تارتتى. ورتا ازيادا بەكىنبەيىنشە پاتشالى روسسيا ءوزىنىڭ ورتا ازياداعى مۇددەلەرىن قورعاي المايتىن ەدى. سول سەبەپتى پاتشالى روسسيا كەنەسارىنىڭ تالابىن قابىلدامادى.

1844 جىلدىڭ وزىندە گراف پ.د.كيسەلەۆتىڭ بوكەي ورداسىنداعى جاعداي تۋرالى بايانداماسىنا نيكولاي ءى: «پاتشالىقتىڭ ىشىندە ەكىنشى پاتشالىق بولۋى مۇمكىن ەمەس»،– دەپ بۇرىشتاما سوقتى. وسى ءبىراۋىز ءسوزدىڭ ءوزى بوكەي ورداسىنىڭ كەلتە اۆتونومياسىنىڭ تامىرىن قىرقىپ قانا قويماي، اۆتونوميا تۋرالى نيەتتىڭ قاندايىنا بولسا دا، ءبىرجولاتا تيىم سالعاندىق ەدى. مۇنداي جاعدايدا كەنەسارى تالابى كورىنە ءۇمىتسىز تالاپ بولدى.

كەنەسارىنىڭ بۇل وزگەرىستەرى قانداي بولدى؟ كەنەسارى ءوزىنىڭ مەملەكەتىن جەكە ادامدار ارقىلى باسقاردى. بۇل ادامدار سوت، ديپلوماتيا، فينانس، ەلدەن مال-مۇلىك جيناۋ ماسەلەلەرىمەن، سوعىس ىسىمەن شۇعىلداندى. حاننىڭ جانىنداعى جوعارعى كەڭەسكە تەك فەودالداردىڭ ورتا توپتارىنىڭ وكىلدەرى مەن باتىرلاردىڭ ءبىرسىپىراسى قاتىستى. جەر-جەردە وكىمەت جۇمىستارى جاساۋىلدار ارقىلى ورىندالىپ وتىردى. ءار دوكۋمەنتتەرىندە بۇل جاساۋىلدار «كەنەسارى كوميسسارلارى» دەپ اتالادى.

كەنەسارىنىڭ مەملەكەت اپپاراتىندا جاساعان وزگەرىستەرى فەودالدىق نەگىزدە قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلۋىنا جاعداي تۋعىزدى. سوت – پراۆو جونىندەگى وزگەرىس سوت ىستەرىنىڭ قارالۋىن جاقسارتۋ، بارىمتانى، ەل اراسىنداعى جاۋگەرشىلىكتى توقتاتۋدى، وشتەسكەن رۋلاردى تاتۋلاستىرۋدى كوزدەدى. كەنەسارى ادەت-عۇرىپ پراۆوسىنا ءبىرسىپىرا وزگەرىستەر ەنگىزدى، ونىڭ ىشىندە رۋ بايلارىنىڭ سوتىن جويىپ، سوت ىستەرىن ءوزى تاعايىنداعان بيلەر مەن جاساۋىلداردىڭ قولىنا بەردى، ولاردى گراف دەپ اتادى. كەنەسارىنىڭ ورداسىندا بولعان حورۋنجي ورمانوۆ: «كەنەسارى جوعارىدا اتالعان بيلەرگە جولداعان حاتىن جىبەردى، ولار بۇل ادرەستە گراف دەپ اتالعان» –دەيدى. اقىلى ىستەردى قاراۋ ءتارتىبىن ۇشكە بولۋگە بولادى: 1. كەنەسارىنىڭ قارماعىنداعى رۋلارعا قاتىسى بار بارىمتا، كىسى ءولىمى جونىندەگى سوت ىستەرىن قاراۋ. 2. كەنەسارىنىڭ قارماعىنان تىس رۋلاردىڭ ىستەرىن قاراۋ. 3. كەنەسارىنىڭ قارماعىنداعى قازاقتار مەن پاتشانىڭ قولاستىنداعى قازاقتار اراسىنداعى ىستەردى قاراۋ.

كەنەسارى ءوزىنىڭ قارماعىنداعى قازاقتاردىڭ مالىن بەتالدى بارىمتالاۋعا قاتتى تيىم سالدى، بارىمتالانعان مالدى يەلەرىنە دەرەۋ قايتارىپ وتىردى. ءوزىنىڭ تۋىسقانى كوشەك سۇلتانعا كەنەسارى: بارىمتالانعان جىلقىلاردى «قۇلىنىنا دەيىن قالدىرماي» قايتارۋعا بۇيىردى. ارعىن رۋلارىنىڭ وكىلدەرى قىپشاقتاردان مال تالاپ ەتىپ كەنەسارىعا ارىز ەتە كەلگەندە، كەنەسارى ءوزىنىڭ جاساۋىلدارى – ماساق پەن كەنجەگە:«ارعىنداردىڭ تالابىن ورىنداۋعا» – بۇيىردى.

سالىق جونىندە كەنەسارى جەكە فەودالداردىڭ الىمدارى ورىنىنا، حان قازىناسىنىڭ پايداسىنا الىناتىن بىرىڭعاي سالىق شىعارۋعا تىرىستى، ءسويتىپ فەودالدىق الىمدار ورنىنا مەملەكەت سالىعىن شىعارماق بولدى. كەنەسارىعا باعىنعان اۋىلدار حيۋا مەن قوقان حاندارىنا سالىق تولەۋدى، سول سياقتى ۇكىمەتكە ءتۇتىن الىمىن تولەۋدى توقتاتتى. مۇنىڭ ءوزى قازاققا سالىق جونىندە ەداۋىر جەڭىلدىك بولدى. بىراق، سوعىس جاعدايىندا كەنەسارى امالسىزدان ءارتۇرلى الىم سالىقتى قاتالدىقپەن ءوندىرىپ وتىردى.

كەنەسارى مالدى اۋدانداردان الىناتىن «زەكەتتى»، ەگىنشىلەردەن الىناتىن «ۇشىردى» بۇرىنعى كۇيىندە ساقتادى. ونىڭ ۇستىنە اۋىلدىق سالىق، ءارتۇرلى تىعىز قاجەتكە كوپتەگەن الىمدار جينادى.

كەنەسارىنىڭ شارۋاشىلىق جونىندە قولدانعان شارالارىنىڭ زور ماڭىزى بار. سوعىس گۋبەرناتورى وبرۋچەۆكە جازعان حاتتارىنىڭ بىرىندە كەنەسارى: «قايىرىمدى گەنەرال پاتشادان ماعان راحىمشىلىق ەتۋدى ءوتىنسىن، سوندا مەن ءوزىمنىڭ قىرعىزدارىمدى ەگىن ەگۋ، اڭ اۋلاۋ جانە باسقا بەيبىت كاسىپتەرمەن شۇعىلداندىرىپ، تىنىش ءومىر سۇرەمىن»،– دەيدى.

كەنەسارىنىڭ ورداسى ورناتىلعان ىرعىز بەن تورعاي اۋداندارىنىڭ وزىندە عانا 1000 ءۇي قازاق ەگىن كاسىبىمەن شۇعىلداندى. ورىنبور كوميسسياسىنىڭ ەسەبىندە دە «روسسيانىڭ قارماعىنداعى جەرگە قايتۋعا مۇمكىنشىلىگى بولماعاندىقتان، (كەنەسارى) وزىنە ەرگەن ەلدى ىلە جانە وعان قۇياتىن وزەندەر بويىندا ەگىن كاسىبىمەن شۇعىلدانۋعا ۇگىتتەگەنى» اتاپ كورسەتىلگەن.

ءسويتىپ، كەنەسارىنىڭ ساياساتى قازاقتىڭ ەگىن شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانۋىنا سەبەپ بولدى.

كەنەسارىنىڭ ساۋداعا كوزقاراسىنىڭ دا زور ماڭىزى بار. العاشقى كەزدە ول ورىس ساۋداسىنا قارسى بولدى، ونى وتارشىلدىق ساياساتتى جۇرگىزۋ جولدارىنىڭ ءبىرى دەپ تانىدى. بىراق، كوپ ۇزاماي كەنەسارى بالەنىڭ باسى ساۋدادا ەمەس، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەري سوعىس ىرقىنداعى وتارشىلدىق ساياساتىندا ەكەنىن ءتۇسىندى. شەكارا بويىنداعى قازاقتار جەرگىلىكتى ورىس حالقىمەن قىزۋ ساۋدا ىستەپ وتىرعانىن ول جاقسى ءبىلدى. كەنەسارىعا كەلگەن قازاقتار وعان ورىستارمەن تاتۋ قارىم-قاتىناس جاساۋعا كەڭەس بەردى، قازاقتاردىڭ ولارعا «ءاردايىم كۇنى ءتۇسىپ وتىراتىنىن، ولاردان استىق جانە باسقا كەرەك-جاراق الاتىنىن» ايتتى.

سوندىقتان كەنەسارى وزىنە قاراعان اۋىلداردا ساۋدا ىستەۋشى كۋپەتستەردىڭ ءوز توۆارلارىن الىمسىز ساتۋىنا رۇقسات ەتتى، ولاردى زورلىق-زومبىلىقتان قورعادى. ورىنبوردىڭ شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ پرەدسەداتەلى گەنستىڭ اتىنا جىبەرىلگەن ءبىر اقپاردا: «بۇل بۇلىكشىلەردىڭ اۋىلدارىندا بولعان ساۋداگەرلەر كوپ پايدا تاپقان، ويتكەنى ولاردىڭ اۋىلدارىنا كەلىپ ساۋدا ىستەۋشىلەرگە بۇيرىق بەرىلگەن»،– دەلىنگەن.

