ابىلايدىڭ اسىندا شاپپاعاندا...
دارحان دالامىزدىڭ كەڭدىگىن دانا دا دارا تۋىلعان بابالارىمىز ەرلىگىنەن ءبولىپ قاراۋ قاي كەزدە دە ابەستىك بولىپ سانالماق. ويتكەنى كوك بايراعىن كۇن سۇيگەن ازاتتىعىمىز سول ءباھادۇر بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق ارمانى ەكەنى داۋسىز.
وسىنداي الماعايىپ كەزەڭدەردە ءوزىنىڭ ەرلىگىمەن دە، اقىل-پاراسات كەڭدىگىمەن دە كوزگە تۇسكەن ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى دە ءبىر ەگەيى ابىلاي حان ەدى. ات ويناتىپ جەتكەن اتا جاۋى شارىشتىڭ باسىن الىپ، شارشى توپتىڭ نامىسىن قورلاتپاعان ءابىلمانسۇر ەرلىگىنە تاريح كۋا. ال ابىلاي اتانىپ تاققا وتىرىپ، التى الاشقا ۇران بولعانى دا بوياماسىز اقيقات ەدى.
جاسىرپاتىنى جوق، سوڭعى جىلدار بابالار ەرلىگىنە باس سۇعىپ، ارۋاق اتتاپ اقىل ايتاتىن «باسبۇزارلار» كوبەيىپ كەتتى. ناقتىراق ايتساق، وتكەن جىل بويى باسىلىم بەتتەرىندە ابىلقايىر حاندى ارداقتاپ ابىلاي حاندى جامانداپ، بولماسا كەرىسىنشە جاۋاپ قايتارىپ جۇرتشىلىقتى جاۋلىققا جەتەلەگەن جاندايشاپتار دوداسى بولعانىن كوزقاراقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى. الدە قاشان رۋحتارى الەم شارلاپ، توپىراقتارى توزعان بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىن قوزعاپ، مازاسىن العان ميسىزداردىڭ كوزدەگەنى نە ەكەن سوندا؟! تاڭىم بار. قالاي بولعان كۇندە دە تاريح ساحناسىنا كوتەرىلگەن بۇل ەكى تۇلعانىڭ عاسىرلار بويى قان كەشكەن قازاق تاريحىنان الار ورنى ەرەكشە.
دارحان دالامىزدىڭ كەڭدىگىن دانا دا دارا تۋىلعان بابالارىمىز ەرلىگىنەن ءبولىپ قاراۋ قاي كەزدە دە ابەستىك بولىپ سانالماق. ويتكەنى كوك بايراعىن كۇن سۇيگەن ازاتتىعىمىز سول ءباھادۇر بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق ارمانى ەكەنى داۋسىز.
وسىنداي الماعايىپ كەزەڭدەردە ءوزىنىڭ ەرلىگىمەن دە، اقىل-پاراسات كەڭدىگىمەن دە كوزگە تۇسكەن ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى دە ءبىر ەگەيى ابىلاي حان ەدى. ات ويناتىپ جەتكەن اتا جاۋى شارىشتىڭ باسىن الىپ، شارشى توپتىڭ نامىسىن قورلاتپاعان ءابىلمانسۇر ەرلىگىنە تاريح كۋا. ال ابىلاي اتانىپ تاققا وتىرىپ، التى الاشقا ۇران بولعانى دا بوياماسىز اقيقات ەدى.
جاسىرپاتىنى جوق، سوڭعى جىلدار بابالار ەرلىگىنە باس سۇعىپ، ارۋاق اتتاپ اقىل ايتاتىن «باسبۇزارلار» كوبەيىپ كەتتى. ناقتىراق ايتساق، وتكەن جىل بويى باسىلىم بەتتەرىندە ابىلقايىر حاندى ارداقتاپ ابىلاي حاندى جامانداپ، بولماسا كەرىسىنشە جاۋاپ قايتارىپ جۇرتشىلىقتى جاۋلىققا جەتەلەگەن جاندايشاپتار دوداسى بولعانىن كوزقاراقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى. الدە قاشان رۋحتارى الەم شارلاپ، توپىراقتارى توزعان بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىن قوزعاپ، مازاسىن العان ميسىزداردىڭ كوزدەگەنى نە ەكەن سوندا؟! تاڭىم بار. قالاي بولعان كۇندە دە تاريح ساحناسىنا كوتەرىلگەن بۇل ەكى تۇلعانىڭ عاسىرلار بويى قان كەشكەن قازاق تاريحىنان الار ورنى ەرەكشە.