كەنەسارىنىڭ ساياساتى قازاق حالقىنىڭ ورىس حالقىمەن ساۋدا قاتىناسىنىڭ كۇشەيۋىنە كومەكتەستى، شارۋاشىلىقتىڭ قارا ءدۇرسىن (ناتۋرالدىق) نەگىزىنىڭ بۇزىلۋىنا جاعداي تۋعىزدى.

كەنەسارى الەۋمەتتىك رەفورماشى بولعان جوق. ونىڭ قۇرعان فەودالدىق مەملەكەتى، شىنىندا، تۇتاس مەملەكەت ەمەس ەدى، ويتكەنى ۇلى ءجۇزدىڭ اۋداندارى 1847 جىلعا دەيىن كەنەسارى مەملەكەتىنە قوسىلعان جوق.

كەنەسارى ءوزىنىڭ بەلگىلەگەن شارالارىن تۇگەل جۇزەگە اسىرا المادى. قازاق ەلىنىڭ ول كەزدەگى ارتتا قالعان قوعامدىق-ەكونوميكالىق قۇرىلىسى كەنەسارىنىڭ جاڭالىق ەنگىزۋ ارەكەتىن تويتارىپ، بوگەت جاساي بەرەدى.

كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ جەڭىلەتىندىگى ءسوزسىز ەدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى، ەڭ الدىمەن، ىشكى ساياسي جاعدايدا جانە قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتىن قۇرۋ ارەكەتىنىڭ كەش باستالعاندىعىندا بولدى.

كەنەسارىنىڭ پروگرەسشىلدىك نيەتىنە، قازاق حالقىن بىرىكتىرۋ ماقساتىنا زور كەدەرگىلەر كەزدەستى. قازاقستاننىڭ فەودالدىق بىتىراڭقىلىعى، رۋلاردىڭ ءوزارا تارتىسى، فەودالدار مەن پاتشا وكىمەتى ورىندارىنىڭ بۇل تارتىستى ودان سايىن قوزدىرۋى كەنەسارىنىڭ يگىلىكتى باستاماسىنىڭ بارىنە كۇشتى بوگەت بولدى. ونىڭ سەبەبى قازاقستانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكا جاعىنان ارتتا قالعاندىعىندا ەدى. سول سەبەپتى رۋشىلدىق مۇددەلەر جالپى حالىقتىق مۇددەلەردەن باسىم بولا بەردى. كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى وسى.

كەنەسارى قوزعالىسىنىڭ بىركەلكى دامىماعانىن، كوبىنەسە ستيحيالىق قوزعالىس بولعانىن دا ەسكەرۋ قاجەت. كوتەرىلىس ون جىل بويىنا قازاقستانىڭ ەڭ ماڭىزدى اۋداندارىنىڭ بارىنە، نەگىزگى رۋلاردىڭ بارىنە دەرلىك تارالدى. بىراق، ءبىر مەزگىلدە جانە بىركەلكى تارالعان جوق، سوندىقتان وكىمەت ورىندارى قاي ۋاقىتتا بولسا دا كوتەرىلىسشىلەرگە بولشەكتەپ سوققى بەرىپ وتىردى. مۇنىڭ ءوزى پاتشا ۇكىمەتىنە وتە ءتيىمدى، ال كوتەرىلىسشىلەرگە مۇلدە ءتيىمسىز بولدى.

بۇل جونىندە مىنانداي ەكى جاعدايدىڭ زور ماڭىزى بولدى: بىرىنشىدەن، كوتەرىلىسشىلەر مال باققان كوتەرىلىسشىلەر ەدى، ولاردىڭ ماتەريالدىق ءوندىرىسى تۇگەلىنەن مالدى باعىپ-قاعۋ، اسىراۋ مۇمكىنشىلىگىنە بايلانىستى بولدى. ەكىنشىدەن، ۇكىمەت ورىندارى كەنەسارى قوزعالىسىن باسقاندا، نەگىزىندە كوتەرىلىسشىلەردى ەجەلدەن مەكەندەنىپ كەلگەن، جايىلىمى مول اۋدانداردان قيىرداعى، ءشوبى از قۋاڭ دالاعا بىرتە-بىرتە ىعىستىرۋ ءادىسىن قولداندى. كەنەسارى وزىنە ەرگەن قازاق رۋلارىمەن امالسىزدان بىرتە-بىرتە الىسقا – كوكشەتاۋدان تورعاي، ىرعىز اۋدانىنا، ودان بالقاش بويىنا شەگىندى، ودان كەيىن قىتاي شەكاراسىنا تايالدى، اقىرى، توقپاق ماڭىندا تاۋ اراسىندا قازا تاپتى. شەگىنگەندە جاي عانا شەگىنبەي، اۋىر ۇرىستار جۇرگىزە وتىرىپ، وراسان زور شىعىنعا، بۇلىنشىلىككە ۇشىراي وتىرىپ شەگىندى.

اقىر اياعىندا ول كەزدەگى حالىقارالىق جاعدايدىڭ ءوزى دە كوتەرىلىسشىلەرگە وتە قولايسىز بولدى. ءوزارا بايلانىسى از ءتورت بولشەككە (ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز جانە سول كەزدىڭ وزىندە پاتشالى روسسيا قول استىندا بولعان بوكەي ورداسى) بولىنگەن قازاقستان، قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولىپ بىرىگۋىنە جول بەرمەۋگە تىرىسقان مەملەكەتتەردىڭ قورشاۋىندا بولدى.

پاتشالى روسسيا دا، قىتاي دا، ورتا ازيا حاندىقتارى دا – حيۋا، بۇحارا، قوقان – قازاقستاندى ارقايسىسى وزىنە باعىندىرۋ ءۇشىن ءوزارا كۇرەستى.

كەنەسارىنىڭ ءوز باسىنىڭ قاتەلەرى دە كوتەرىلىستىڭ اپاتپەن اياقتالۋىنا سەبەپ بولدى. سۇلتاندار مەن بيلەرگە قارسى كۇرەستە كەنەسارى بەيبىت وتىرعان رۋلاردىڭ اۋىلدارىنا شابۋىل جاسادى. ماسەلەن، 1843, 1844 جانە 1845 جىلداردا كوتەرىلىسكە قوسىلماعانى ءۇشىن جاپپاس رۋىنىڭ اۋىلدارىن ءۇش دۇركىن قاتتى تالقاندادى. سۇلتان-پراۆيتەلدەردىڭ بيلەردىڭ قارماعىنداعى اۋىلدار كوتەرىلىسكە بولىسقىسى كەلە تۇرسا دا، فەودال-رۋ باسىلاردان قورىققاندىقتان كوتەرىلىسكە قاتىسا الماي وتىرعانىن ەسكەرمەستەن، كەنەسارى بۇل اۋىلدارعا تالاي شابۋىل جاسادى. بۇل فەودالدار مەن رۋ باسىلاردى تالقانداپ، حالىقتى وزىنە تارتۋ ورىنا، كەنەسارى تالعاماستان بۇلاردى ەكى جاعىنان دا شاپقىنشىلىققا ۇشىراتىپ، حالىق اراسىندا وزىنە قارسى نارازىلىق تۋعىزدى.

كەنەسارى قىرعىزدار جونىندە دە سونداي قاتەلەستى. قىرعىز ماناپتارى – ورمان، جانتاي جانە باسقالارىنىڭ ءوزىن قولداماعانى ءۇشىن، كەنەسارى سارىباعىش قىرعىزدارىنا شابۋىل جاسادى.

پاتشا ۇكىمەتى ورىندارى ىرعىز، تورعاي اۋداندارىن (كىشى ءجۇز) باسىپ العاننان كەيىن كوتەرىلىسشىلەرگە ۇلى ءجۇزدىڭ جەرىنە شەگىنۋدەن باسقا جول قالمادى. ول كەزدە قازاقستاندا پاتشا ۇكىمەتى باسىپ الماعان جەر تەك وسى ۇلى ءجۇز بولاتىن. بىراق، ۇلى ءجۇزدىڭ ەداۋىر جەرى قوقان بەكتەرىنىڭ قارماعىندا ەدى، ال، الاتاۋ قىرعىزدارى كەنەسارىنىڭ ەجەلگى جاۋى قوقان حانىنا باعىنۋلى ەدى.

ۇلى جۇزدە كەنەسارىنىڭ نەگىزگى ۇرانى – قوقان باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەسۋ بولدى. كەنەسارى قىرعىزدارعا جازعان حاتىندا: «مەن جاۋلاسۋ ءۇشىن، قان توگۋ ءۇشىن كەلگەن جوقپىن، قازاق پەن قىرعىزدىڭ كۇشىن بىرىكتىرىپ، ولاردى قوقاننان ءبولىپ الۋ، جالپى ايتقاندا قوقاندىقتاردىڭ قىسىمىنان قۇتقارۋ ءۇشىن كەلدىم»، – دەدى.

كەنەسارىنىڭ قىرعىز ماناپتارىمەن كەلىسە الماي، اقىرىندا ولارعا قارسى سوعىسقا شىعۋىنىڭ سەبەبى نە؟

ەڭ الدىمەن، پاتشا ۇكىمەتى ورىندارى قازاقتاردى قىرعىزدارعا ايداپ سالىپ، ەكى ارادا سوعىس شىعاردى. نيۋحالوۆتىڭ گەنەرال-مايور ۆيشنەۆسكيگە تاپسىرعان راپورتى بۇعان دالەل. ول راپورتتا بىلاي دەلىنگەن: «مەن ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اتاقتى بيلەرگە: بۇعى رۋىنداعى بورامباي بەكمۇراتوۆ پەن ايتپاي سەرالينگە، سارىباعىش رۋىنداعى ورمان نيازبەكوۆكە، سولتى رۋىنداعى جانعاراش ەسعوجينعا حات جازىپ، ولاردىڭ جانە ورىس ۇكىمەتىنىڭ جاۋى – كەنەسارىنى قۇرتۋعا ۇگىتتەدىم».

قىرعىز ماناپتارى قوقان جاعىنا شىعىپ، وپاسىزدىق ەتكەنى ءۇشىن كەنەسارى قىرعىزدارعا قارسى جورىققا اتتانادى. بىراق كەنەسارى قىرعىزدارعا قارسى سوعىس اشقاننان كەيىن سارىباعىش رۋىنداعى قىرعىزداردىڭ ءبىرسىپراسى كەنەسارىعا قارسى كۇرەسكە شىقتى. ونىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، قىرعىز رۋلارى اراسىندا تارتىس كۇشتى بولا تۇرسا دا، قىرعىزدىڭ قالىڭ بۇقاراسى ساياسي جاعىنان ءوزارا بىرىگىپ، ءوز مەملەكەتىن قۇرۋعا ۇمتىلاتىن ەدى. بۇل نيەتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن فەودالدار اراسىندا قاتتى سوعىستار بولىپ كەلدى. بۇكىل قىرعىز ەلىنىڭ ساياسي بيلىگىن ءوز قولىنا الۋ نيەتى ورمان ماناپتىڭ ارەكەتىندە ايقىن كورىندى. ورمان ناعىز فەودالدىڭ ءوزى ەدى. ول ۇكىمەت بيلىگىن ءوز قولىنا الۋ ءۇشىن قىرعىزداردى ساياسي جاعىنان بىرىكتىرۋگە تىرىستى. ول حالىقتىڭ كوسەمى بولعان جوق، بىراق ونىڭ قىرعىزداردى ساياسي جاعىنان بىرىكتىرۋگە ۇمتىلعان ارەكەتىنە قالىڭ بۇقارا تىلەكتەس ەدى.

ەكىنشى جاعىنان، كەنەسارى قىرعىزستاندا كۇرەستىڭ ناعىز فەودالدىق ادىستەرىن قولداندى. ول ماناپتاردان گورى قىرعىز حالقىنا قاتال ءتيدى. مۇنىڭ ءوزى ورمان مەن جانتايدىڭ قىرعىز حالقىن كەنەسارىعا قارسى كۇرەسكە بىرىكتىرۋىنە جەڭىلدىك كەلتىردى.

كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسى جەڭىلدى. الايدا قازاق حالقىنىڭ ۇلت ازاتتىعى كۇرەسىنىڭ تاريحىندا بۇل كوتەرىلىس ەرەكشە ۇلكەن ورىن الادى.

كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسى ءحىح عاسىرداعى قازاقستاندى تەگىسىنەن دەرلىك قامتىعان ەڭ ۇلكەن جانە ەڭ ۇزاققا سوزىلعان كوتەرىلىس بولدى.

وتارشىلدىققا قارسى ازاتتىق كوتەرىلىس بولعاندىقتان قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا بۇل كوتەرىلىستىڭ پروگرەسشىلدىك ماڭىزى بار. بۇل كوتەرىلىس قالىڭ بۇقاراعا ساياسي تاربيە بەرۋدىڭ زور مەكتەبى بولدى. كەيىنگى، ءحىح عاسىردىڭ 50-60 جىلدارىنداعى كوتەرىلىستەر وسى كەنەسارى كوتەرىلىسى نەگىزىندە ەتەك الىپ ۇلعايدى.

ۆ.ي.لەنين بىلاي دەپ جازدى: «قالىڭ بۇقارانىڭ شىن مانىندەگى تاربيەسىن ەش ۋاقىتتا قالىڭ بۇقارانىڭ ءوزىنىڭ دەربەس ساياسي كۇرەسىنەن، اسىرەسە، رەۆوليۋتسيالىق كۇرەسىنەن بولەكتەۋگە بولمايدى. قانالۋداعى تاپتى تەك كۇرەس قانا تاربيەلەيدى، تەك كۇرەس قانا ونىڭ كۇشىنە جول اشىپ، ونىڭ دۇنيەتانۋ كوزقاراسىن كەڭەيتەدى، ونىڭ قابىلەتىن ارتتىرىپ، ونىڭ تىلەگىن ايقىندايدى» (شىعارمالارى، ءىى توم، 7-بەت).

كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسى، ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋعا بەل بايلاعان بوستاندىق سۇيگىش قازاق حالقىنىڭ جاۋعا قارسى تۇرارلىق وراسان مول كۇشى بار ەكەنىن كورسەتتى.

كەنەسارىنىڭ قويعان ساياسي تالاپتارى تۇرعىسىنان قاراعاندا دا بۇل كوتەرىلىستىڭ پروگرەسشىلدىك ماڭىزى بولدى. ويتكەنى، كەنەسارى قازاق رۋلارى اراسىنداعى تالاس-تارتىستى، فەودالدىق بىتىراڭقىلىقتى جويىپ، ءبىر ورتالىققا باعىناتىن ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋعا تىرىستى.

پاتشا ۇكىمەتىنە، ورتا ازيا حاندىقتارىنا تالاي رەت قاتتى سوققى بەرگەن بۇل كوتەرىلىستىڭ بارىسىندا قازاق حالقى ءوزىنىڭ وراسان زور مۇمكىنشىلىكتەرى بار ەكەنىن ايقىن ءتۇسىندى»,– دەپ جازىلعان.

مۇنداي باتىل ماقالاسى ءۇشىن اۆتور ورتالىق كوميتەتتىڭ تاراپىنان قاتاڭ ەسكەرتۋ الدى. بۇعان ىلەسە زيالىلار قاۋىمىنىڭ ەتەگىن ءورت شالدى.

ءا.تاكەنوۆ (جالعاسى): «1948 جىلى 31 قاڭتاردا «لەنينشىل جاس» گازەتىندە م.اقىنجانوۆ پەن ت.شويىنباەۆتىڭ «ساياسي قاتە، عىلىمي قۇنسىز كىتاپ» دەگەن سىني ماقالاسى جاريالاندى. وسىعان بايلانىستى ج.شاياحمەتوۆ م.سۋسلوۆقا ءوتىنىش جاساپ، وسى سۇرانىس بويىنشا كسرو عا تاريح ينستيتۋتى 28-اقپاندا بەكماحانوۆتىڭ مونوگرافياسىن تالقىلادى. ديسكۋسسيانىڭ نەگىزى – اقىنجانوۆ پەن ت.شويىنباەۆتىڭ رەتسەنزياسى بولدى. ولارعا تالقىلاۋدا ءبىرىنشى بولىپ ءسوز العان ح.ع.ايداروۆا قوسىلدى. ولار بەكماحانوۆقا بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل دەگەن ايىپ تاعۋمەن شەكتەلدى. بىراق س.ۆ.يۋشكوۆتان باسقا پىكىرتالاسقا قاتىسۋشىلار اۆتوردىڭ تۇجىرىمداماسىن قولداپ شىقتى. ن.درۋجينين: «قازاقستاننىڭ مادەني دارەجەسى رەسەيدەن تومەن بولدى ەكەن دەپ، ونىڭ قوزعالىسىن پروگرەسشىل سيپاتتان ايىرۋ زاڭسىز»،– دەپ كورسەتتى.

«ەگەر ح.ع.ايداروۆاعا ىلەسسەك، يندۋستاردىڭ اعىلشىندارعا قارسى قوزعالىسى رەاكتسياشىل بولعانى دا»،– دەپ كەكەتتى، ا.كۋچكين: ح.ع.ايداروۆانىڭ ارەكەتى دالەلسىز، بۇل بەكماحانوۆتىڭ جەلكەسىن قيۋ تالابى ەكەنىن اشىق ايتتى. س.ۆ.يۋشكوۆتىڭ بەكماحانوۆپەن ءوز اراسىنداعى كيكىلجىڭنىڭ سالدارىنان اراسى اشىلۋمەن بىرگە ول جاڭا ساياسي كونيۋكتۋرانى تەز سەزگەنىن بايقاتتى. ول بەكماحانوۆتى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنا بەرگەن وڭ باعاسىنان تايقىپ، ەندى «جاڭا كوزقاراس كەرەك» دەپ ەسەپتەدى. 1948 جىلى ماۋسىم ايىندا قازاقستان عىلىم اكادەمياسىندا وتكەن پىكىرتالاس تا بەكماحانوۆتى بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل دەپ ايىپتاۋعا بارمادى. قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ع.بورانباەۆ باسقارعان كوميسسياسى: بەكماحانوۆتىڭ ساياسي قاتەلىگى، ونىڭ پارتيالىق ماسەلەسىن قاراۋ تۋرالى ۇسىنىستارى دا ازىرشە قولداۋ تاپپادى. بەكماحانوۆ تاريحشى ريازانوۆتىڭ ارحيۆتەگى قولجازباسىن پايدالانىپتى – دەگەن ارىزدىڭ دالەلسىزدىگىن ءدرۋجينيننىڭ سارابى ايقىندادى. بەكماحانوۆ فينانس ءتارتىبىن بۇزدى دەگەن ايىپتاۋ دا انىقتالمادى»،– دەگەن قورىتىندى جاسادى.