ابىلاي حاننىڭ تۋىلعانىنا 300 جىل تولدى. بۇل تۋرالى تاريحىن ءتۇسىنىپ، تۇعىرلى تۇلعالار تۋرالى ويلاناتىن زيالىلار ايتىپ تا، جازىپ تا جاتىر. وكىنىشتىسى، ون جىل سايىن ۇلىقتالىپ وتىراتىن «ۇلىلار» قاتارىندا ءۇش عاسىر تولىپ وتىرعان ابىلاي حاننىڭ بولماعانى. شىن مانىندە ابىلاي حان ەلەۋسىز عانا ەلىمىز كولەمىندە ەمەس، يۋنەسكو دەڭگەيىندە تويلاناتىن ءبىر تۋار ۇلى پەرزەنت. اششى دا بولسا ايتايىن، اتام قازاقتا «ابىلايدىڭ اسىندا شاپپاعاندا...» دەگەن ءسوز بار عوي. تارتىسقا تۇسكەن تەكسىزدەر ۇلتتىڭ ۇلىسىن ۇلىقتاۋدان گورى ءوز باباسىن ۇلى اتاندىرۋعا تىرىسقان مىنا زاماندا ابىلاي حاندى الەمدىك دەڭگەيدە تويلاۋعا جەتە المايتىنىمىز حاق. سوندىقتان ازات مەملەكەت تاراپىنان تەكتىلىك جاسالىپ، ۇلت بولىپ ۇيىسىپ ابىلايدىڭ اسىندا شاپساق ءبارىمىز ءۇشىن مارتەبە بولار ەدى. ءسوزىمنىڭ سوڭىن وتكەن جىلى داۋ-دامايعا ءتۇسىپ، حان قۇلاعىن شۋلاتقان «بىلگىشتەرگە» ارناپ جازعان «ابىلايدى اقتاۋ» اتتى ولەڭىممەن اياقتاعىم كەلەدى. بابا رۋحى بارىمىزگە جار بولعاي.
ا، قۇدايلاپ اتقا قونعان الاشتان،
ابىلايدان ارتىق ۇل جوق باعى اسقان.
ەرلىگىنە ءۇن قوسپاعان ەرلەردىڭ،
ەزدەرىم-اي، ەسىمىنە تالاسقان.
ارۋاقتان الارىڭ نە ازعاندار؟!
كەرەك بولسا ۇلت رۋحىن قوزعاڭدار.
ولىسىنە وكپە ارتپاعان ەل ەدىك،
كەرىسۋمەن توزباڭدار.
الاش ءۇشىن ابىلاي نە كورمەگەن،
سۇرىنسە دە سىرىن جاتقا بەرمەگەن.
اقتاڭگەرگە وق ءتيىپ، ساسقان كەزدە،
كوك دونەنىن جانىبەك،
تارتقان ەكەن كولدەنەڭ.
تاقىمىندا كوكدونەن كوككە اتىلعان،
باتىرىنا جۇگىندى ەستى اقىلمان.
ورلىگىڭدى ساعىندىم باققا تۋعان،
ۇشكىرىنسەڭ ءۇش ءجۇزىڭ ساپقا تۇرعان.
جاۋدان امان قۇتىلىپ داۋدا قالدىڭ،
قىلىعىنا كەكتەنەم قاي ناداننىڭ؟!
مويىنداعان بالاسى بار عالامنىڭ،
ءوزى كۋا ىسىڭە سار دالاڭنىڭ.
ازاتتىق ەد ارمانىڭ، تالعامىڭ دا،
جاۋ انتالاپ تۇرعاندا جان-جاعىڭدا.
كوكبار ەتىپ دوداعا سالعانىمدا،
تىنىش جاتا الماسسىڭ تار قابىردا.
ەسىمىڭدى قورلاسام ەسىرگەنىم،
كوسىلگەنىم سارىارقا، توسىندە ەلىم.
جەتەسىزگە ءجون ايتىپ جەكىرمەدىم،
الاشىڭدى ابىلاي «كەشىر» دەدىم.
تالاپبەك تىنىسبەكۇلى
اقىن،
م.اۋەزوۆ اتىنداعى
ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ
كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى
Abai.kz