1948 جىلى 16-جەلتوقساندا كسرو جازۋشىلار وداعىنداعى ءوزىنىڭ بايانداماسىندا وداق حاتشىسى ب.گورباتوۆ ويلاماعان جەردەن ساياسي ماسەلەگە اۋىسىپ: كەنەسارى قوزعالىسى «ورىستاردى قازاق دالاسىنان قۋعا باعىتتالدى، ال بەكماحانوۆ سول كەنەسارىنى بارىنشا دارىپتەيدى – دەگەن وكپە-ناز ايتادى. وسىدان سەسكەنگەن كەڭەسباەۆ، پوكروۆسكي، بايىشەۆ «قازاق سسر تاريحىنىڭ» دايىندالىپ جاتقان ەكىنشى باسىلىمىندا كەنەسارى قوزعالىسىن قالاي باعالاۋ تۋرالى ج.شاياحمەتوۆتەن «ءپرينتسيپتى نۇسقاۋ» سۇراپ، حات جازدى. I.وماروۆتىڭ ارالاسۋىمەن ج.شاياحمەتوۆ كەنەسارى قوزعالىسى:«XIX عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ ەڭ كولەمدى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى بولدى»،– دەپ باعالادى، بۇل كوزقاراس 1949 جىلعى «قازاق سسر تاريحىنىڭ» I.وماروۆ پەن ا.پانكراتوۆا رەداكتسيالاعان ەكىنشى باسىلىمداعى بەكماحانوۆ جازعان تاراۋعا نەگىز بولدى. I.وماروۆتىڭ بايسالدىپوزيتسياسى ق.شءارءىپوۆتىڭ «ۆوپروسىيستوري» جۋرنالىندا (1949, №4) «پو ماركسيستكي وسۆەششات يستوريۋ كازاحستانا» (ول قازاقستاندا پارتيا گازەتتەرى مەن «بولشەۆيك كازاحستانا» جۋرنالىندا قايتا باسىلدى) جاريالانعان ماقالاسىنان دا بايقالادى. رەتسەنزەنت كەنەسارى قوزعالىسىنا بايلانىستى بەكماحانوۆتىڭ مونوگرافياسىنداعى كەيبىر كەمشىلىكتەردى ايتا تۇرا، قوزعالىستىڭ حالىقتىق سيپاتىن مويىندادى. بۇل سىندىاۆتوردىڭ ءوزى دە قابىلدادى. ال م.پ.كيمنىڭ رەتسەنزياسى پانكراتوۆاعا ۇنامادى. بۇل تۋرالى ول 1949 جىلى 11-قازاندا I.وماروۆقا جولداعان حاتىندا: «تاريحشىلار اراسىندا بولعان تاريحي شىندىققا كەرەعار، قالايدا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن تومەندەتۋگە تىرىسۋشىلىق ورىن الۋدا. نەگە گرۋزين پاتشالارى مەن وزبەك حاندارى ۇقساس تاريحي جاعدايدا پروگرەسشىل قايراتكەر بولىپ ەسەپتەلۋى كەرەك تە، ال قازاقتار ابىلايدى نەمەسە كەنەسارى قاسىمۇلىن قارالاۋى ءتيىس ەكەنىن مۇلدە تۇسىنە المايمىن»،– دەپ (قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى، ءى.وماروۆ قورى) جازىپتى.

1950-ءشى جىلى 21-اقپانداعى قك(ب)پ  ورتالىق كوميتەتىنىڭ «قازاقستانداعى تاريح عىلىمىنىڭ جايى جانە مىندەتتەرى تۋرالى» قاۋلىسىندا دا ماسەلە ورنىقتى سىن-پىكىرلەر ايتۋمەن شەكتەلگەن. مىسالى، كەڭەس داۋىرىنە كوڭىل از بولىنەدى، بەكماحانوۆ كەيبىر قاتەلىكتەر جىبەردى – دەگەن سياقتى ەسكەرتۋلەر بولماسا، تاريحشىلارعا ساياسي ايىپ تاعىلمادى. بىراق يدەولوگيالىق كۇرەس باسىلماعان ەدى. دابىل ورتالىقتان قاعىلدى».

ال سول ورتالىققا قوڭىراۋدىڭ ءجىبىن جالعاپ، شىجىمداپ جەتكىزۋشى جونىندەگى جۇماباي شاياحمەتوۆپەن بولعان وڭاشا ءبىر اڭگىمە تۋرالى ءىلياس وماروۆ قويىن كىتاپشاسىنا:

«ماعان بۇگىن ءبىر دوسىم ءوزىن قازاق زيالىسىمىن دەپ ەسەپتەيتىن ءبىر ءمۇتتايىمنىڭ وزىنە قۇپيا تۇردە: «مەن دومالاق ارىز جازباعان كۇنى تاڭ اتقانشا دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي شىعامىن»،– دەپ ايتقانىن جەتكىزدى. كاسىپقوي ارىزقويدىڭ عادەتى قانداي قورقىنىشتى ەدى دەسەڭشى! ادامنىڭ ارامزالىعى قانداي شەكسىز! وكىنىشكە وراي ءبىز ولارمەن كۇرەسۋگە دارمەنسىزبىز. قانداي وكىنىشتى جايت»,– دەپ جازىپتى.

مىناداي الىپقاشتى ناۋقاندا الگى سۋماقايدىڭ ءار ارىزى وتە قاتەرلى ارەكەتكە ۇرىندىرۋى مۇمكىن ەكەنىن، سوندىقتان دا ونى كەردەڭ قاعىپ جۇرگىزبەس ءۇشىن شاياحمەتوۆكە بارىپ: «سول كۇنى بۇكىل عىلىم اكادەمياسى تىنىش ۇيىقتايتىن بولار ەدى»،– دەپ ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ادامعا شارا قولدانۋدى وتىنەدى:

«سوندا ىلياسقا قاجىعان، شاراسىز قاباقپەن قاراعان ج.شاياحمەتوۆ: «كەش قالدىق، ءىلياس، كەش قالدىق. بۇل ادام قازىر ماسكەۋدەگى الدەكىمدەردىڭ كوڭىلىن تاۋىپ العان. ءتىپتى سەنىمىنە دە كىرىپ الدى. ەگەردە ءبىز وعان تيىسسەك، ول ءبىزدىڭ باسىمىزدى الىپ تۇسەدى. احمەتجان قويشىعۇلوۆ وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ونى جازالاۋدى ءوتىنىپ ەدى. مەن وعان قۇلاق اسپاپ ەدىم. سول كەزدىڭ وزىندە ونىمەن كۇرەسۋ قيىن بولاتىن. ال ەندى ءتىپتى تۇك تە ىستەي المايسىڭ»,– دەپتى (يلياس وماروۆ: ءومىر جانە فيلولسوفيا).

ءىلياس وماروۆتىڭ «كۇندەلىگىندە» اتى كورسەتىلمەگەن بۇل پالەنشە كىم؟ ارينە، سىرتتان سىرالعى تىڭشى كەلگەن جوق. ال ىشتەگى ىرىتكىشىلدى ىزدەپ ءبىز دە اۋرەگە تۇسپەدىك. مۇنىمىز بەكەرشىلىك ەكەنىن تۇسىنەمىز. بىراق اتى-ءجونى انىق كورسەتىلىپ تۇرماعان سوڭ، تاۋەكەلدىڭ ءوزى دە قيانات سياقتى كورىندى. اقىرى شاياحمەتوۆتىڭ جورامالى شىندىققا اينالىپ، «دابىل قوڭىراۋى» قاعىلدى دا، استان-كەستەن باستالىپ كەتتى.

ءا.تاكەنوۆ (جالعاسى): «50-ءشى جىلى 26-جەلتوقساندا «پراۆدا» گازەتىنىڭ «قازاقستان تاريحى ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان زەرتتەلسىن» دەگەن ماقالاسى قازاق تاريحشىلارىن، وعان قوسا باسقا قوعامدىق عىلىمدار سالاسىندا قۋعىن-سۇرگىننىڭ باستاماسى بولدى. ماقالا اۆتورلارى عالىمدار اراسىندا نەگىزىنەن بەكماحانوۆتىڭ مونوگرافياسىن تالداۋ كەزىندە كوزگە تۇسكەن ورتاقول تاريحشىلار بولاتىن (ت.شويىنباەۆ، ح.ع.ايداروۆا، ا.ياكۋنين). سوعان قاراعاندا بۇلاردى قولداۋشى بەلگىسىز ءبىر كۇش بولسا كەرەك. وسىلايشا پارتيا ورگانى ءوز بەدەلىن پايدالانىپ، ساياسي ناۋقاندى اشتى: «ماقالا اۆتورلارىنىڭ: «بەكماحانوۆتىڭ «قاتەلىكتەرىن» ماسكەۋ مەن الماتى عالىمدارى اشپادى. ەندى ول قاتەلىكتەر «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ەكىنشى باسىلىمىنا كىردى»،– دەگەن قاتال تۇجىرىمدارى بۇل «قاتارداعى» تاريحشىلاردىڭ ۇلكەن بەدەلدى پايدالانعانىن دالەلدەيدى».

شىندىعىندا دا، ۇلتشىلدىقتى اشكەرەلەۋ ناۋقانى 1950 جىلعى 26 جەلتوقساندا «پراۆدا» گازەتىندە شىققان اتى شۋلى ماقالا ەرەكشە قارقىن بەردى. ويتكەنى بۇل – جەكە باسىلىم مەن جەكەلەگەن ادامداردىڭ جەكە ادامعا نەمەسە ونىڭ عىلىمي كوزقاراسىنا قارسى پىكىر ەمەس، كەرىسىنشە، دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ تۇرعان قىزىل يمپەريانىڭ ءوزى ناسيحاتتاعان «حالىقتار دوستىعىن» – قاراۋىنداعى حالىقتىڭ زيالى وكىلدەرىن «حالىق جاۋى» رەتىندە كوزىن جويۋ ارقىلى كۇشپەن، ۇرەيمەن، ءتىپتى، «كوممۋنيستىك كولونيزاتورلىقپەن»، كوممۋنيستىك شوۆينيزممەن ورناتۋ ساياساتى ەدى. ال مۇنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۋكراينانى، قازاقستاندى، تاتارستاندى تاڭداپ الدى. قازاقستان بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى جانە ونىڭ جاۋىنگەرى «پراۆدا» گازەتى ءتورت-بەس جىل قاتارىنان تاباندى تۇردە جۇمىس ىستەگەنى ارحيۆ قۇجاتتارى ارقىلى دالەلدەنىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق مامانداردىڭ ۇياسى – ۇلتتىق عىلىمي ويدىڭ مايەگى ەندى ۇيىپ كەلە جاتقان عىلىم اكادەمياسى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى عالىمداردىڭ ۇلتتىق تاريحي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسىپ، عىلىمي تۇرعىدان بەكىپ قالماۋى ءۇشىن ىرىتكى سالۋدى ماقسات ەتتى. بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى تاراپىنان جۇرگىزىلگەن جازالاۋ جۇمىستارىنا دايىندىقتىڭ قالاي جۇرگەنىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قىسقاشا شولۋ جاساي كەتەمىز.

1950 مامىر-ماۋسىم ايلارىندا «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ساياسي كوزقاراسى جات ماماندارمەن نىعىزدالا تولتىرىلعانى» تۋرالى «پراۆدانىڭ» الماتىداعى ءتىلشىسى چەرنيچەنكو مەن ت.شويىنباەۆ ۇيىمداستىرعان ارىزدى تەكسەرۋ ءۇشىن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى نۇسقاۋشىلارى پ.اپوستولوۆ، ب.ن.ميترەيكينا، پارتيا، كاسىپوداق جانە كومسومول ۇيىمدارى ءبولىمىنىڭ نۇسقاۋشىسى ا.پەتروۆسكي قازاقستانعا كەلدى. ولار وزدەرىنىڭ «اشكەرەلەۋشى قورىتىندىسىن» 1950 جىلى 29 ماۋسىم كۇنى  بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گ.م.مالەنكوۆقا جولدادى. وندا اكادەمياعا قاراستى بارلىق مەكەمەلەر تەكسەرىلدى. چەرنيچەنكو مەن ت.شويىنباەۆتىڭ ىقپالىنىڭ كۇشتى جانە تەكسەرۋگە تىكەلەي ىقپال جاساعانىن: كوميسسيانىڭ اكادەميانى قارالاۋدى – ە.بەكماحانوۆتىڭ كەنەسارىنىڭ قوزعالىسىنا قاتىستى پىكىرىن ايىپتاۋدان، جەر اۋدارىلۋدان قايتىپ كەلگەن «حالىق جاۋلارىنىڭ» قىزمەتىن انىقتاۋدان باستاعانىنان-اق اڭعارۋعا بولادى. ءبىز تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ قوعامتانۋ، ونىڭ ىشىندە تاريح پەن ادەبيەتكە قاتىستى تۇجىرىمدارىنا قىسقاشا عانا توقتالامىز. وندا:

«جازىلعان ارىزدا: قازاقستاننىڭ عىلىمى مەن مادەنيەت سالاسىندا ۇلتشىلدىق كورىنىستەرىنىڭ ورىن الىپ وتىرعانى، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىندا كادرلاردى تاڭداۋدا جانە ورنالاستىرۋدا بولشەۆيكتىك ءپرينتسيپتىڭ بۇزىلىپ وتىرعانى، سىنعا قىسىم كورسەتەتىنى كورسەتىلگەن. كورسەتىلگەن فاكتىلەر تەكسەرۋ بارىسىندا نەگىزىنەن راستالدى. قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ءوزىنىڭ قاۋلىلارىندا: قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنداعى كەيبىر عىلىمي قىزمەتكەرلەرى وزدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە زياندى جانە يدەيالىق جاعىنان قاتە ماسەلەلەردى دارىپتەپ كورسەتىلەتىنى، حاندار مەن بايلاردى ماراپاتتاۋعا جول بەرەتىنى، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق اۋىلدارىنداعى تاپتىق كۇرەستى كومەسكىلەپ كورسەتەتىنى، بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل يدەيالاردى وتكىزىپ جىبەرەتىنى جانە ورىسقا قارسى كوزقاراستى قوزدىرۋعا ۇمتىلعانى – بىرنەشە رەت اتالىپ وتكەن بولاتىن. الايدا كوپتەگەن عىلىمي قىزمەتكەرلەر اتالعان قاتەلىكتەر مەن بۇرمالاۋلاردى قايتالاۋمەن كەلەدى جانە وعان قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاراپىنان ءتيىستى دارەجەدە باعا بەرىلمەي وتىر.

مىسالى، «قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى بەكماحانوۆ كەنەسارى قاسىموۆتىڭ كوتەرىلىسىنىڭ ماڭىزى مەن سيپاتى جونىندەگى جالعان كوزقاراستى ءالى دە قاسارىسا قورعاۋمەن كەلەدى. ول ءوزىنىڭ وسى ەڭبەگىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىستى سەنىمدى دەرەك كوزى رەتىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ – كونتررەۆوليۋتسيالىق «الاش» پارتياسىنىڭ كوسەمىنىڭ ەڭبەگىن ناسيحاتتاپ وتىرعانىن، وسى كىتاپتىڭ العىسوزىندە «ايداۋداعى تروتسكيشىل»، بەكماحانوۆتىڭ كىتابىنىڭ رەداكتورى ۆارشاۆسكيگە «ەرەكشە ىقىلاس بىلدىرگەنىن» جاسىرىپ وتىر. كوممۋنيست بەكماحانوۆتىڭ تروتسكيشىلمەن سىبايلاس بولۋى جالعىز بۇل ەمەس...

... ادەبيەت پەن ونەر سالاسىندا دا ورەسكەل قاتەلەر قايتالانىپ وتىر. قازاق ادەبيەتىنىڭ ورتا مەكتەپتىڭ ءۇىىى كلاسقا ارنالعان وقۋلىعىندا جۇماليەۆ (1948 ج.) «قىرىق ادامنىڭ اقىلى بار» حاندار مەن سۇلتانداردى ماداقتايدى. وقۋلىقتا ءحىح عاسىرداعى رەاكتسياشىل اقىندار مۇرات پەن شورتانبايدىڭ يدەيالارى وبەكتيۆتى باعىتتا باياندالادى، ولاردىڭ شىعىستىڭ مۇسىلماندىق مادەنيەتى مەن وتكەندەگى حاندىقتى جىرلايتىن ولەڭدەرى ناسيحاتتالادى. مۇقانوۆپەن بىرىگىپ قۇراستىرعان جۇماليەۆتىڭ ءىح كلاسقا ارنالعان وقۋلىعىندا تاتاردىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق جازۋشىسى، پانتۇركىستىك يدەيانىڭ كوسەمى گاسپيرينسكي مەن 1930-جىلى كەڭەسكە قارسى ارەكەتى ءۇشىن سوتتالىپ كەتكەن (ىبىراي، ۇكىلى ىبىراي – ت.ج.) ساندىباەۆتىڭ اتى ءجۇر».

ءا.تاكەنوۆ (جالعاسى): «سىنشىلار پىكىرتالاستار كەزىندەگى ويلارىن قايتالاۋدان ءارى اسپاسا دا «پراۆدا» تومەنگى سوزدەردى ءىرى ارىپتەرمەن بەرىپتى. «بارلىق تاريحي دەرەكتەر كەنەسارى قوزعالىسى رەۆوليۋتسياشىل دا، پروگرەسشىل دە بولماعانىن باياندايدى. بۇل قازاق حالقىن كەرى، پاتريارحالدىق-فەودالدىق تىرەكتىڭ بەكۋىنە، ورتاعاسىرلىق حاندىق وكىمەتتىڭ قايتا ورناۋىنا، قازاقستاننىڭ رەسەيدەن جانە ۇلى ورىس حالقىنان قولۇزۋىنە اكەلگەن رەاكتسياشىل قوزعالىس بولدى»،– دەگەن («پراۆدا»، 1950, 26-جەلتوقسان) شەگەلەپ ايتىلعان سوزدەر تىكەلەي نۇسقاۋ ىسپەتتى اسەر ەتتى، سولاي بولدى دا، «پراۆدا» بۇدان ءارى تاريحتى «بۇرمالاۋشى»، ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ عىلىمي پوزيتسياسىنان اۋىتقۋشى، تاريحي وقيعالاردا بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدىق تۇرعىدان باعالاۋشى بەكماحانوۆ دەپ قورىتىندىلاعان».

كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى (جالعاسى): «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى 1950 جىلى اقىشەۆانىڭ «قازاقستانداعى ءىرى بايلاردىڭ مال مەن مۇلكىن تاركىلەۋ» اتتى مونوگرافياسىن شىعاردى. كىتاپتا بايلاردىڭ وشپەندىلىككە تولى، كەڭەسكە قارسى پىكىرلەرى توپتاستىرىلىپ بەرىلگەن، بايلاردىڭ بانديتتىك كوتەرىلىسىنە قاتىسقان كەدەيلەردىڭ كوپتەگەن جاعىمسىز پىكىرلەرى مەن مىسالدارى كەلتىرىلگەن. ونىڭ ساياسي زياندى ەكەنىنە بايلانىستى قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ونى تارالىمنان الىپ تاستادى. 

سول سياقتى 1950 جىلى جارىق كورگەن پوگورەلسكيدىڭ «كوشپەلىلەردىڭ وتىرىقشىلانۋى جانە قازاقستانداعى مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى» اتتى تارالىمنان الىنىپ تاستالعان كىتابىندا اۆتور: «كوشپەلىلەردىڭ رۋلىق قۇرىلىمى ءبىز بىلەتىن ماركس-ەنگەلس ايتقانداي ەمەس، كەرىسىنشە، رادلوۆتىڭ جازعانىنداي»،– دەپ دالەلدەگەن. قازاقتاردىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىنان وتىرىقشىلىققا كوشۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورىنىن جوققا شىعارعان، كەرىسىنشە، حالىق جاۋى بايتۇرسىنوۆتىڭ پىكىرىنەن (اشارشىلىق تۋرالى – ت.ج.) سىلتەمە كەلتىرگەن.

ورتالىق ولكەتانۋ مۇراجايىنداعى كورمەلەر ورىسقا قارسى رۋحتا تاربيە بەرەتىن، فەودالدىق-رۋلىق قۇرىلىمدى دارىپتەيتىندەي ەتىپ قويىلعان. پاتشالىق وكىمەت ەمەس، كەرىسىنشە، ورىس حالقى قازاق حالقىنىڭ قاناۋشىسى ەتىپ كورسەتىلگەن...

... قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى جۇبانوۆتىڭ يدەيالىق جاعىنان زياندى كىتابىندا ۇلتشىلدىقتىڭ باعىتى اشىقتان-اشىق باياندالعان. ول كىتاپتا («زامانا بۇلبۇلدارى» – ت.ج.) فولكلورلىق مۇرا دەگەندى بۇركەنشىك ەتىپ، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى «ءانشىل»، «كۇيشىل» قازاق تاريحىن ورىستارعا قارسى ۇستانىمداعى «انمەن» باياندايدى... سول كىتابى ءۇشىن جۇبانوۆقا ديسسەرتاتسيا قورعاماستان ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى اتاعى بەرىلدى.

... رەسپۋبليكا تەاترلارىنىڭ ساحنالارىنداعى كوپتەگەن پەسالاردا، وپەرالاردا، بالەتتەردە دە زياندى يدەيالار مەن وبرازدار ورىن العان. كوپتەگەن دراماتۋرگيالىق شىعارمالاردىڭ اۆتورلىعىنا پارتيادان شىعارىلعان ۇلتشىل مۇسىرەپوۆ يە بولعان. ونىڭ جانە باسقالاردىڭ پەسالارىندا («قىز جىبەك»، «ەر تارعىن»، «قامبار مەن نازىم») قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى 1950 جىلى ايىپتاعان فەودالدىق-پاتريارحالدىق سارىنداعى، اڭىزداعىداي جومارت حاندار مەن بايلاردىڭ تۇرمىسى دارىپتەلگەن پوەزيالىق شىعارمالار پايدالانىلعان...

مىسالى، «الاشوردا» پارتياسىنىڭ بەلگىلى كوسەمى حالەل عابباسوۆتىڭ تۋعان ءىنىسى ا.م.عابباسوۆتى – ساتباەۆ شولەيتتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەتىپ تاعايىنداعان...

تاريح سالاسىندا ۇلتشىل، ساتباەۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى الكەي مارعۇلان تاسالانىپ ءجۇر. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولا تۇرىپ ەشقانداي پايدالى عىلىمي ءونىم بەرگەن ەمەس. ونىڭ 1939-1940 جىلداردىڭ اراسىنداعى جالعىز ەڭبەگى ەدىگە تۋرالى ماقالا. مارعۇلان بۇل ماقالاسىندا ورىس جانە قازاق حالقىنىڭ دۇشپانىن ماداقتاپ، ەدىگەنى قازاق حالقىنىڭ ەڭ وزىق وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، ونىڭ قورعاۋشىسى ەتىپ كورسەتەدى. مارعۇلان ءوزىنىڭ بۇل ماقالاسىن  بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىندا ەدىگەنىڭ رەاكتسيالىق سيپاتى اشكەرەلەنگەن سوڭ جاريالاپ وتىرعانىن ايتا كەتۋ كەرەك».

ءيا، ساياسي قۋعىننان ابدەن زىقىسى شىعىپ، وتىز جەتى-وتىز سەگىزىنشى جىلدارى «جىندىحانادا»، «ولگەن» دەگەن قاۋەسەتتىڭ ناتيجەسىندە ءتىرى قالعان ءا.مارعۇلان بۇل جولى دا عىلىمي ەكسپەديتسياعا شىعىپ، قالاعا جولاماي قويدى. ول ارقا، بالقاش، ىلە بويىندا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، «سايات قۇستارى» اتتى ەڭبەگىن جازدى.

كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى (جالعاسى): «...ۇزاق ۋاقىت بويى ساتباەۆ ءتورت وتباسىنان تۇراتىن بايدىڭ تۇقىمدارى، اعاسى كورنەكتى كونتررەۆوليۋتسيونەر، الاشورداشى بولعان ەرمەكوۆتەردى قولتىعىنىڭ استىنا الىپ كەلدى...

اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى ساتباەۆ باسقاراتىن گەولوگيا ينستيتۋتى ساياسي تۇرعىدان بارىنشا كۇدىكتى ادامدارمەن نىعىزدالا تولتىرىلعان. قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ اكادەميانىڭ جۇمىسى تۋرالى قاۋلىسىنان كەيىن 1950 جىلى وسى ينستيتۋتتان بۇرىنعى تروتسكيشىل، كەڭەس اسكەرىنىڭ قاشقىندارى، شەت ەل بارلاۋىنىڭ اگەنتتەرىنىڭ، بۇرىنعى «الاشوردا» بۋرجۋازياشىل-ۇلتتىق پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ بالالارى، جيىنى 10 ادام جۇمىستان شىعارىلدى...

اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى ق.ي.ساتباەۆ اسا ءىرى بايدىڭ وتباسىنان شىققان. ونىڭ ەكى اعاسى كەڭەس وكىمەتى مەكەمەسى تاراپىنان رەپرەسسياعا ۇشىراعان. ساتباەۆ ءوزىنىڭ 1917-1919 جىلدارى «الاشوردا» كونتررەۆوليۋتسيالىق پارتياسىنا بەلسەندى قىزمەت ەتكەنىن پارتيادان جاسىرىپ كەلگەن...

... تەكسەرۋدىڭ ماتەريالدارى تاياۋ ارادا قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا تالقىلاناتىن بولعاندىقتان دا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسشىلىعىن اۋىستىرۋ تۋرالى ۇسىنىس قويىلعانى ءجون بولار ەدى – دەپ ەسەپتەيمىز».

مىنە، ورتالىق كوميتەتتىڭ نۇسقاۋشىلارىنىڭ ساياسي ورەسى قانداي دارەجەدە بولعان جانە قانداي «ءىرى عىلىمي ماسەلەلەرمەن» اينالىسىپ، انىقتاعان. انىعى، بۇل «قورىتىندىنى» جازۋعا چەرنيچەنكو، شويىنباەۆ تىكەلەي اتسالىسقان جانە ب.ن.ميترەيكين دە تىكەلەي مۇددەلى بولعان. ويتكەنى، ول سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيليالدارى مەن بازالارىنىڭ عالىم حاتشىسى بولىپ جۇرگەن كەزىندە ق.ساتباەۆپەن قاس-قاباعى جاراسپاپتى. ق.ساتباەۆتىڭ وسى «قورىتىندىعا» بەرگەن 25-تامىزداعى قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ پەن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ۆ.س.كرۋجكوۆقا بەرگەن تۇسىندىرمەسىندە:

«ول (ميترەيكين – ت.ج.) 1941-1945 جىلدارى قازاق فيليالىنا نەمكەتتى قارادى، ءتىپتى ءوزىنىڭ سارۋايىمشىل كۇڭكىلىمەن ونىڭ ءوسۋى مەن دامۋىنا كەدەرگى جاسادى. سول جىلدارى قازاق فيليالىندا قۇرىلعان كەز-كەلگەن جاڭا عىلىمي ينستيتۋت ميترەيكين جولداستىڭ تاراپىنان ۇنەمى «شتىكپەن» قارسى الىندى، «قالاي بولىپ قالار ەكەن» دەگەن جالتاقتىققا جول بەردى»,– دەپ جازۋى ميترەيكين مەن ساتباەۆتىڭ ەكى اراسى «ەجەلگى جاۋ دوس بولماس» دەگەن جاعدايدا ەكەنىن بايقاتادى.

ءوز كەزەگىندە ۆ.س.كرۋجكوۆ ماسەلەنى  بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىندە تەزىرەك تالقىلاۋدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن «پراۆدا» گازەتىنە تاپسىرما بەرىپ، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى جونىندە سىن ماتەريال جاريالاۋدى تاپسىردى. ال ولار «دايىن تۇرعان» كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسى تۋرالى جازىلعان ە.بەكماحانوۆتىڭ كىتابىن وققا بايلادى. «قازاقستان تاريحى تۋرالى كىتاپتاعى بۇرمالاۋشىلىقتارعا قارسى» دەگەن سىني ماقالا ۇيىمداستىرىپ، «پراۆدا» گازەتىنىڭ سىن جانە بيبليوگرافيا ءبولىمى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى ۆ.وزەروۆتى ج.شاياحمەتوۆكە جولىعىپ، ونىڭ پىكىرىن ءبىلىپ كەلۋگە جىبەردى. بۇكىل قازاق ەلىن «جاۋ شاپتى» دەپ اتويلاتۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ەكەۋارا اڭگىمەنىڭ جازباسى مىناداي:

«1950, قازان. سۇراق (ماقالا مەن وزگە دە قۇجاتتاردى ەكى رەت وقىپ شىققاننان كەيىن): – ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى جانە ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى قالاي جەتكىزۋ كەرەك؟

جاۋاپ: – ەڭ باستى ماسەلەنى ءبولىپ الىپ جاۋاپ بەرۋ كەرەك: كەنەسارىنىڭ قوزعالىسى رەاكتسيالىق قوزعالىس بولدى ما، الدە پروگرەسسيۆتىك قوزعالىس بولدى ما؟ ءبىز ونى وسى ۋاقىتقا دەيىن پروگرەسسيۆتى دەپ ەسەپتەپ كەلدىك. ءشارىپوۆتىڭ ماقالاسى ورتالىق كوميتەتتىڭ پىكىرىن بىلدىرەدى. ەگەر «پراۆدا» قالاي دا بۇل ماسەلە جونىندە پىكىر ءبىلدىرۋدى قاجەت دەپ شەشسە، ەگەردە بۇل ماسەلە ءپىسىپ-جەتىلدى دەپ ەسەپتەيتىن بولسا، وندا بۇل ماسەلەنى ودان ءارى تالقىلاۋ بارىسىندا تۇعىر ەتىپ الۋ ءۇشىن ماقالانىڭ وكتەم مانەرىن (وب يزمەنەني تونا) وزگەرتۋدى ويلاستىرعان ءجون شىعار. ءبىزدىڭ دە اتقارعان جۇمىستارىمىزدى اتاپ ءوتۋ كەرەك، ءشارىپوۆتىڭ ماقالاسىن، سونىمەن قاتار وزگە دە قۇجاتتاردى جاريالاتۋ ارقىلى ورتالىق كوميتەت دۇرىس باعىتتا جۇمىس ىستەدى عوي.

ءسىزدىڭ ماقالانىڭ اۆتورلارى جونىندەگى سۇراعىڭىزعا جاۋاپ رەتىندە ايتارىم مىناۋ: بۇل ماسەلەنى كوتەرۋدەگى وزدەرىنىڭ ورىنىن دۇرىس تۇسىنبەي، ورتالىق كوميتەتتىڭ باسىنا شىعىپ، ماسايراپ كەتپەس ءۇشىن ماقالانى مۇندا قولى قويىلعان ادامداردىڭ اتىنان بەرمەگەندەرىڭىز دۇرىس. بۇركەنشىك اتپەن، ەڭ دۇرىسى ورىس فاميلياسىنا ۇقساس كەلەتىن اتپەن بەرگەندەرىڭىز ءجون. ايتپەسە، قازاقتىڭ استارلى فاميلياسىنىڭ ارتىندا كىمنىڭ جاسىرىنىپ تۇرعانىن ىزدەپ بۇكىل قازاقستان شابىلىپ جۇرمەسىن. ماقالانى ماعان كورسەتىپ، سەنىم بىلدىرگەندەرىڭىزگە وتە ريزامىن»,–دەپ ەكىۇشتىلاۋ جاۋاپ بەرىپتى ج.شاياحمەتوۆ جولداس.

ج.شاياحمەتوۆتىڭ بۇدان باسقا مازمۇندا جاۋاپ بەرۋى مۇكىن بە ەدى؟ ءاي، قايدام. «ماقالانى ەكى رەت وقىعان سوڭ»، «قالاي دا بۇل ماسەلە جونىندە پىكىر ءبىلدىرۋدى قاجەت دەپ شەشسە»، «ماسەلەنى كوتەرۋدەگى وزدەرىنىڭ ورىنىن دۇرىس تۇسىنبەي، ماسايراپ كەتپەس ءۇشىن» دەگەن سوزدەر كەنەسارى قاسىموۆ قوزعالىسى مەن ە.بەكماحانوۆتىڭ سوڭىنا تۇسكەندەردىڭ دە تاباندى كۇرەسىن، تالىس سۇيەنىشىن تانىتادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ولارعا ج.شاياحمەتوۆ توسقاۋىل قويىپ كەلسە، ەندى وعان «ريزاشىلىعىن ءبىلدىرۋ» عانا قالعان ەدى.

بۇل ماسەلەنىڭ «بەتى كەرى قايتپايتىنداي تەرىس باعىپ كەتكەنىن»: 1950 جىلعى 12-جەلتوقسان كۇنگى «پراۆدانىڭ» باس رەداكتورى ل.ف.يليچەۆتىڭ بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى، الەمگە «كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ سۇر كاردينالى» دەگەن اتى شىققان م.ا.سۋسلوۆقا جولدانعان «قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» دەگەن تاقىرىبى قايتادان وزگەرتىلىپ جىبەرگەن «قىزمەت بابىنداعى مالىمەتتىك جازباسى» انىق دالەلدەيدى. مۇندا سول كەزدەگى قازاقستانداعى ساياسي كوزقاراس احۋالىنان جانە ۇلتتىڭ ادال ازاماتتارىنىڭ ۇستانعان پىكىرىنەن تولىق ماعلۇمات بەرىلەتىن بولعاندىقتان دا، تۇتاس كەلتىرەمىز:

«كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىنا دۇرىس باعا بەرمەگەن ە.بەكماحانوۆتىڭ ماسەلەسى تۋرالى ءار كەزدە بىرنەشە ادام: ماسكەۋلىك تاريحشى ياكۋنين مەن ح.ع.ايداروۆا، قازاق تاريحشىسى شويىنباەۆ، «پراۆدانىڭ» مەنشىكتى ءتىلشىسى چەرنيچەنكو رەداكتسيانىڭ الدىنا ارنايى ماسەلە رەتىندە قويىپ كەلدى. ياكۋنين مەن ح.ع.ايداروۆانىڭ، شويىنباەۆتىڭ بىرىگىپ جازعان ماقالاسى رەداكتسيانىڭ القا كەڭەسىندە ءۇش رەت تالقىلاندى. كەنەسارىنىڭ قوزعالىسى تۋرالى ماسەلەنى پ.كۋزنەتسوۆ («پراۆدا»), موروزوۆ پەن ليحولات (بك(ب)پ وك ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى) جولداستار ارنايى قاراستىرىپ شىقتى. ولاردىڭ بارلىعى دا ە.بەكماحانوۆتى ايىپتاعان بۇل ماقالانى جاريالاۋ جونىندە ۇسىنىس ءبىلدىردى. ماقالا جاريالاۋعا قابىلداندى.

ە.بەكماحانوۆتان جەدەل حات العان سوڭ جانە ءسىزدىڭ نۇسقاۋىڭىزبەن قوسىمشا تەكسەرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. پراۆدا» گازەتىنىڭ سىن جانە بيبليوگرافيا ءبولىمى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى ۆ.وزەروۆ ارنايى الماتىعا بارىپ قايتتى. قازاق تاريحشىلارىنىڭ كوپشىلىگى ە.بەكماحانوۆتىڭ ۇستانىمىنا قارسى ەكەنى، ونى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق دەپ باعالايتىنى انىقتالدى. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسشىلىعى (ساتباەۆ جولداس) جانە ورتالىق كوميتەتتىڭ قىزمەتكەرى (وماروۆ), ء(يا، ولار ءۇشىن ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى جاي قىزمەتكەر – ت.ج.) كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىنا رەاكتسيالىق قوزعالىس رەتىندە باعا بەرىلگەن جاريالانىمعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى ەكەندىكتەرىن مالىمدەدى.

ماقالامەن شاياحمەتوۆ جولداس تا تانىسىپ شىعىپ: ونىڭ ءوزى قوزعالىستى رەاكتسياشىل دەپ ەسەپتەمەيتىنىن، ەگەردە ماسەلە ءپىسىپ-جەتىلدى دەپ ەسەپتەپ، «پراۆدا» ماقالانى جاريالاۋعا بەكىنسە، وندا وعان كەيبىر وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەكتىگىن ءبىلدىردى. وزگەرىستەر ەنگىزىلدى.

بۇدان باسقا، «پراۆدا» رەداكتسياسىنىڭ سىن جانە بيبليوگرافيا ءبولىمى ارنايى كەڭەس شاقىردى. وندا ماقالا ءار ءتۇرلى كوزقاراس يەلەرىنىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىلدى. ماقالاعا قارسى بەكماحانوۆ پەن ۆياتكين جولداستار (كىتاپتىڭ رەداكتورى) قارسى سويلەدى، ولار بەكماحانوۆتىڭ سوڭعى حاتىنىڭ رۋحىندا، بىراق بۇرىنعىداي وكتەم ەمەس، پىكىر ءبىلدىردى. ياكۋنين، ح.ع.ايداروۆا جانە قازاقستاننان ارنايى كەلگەن ب.سۇلەيمەنوۆ – ە.بەكماحانوۆ كەڭەستىڭ نازارىنا ۇسىنعان قۇجاتتاردى جوققا شىعاردى.

سودان كەيىن ماقالا رەداكتسيا القاسىندا ءتورتىنشى رەت تالقىلاۋعا قويىلدى، تاعى دا موروزوۆ پەن ليحولات جولداستاردىڭ قاراۋىنا جىبەرىلدى. ولار: باسىلسىن – دەگەن ورتاق پىكىر ءبىلدىردى.

ە.بەكماحانوۆتىڭ سوڭعى حاتى، ونىڭ بۇرىنعى ۇستانىمىن اقتاۋعا تىرىسۋىمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كۇش كورسەتە بايانداعان وكتەم مانەرىمەن (ۋگروجايۋششيم تونوم), سونداي-اق بىرقاتار جالعان ايىپتاۋلارىمەن جانە قاراما-قايشىلىقتارىمەن نازار اۋدارادى.

ە.بەكماحانوۆ ماقالا اۆتورلارىن (ولاردىڭ اتتارى وعان بەلگىسىز بولاتىن) دۇشپاننىڭ قولشوقپارى دەپ اتادى. ونىڭ ويىنشا، ماقالا: «قازاق حالقىنىڭ جاۋلارى – بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدار مەن كوسموپوليتتەر قاساقانا قۋانا قولداپ وتىرعان جالعان پىكىر» ەكەن. ءسويتىپ ول ماقالادا ايتىلماعان تۇجىرىمداردى دالەلدەۋگە تىرىستى.

مىسالى، ە.بەكماحانوۆ: اۆتورلار كەنەسارى مەن ءشامىلدىڭ اراسىن سالىستىرادى،– دەپ كورسەتەدى، ال ماقالادا ءشامىلدىڭ اتى دا اتالمايدى.

بەكماحانوۆ ماقالا اۆتورلارىنا: «...ء(حىح عاسىردىڭ) 30-40 جىلدارى قازاق ەڭبەكشىلەرى وتارشىلدىق ەزگىنى باسىنان كەشىرگەن جوق – دەگەن پىكىر ايتادى. مۇنداي تۇجىرىمدار پاتشالىق رەاكتسيالىق-وتارلاۋشىلىق ساياساتىن تىكەلەي قورعاۋ بولىپ تابىلادى»،– دەپ كىنا تاقتى. ال ماقالادا: «قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋى «پروگرەسسيۆتىك سىپات الدى» – دەپ كورسەتىلە وتىرىپ، بۇدان ءارى «سونىمەن قاتار، پاتشالىق وكىمەت، ءحىح عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا قازاق دالاسى مەن ورتا ازياعا باسىپ كىرۋى ارقىلى ەڭبەكشى بۇقاراعا اۋىر ەزگى جۇرگىزدى. ورىس پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى، زورلىق پەن توناۋشىلىق قازاقتاردىڭ زاڭدى قارسىلىعىن تۋدىردى»،– دەپ كورسەتىلگەن بولاتىن.

ە.بەكماحانوۆتىڭ حاتىنىڭ وزىندە تىكەلەي قايشىلىقتار بار. مىسالى، ءحىح عاسىردىڭ 30-40 جىلدارىنداعى ورتا ازياداعى اعىلشىن-ورىس قاتىناستارىنىڭ شيەلەنىسۋىن جوققا شىعارادى (16-18 بەتتەر). ال بەكماحانوۆ سول كىتابىنىڭ ىشىندە ورىس اكىمشىلىگى جۇيەسىنىڭ قازاقستانعا ەنگىزىلۋى ءۇردىسى جونىندە: «... بۇل ءۇردىس 30-جىلدارى اعىلشىن-ورىس قاتىناستارىنىڭ باسەكەسىنە بايلانىستى بۇرىنعىدان دا كەڭ تۇردە شيەلەنىسە باستادى... ورتا ازيا بىرتە-بىرتە ورىس-اعىلشىن باسەكەسىنىڭ نەگىزگى كۇرەس مايدانىنا اينالدى»،– دەپ جازدى (114-بەت).

ە.بەكماحانوۆتىڭ حاتى – تەك قانا ءوزىنىڭ تەوريالىق ۇستانىمىن تاباندى تۇردە قورعاۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ماقالانىڭ جاريالانۋى ماسەلەسىن شەشۋگە كورسەتىلگەن قىسىم بولىپ تابىلادى.

سوندىقتان دا ماقالانى جاريالاعان ءجون بولار ەدى دەپ ەسەپتەيمىز.

ل.يليچەۆ».

مۇنىڭ ءوزى كەنەسارى قوزعالىسىن تەرىس باعالاۋ ارقىلى قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق يدەياسىن ماڭگىلىك وشىرۋگە باعىتتالعان «يدەولوگيالىق جازالاۋ» ساياساتىنىڭ، س.سادۋاقاسوۆتىڭ سالىستىرمالى باعاسىمەن ايتساق، «پاتشالىق وتارلاۋدىڭ» – «كوممۋنيستىك – كولونيزاتورلىق» جۇيەگە اۋىسۋىنان باسقا ەشتەڭە ەمەس» ەكەنىن تانىتادى. ارينە، «سۇر كاردينال» سۋسلوۆ سۋماڭداعان جىڭىشكە، ارىق، سالالى ساۋساقتارىمەن سونداي ءبىر سۇيىنىشپەن سۇيكەتە قول قويعانى انىق. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ول اراعا تۋرا وتىز بەس – وتىز التى جىل وتكەن سوڭ قازاق تاريحىن تاعى دا جوققا شىعارۋعا ۇمتىلىپ، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ءالىپ پەن اقىن» كىتابى تۋرالى تۋرا وسىنداي  قاۋلىعا قول قويۋعا تاپسىرما بەردى. «سۇر كاردينالدىڭ سوڭعى جازالاۋ جارلىعى» ورىندالماي قالدى. ۋاقىتتىڭ ەكپىنى مەن ىرعاعى وزگەردى، ونىڭ بويىنداعى «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق» قۋاتى دا سارقىلا باستاپ ەدى.

سونىمەن، 1950 جىلى 26-جەلتوقسان كۇنى پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتى قازاق حالقىنا اسا قۋاتتى ءارى جازالاۋشى، حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋلەر مەن الاۋىزدىققا يتەرمەلەگەن، ءسويتىپ، ۇلتتىڭ مايەگىن ىرىتكەن ارانداتۋشى «جولداۋى»  ارقىلى جاڭا جىلعا «توسىن سىي تارتتى».

ماقالاداعى باستى پىكىر: كەنەسارى قاسىموۆتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى قازاق حالقىن ورىس حالقىنا قارسى قويدى، ول حاندىقتى كوكسەگەن قوزعالىس، قازاق عالىمدارى مەن شىعارماشىلىق يەلەرى كەنەسارىنى ۇلتتىق قاھارمان رەتىندە اسىرە ماداقتايدى – دەگەنگە سايدى. وندا:

«(...) يزۆەستنو، چتو ناتسيونالنىي ۆوپروس ۆ رازنىە ۆرەمەنا سلۋجات رازليچنىم ينتەرەسام ي پرينيماەت رازليچنىە وتتەنكي، ۆ زاۆيسيموستي وت توگو، كاكوي كلاسس ي كوگدا ۆىدۆيگاەت ەگو. كەنەسارى كاسىموۆ ي وكرۋجاۆشايا ەگو فەودالنايا ۆەرحۋشكا، ۋۆيدەۆ كاك نەۆىگودنو بىلو يم پوتەريات ستارىە پريۆيلەگي ي موگۋچەستۆو ناچالي بوربۋ زا ۆوزروجدەنيە سرەدنەۆەكوۆوگو حانستۆا. ۆسە يستوريچەسكيە داننىە گوۆوريات و توم، چتو دۆيجەنيە كەنەسارى نە بىلو ني رەۆوليۋتسيوننىم، ني پروگرەسسيۆنىم. ەتو بىلو رەاكتسيوننوە دۆيجەنيە، كوتورىە تيانۋلو كازاحسكي نارود نازاد، ك ۋكرەپلەنيۋ پاتريحالنو-فەودالنىح ۋستوەۆ، ي رەستاۆراتسي سرەدنەۆەكوۆوي حانسكوي ۆلاستي، ي وترىۆۋ كازاحستانا وت روسسي ي ۆەليكوگو رۋسسكوگو نارودا»,– دەپ (ادەيى تۇپنۇسقالىق ءماتىن الىندى) پىكىر ءبىلدىردى.

«پراۆدانىڭ» ماقالاسى – سوت ۇكىمىنەن دە پارمەندى ەدى جانە ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دا ونىڭ كۇشىن جويا المايتىن. سول ۇكىم ەندى قازاقستاننىڭ تاعدىرىن ۇرشىقتاي ءيىردى.

كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى م.ا.سۋسلوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ جانە «پراۆدا» گازەتىنىڭ باسپاسوزدە ۇيىمداستىرعان «ناۋقاندىق شابۋىلىن» اشكەرەلەيتىن حاتتار مەن قۇجاتتاردىڭ، ماعلۇماتتار مەن تۇسىنىكتەردىڭ، ماقالالار مەن دومالاق ارىزداردىڭ مازمۇنىنا جۇگىنسەك ج.شاياحمەتوۆ پەن ءى.وماروۆ كەنەسارى قوزعالىسىن اشكەرەلەۋگە قارسى بولعان، ولار ءۇش ايعا دەيىن «پراۆدانىڭ» ماقالاسىن باستاۋىش پارتيا ۇيىمىندا تالقىلاۋعا رۇقسات بەرمەگەن، تەك شاياحمەتوۆ ىسسپارعا كەتكەن كەزدە ەكىنشى حاتشى كرۋگلوۆتىڭ پارمەنىمەن ماقالا تاريح ينستيتۋتىنىڭ پارتيا ۇيىمىندا اسىعىس تالقىلانعان. ال د.ا.قوناەۆتىڭ ەستەلىگىندە: بۇل ناۋقاندى ورشىتۋگە ۇيىتقى بولعان جانە وسى ماسەلەدە دۇرىس باعىت ۇستاماعان – ج.شاياحمەتوۆ باسقارعان ورتالىق كوميتەتتىڭ ءوزى – دەگەن ەمەۋىرىن تانىلادى.

سونىمەن، قازاقستاندا بۇل ناۋقان ەرەكشە ەكپىن الىپ، قۇيىنداتا جونەلدى. «قىزىل وڭەشكە سۇيەنگەن» جاندايشاپ اشكەرەلەۋلەر جانىعا قارقىن الدى. باسىندا عىلىمي مەكەمەلەردە عىلىمي نەمەسە شىعارماشىلىق ماسەلە رەتىندە تالقىلانعان «يدەياسىزدىق» پەن «بۋرجۋازياشىل، فەودالشىل ۇلتشىلدىقتار» زيالىلاردىڭ جەكە باسىن قاتەرگە تىگىپ، سوتتالىپ، قۋعىنعا ۇشىراتتى. قازاقستاندا سولاردىڭ العاشقىسى بولىپ قاراۋىلعا قانىش ساتباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ جانە ونىڭ وسىدان جيىرما جىلداي بۇرىن جازىلعان «حان كەنە» پەساسى ءىلىندى.

سوڭى قىزىلكەڭىردەككە ۇلاسىپ، ۇلت كوسەمدەرى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن تۇلعالاردىڭ ءوزى ءبىرىن-ءبىرى كورسەتە باستادى. قازاقستان زيالىلارى جاپپاي جانە جاعالاسا جاۋ ىزدەۋگە كوشتى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz