ابدىۋاقاپ قارا. تۇركيا قازاقتارىنىڭ ەركىندىك جولىنداعى ۇلى كوشى
تۇركيالا تۇراتىن قازاقتاردىن ۇزاق-سالقار كوش تاريحىنا نازار اۋلارعاندا بۇل كوشتىڭ قازاقتىڭ ەركىندىك جولىنداعى تەڭدەسسىز ەرلىگى ەكەنىن كورەمىز. ولار ەركىندىك ءۇشىن ادام سەنگىسىز قانداي دا ءبىر اۋىر قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىرگەن. 1930- جىلدارى قىتايعا قاراستى شى عىس تۇركىستان ولكەسىندە گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ گۋبەرناتورى شىڭ-شي-سايدىڭ زومبىلىقتارىنا شىداي الماعان قازاقتاردىڭ ەلىسحان ءتايجى مەن زايىپ ءتايجى سياقتى كوش كوسەمدەرىنىڭ جەتەكشىلىگىندە، باياعىداعى بوكە باتىر سياقتى، ازاتتىقتى تۋعان تونىراقتان تىس جەرلەردەن ىزدەپ شەتكە اۋىپ كەتكەنىن بايقايمىز.
ەكى كوش
تۇركيا قازاقتارىنىڭ اتالارى وتكەن عاسىرلاردا شىعىس قازاقستان مەن قىتاي قول استىنداعى شىعىس تۇركىستان ايماعىندا ءومىر سۇرگەن. 1864 جىلى قىتاي مەن رەسەي پاتشالىعى شەكارانى بەلگىلەگەندە، ولار شىعىس تۇركىستان جاقتا قالىپ قويعان. ولاردىڭ اتالارى 1930 جىلداردان كەيىن شىعىس تۇركىستانداعى قىتاي گۋبەرناتورلارىنىڭ ساياسي قىسىمى مەن قۋدالاۋلارى سالدارىنان جالپى العاندا ەكى دۇركىن ۇدەرە كوشتى.
ءبىرىنشى كوش – ەلىسحان جانە زايىپ باتىرلاردىڭ جەتەكشىلىگىندە 1938 جىلى باستالدى. ارتتارىنان ۇدەرە قۋعان قىتاي اسكەرلەرىمەن شايقاسىپ، تيبەت، گيمالايدى اسىپ، 1941 جىلى ۇندىستانعا جەتكەن.
تۇركيالا تۇراتىن قازاقتاردىن ۇزاق-سالقار كوش تاريحىنا نازار اۋلارعاندا بۇل كوشتىڭ قازاقتىڭ ەركىندىك جولىنداعى تەڭدەسسىز ەرلىگى ەكەنىن كورەمىز. ولار ەركىندىك ءۇشىن ادام سەنگىسىز قانداي دا ءبىر اۋىر قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىرگەن. 1930- جىلدارى قىتايعا قاراستى شى عىس تۇركىستان ولكەسىندە گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ گۋبەرناتورى شىڭ-شي-سايدىڭ زومبىلىقتارىنا شىداي الماعان قازاقتاردىڭ ەلىسحان ءتايجى مەن زايىپ ءتايجى سياقتى كوش كوسەمدەرىنىڭ جەتەكشىلىگىندە، باياعىداعى بوكە باتىر سياقتى، ازاتتىقتى تۋعان تونىراقتان تىس جەرلەردەن ىزدەپ شەتكە اۋىپ كەتكەنىن بايقايمىز.
ەكى كوش
تۇركيا قازاقتارىنىڭ اتالارى وتكەن عاسىرلاردا شىعىس قازاقستان مەن قىتاي قول استىنداعى شىعىس تۇركىستان ايماعىندا ءومىر سۇرگەن. 1864 جىلى قىتاي مەن رەسەي پاتشالىعى شەكارانى بەلگىلەگەندە، ولار شىعىس تۇركىستان جاقتا قالىپ قويعان. ولاردىڭ اتالارى 1930 جىلداردان كەيىن شىعىس تۇركىستانداعى قىتاي گۋبەرناتورلارىنىڭ ساياسي قىسىمى مەن قۋدالاۋلارى سالدارىنان جالپى العاندا ەكى دۇركىن ۇدەرە كوشتى.
ءبىرىنشى كوش – ەلىسحان جانە زايىپ باتىرلاردىڭ جەتەكشىلىگىندە 1938 جىلى باستالدى. ارتتارىنان ۇدەرە قۋعان قىتاي اسكەرلەرىمەن شايقاسىپ، تيبەت، گيمالايدى اسىپ، 1941 جىلى ۇندىستانعا جەتكەن.
ەكىنشى كوش – بۇدان ون جىلدان سوڭ ماۋ زىدۇڭنىڭ توڭكەرىسىنەن كەيىن قوزعالعان. بۇل كوشكە قاليبەك اكىم، سۇلتان ءشارىپ زۋقا باتىر ۇلى، قۇسايىن ءتايجى، دالەلحان جانالتاي سىندى ءتورت ادام باسشىلىق جاسادى. بۇلار 1951 جىلى كاشمىر قالاسىنا كەلىپ ورنالاستى.
وسى ەكى كوش ءبىر مەزگىلدە تۇركياعا قونىس اۋداردى. ءبىرىنشى كوشتەگىلەر ءۇندىستان – پاكىستاندا جۇرگەن كەزدە "شىعىس تۇركىستان قازاق بوسقىندار قوعامىن" قۇرىپ، سونىڭ اتىنان تۇركياعا قونىس اۋدارۋعا ارىز بەرگەن ەدى. ولاردىڭ بۇل ارىزى 1952 ناۋرىز ايىندا قابىلداندى. ءسويتىپ، سوڭىنان جەتكەن كوش الدىڭعىسىنا ىلەسىپ، تۇركياعا جەتتى. تۇركياعا قازاقتار كوشى 1952 جىلدان 1954 جىلعا دەيىن سوزىلدى. ولاردىڭ جالپى سانى – 2 مىڭعا تارتا ادام ەدى.
كوشتىڭ جولىن سالعان بوكە باتىر
نەگىزىندە جوعارىدا ايتىلعان وسى ەكى كوشتىڭ دە ءىزىن سالعان شىعىس قازاقتارىنىڭ ايگىلى باتىرى بوكە باتىر ەدى. ورتا جۇزدەگى كەرەي رۋىنىڭ مولقى تارماعىنان شىققان بوكە باتىر وزدەرىن ناقاق قىرىپ سالۋعا كەلگەن قىتاي اسكەرلەرىنىڭ جانشىپ تاستاعان ەدى. سونىسى ءۇشىن قىتايلار جان جولداسى مىڭباي ەكەۋىن تۇتقىنداپ تۇرمەگە تىقتى دا تاستادى. رەتىن تاۋىپ، تۇرمەدەن قاشىپ شىققان بوكە ەندى قايتىپ جاۋ قولىنا تۇسپەسكە، باعىنباسقا بەل بۋدى. سانى جاعىنان وتە كوپ جاۋمەن جاعالاسىپ جەڭىسكە جەتە المايتىنىن بىلگەن سوڭ، ازامات بوستاندىعى ءۇشىن تۋعان جەرىن تارك ەتۋدەن باسقا امالى قالمادى. ءسويتىپ، 1898 جىلى بوكە باتىر 1500 ۇيلىك رۋلاستارىن تىك كوتەرىپ، التايدا ارەكەت باستادى. 1903 جىلى تيبەتتىڭ ناقشا اۋدانىنا كەلگەندەتيبەتتىڭ بيىك تاۋلى تابيعاتىنا كوندىگە الماي جانە اۋا ازدىعىنان پايدا بولعان “ىس” اۋرۋىنا شالدىعىپ قايتىس بولدى. مىنە ونىڭ سالعان كوش جولى التاي قازاقتارىندا اڭىز بولىپ ايتىلىپ 1930- جىلداراعا دەيىن كەلدى.
التاي، باركول وڭىرىندەگى بارلىق قازاقتار سياقتى بوكە باتىر بۇلىگىن زايىپ ءتايجى دە جاقسى بىلەتىن. گومينداڭ باسقارعان شىنجاڭداعى شىرعالاڭ تاۋسىلادى، زورلىق-قورلىق باسىلادى دەيتىن ءۇمىت جوق. سوندىقتان ول دا ءوز قاۋىم- حالقىن باستاپ، تاۋقىمەتتى كوش جولىنا ءتۇستى. تيبەتكە كەلگەندە زايىپ ءتايجى دە داۋا قونباس دەرتكە شالدىعىپ قايتىس بولدى. دەمەك، بۇل كوسەمنىڭ تاعدىرى دا بوكە باتىر تاعدىرى سياقتى تياناقتالدى. ءبىر شۇكىرلىگى — كوش كىدىرمەي، ءارى قاراي جالعاسا بەردى. كوشتىڭ ەندىگى تىزگىنىن ەلىسحان ءتايجى مەن وسپان زايىپۇلى قولعا الىپ، ونى تۇركياعا دەيىن جەتكىزدى.
قازاقتارعا قىسىم جاساعان گۋبەرناتور شىڭ-شي-سايدىڭ بيلىككە كەلۋى
شىنجاڭ ءحىح-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قىتاي جانە رەسەي يمپەريالارىنىڭ «ءبولىپ الىپ، بيلەي بەرۋگە» جانتالاسا كىرىسكەن ولكەسى بولدى. ەكى مەملەكەتتىڭ شەكاراسى شىنجاڭنىڭ باتىس بولىگىندە توقايلاستى. بۇل شەكارا قىتاي مەن رەسەيدىڭ 1860 جىلى پەكيندە جۇرگىزگەن كەلىسسوزى جانە 1864 جىلى شاۋەشەك حاتتاماسى (پروتوكولى) ارقىلى بەلگىلەندى.
وسى كەلىسىمدەرگە سايكەس شىنجاڭعا قىتايدىڭ ءمانجۋ ۇكىمەتى ساياسي بيلىك جۇرگىزە باستادى. بىراق، 1911 جىلى پەكيندە سۋن ياتسەننىڭ بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق توڭكەرىسى بۇرق ەتە قالدى دا، ول رەسپۋبليكا قۇرۋمەن تىندى. بۇل جاعداي شىنجاڭدى ورتالىقتان ءبولىپ اكەتۋ كوزقاراستارىن تۋعىزدى. ىلە ايماعىندا دەربەس وكىمەت قۇرىلا باستادى. تۇركى حالىقتارمەن ءبىر مەزگىلدە قۇمىلداعى باسقا مۇسىلمان حالىقتار دا ورتالىق ەزگىگە قارسى تۋ كوتەرىپ شىقتى. ولكەنى تۇتاس قامتىعان جالپى حالىقتىق بۇل قيمىلدى رەسەي دە بارىنشا پايدالانىپ قالۋعا تىرىسىپ باقتى.
پەكيننىڭ رەسپۋبليكالىق رەجيمى ولكەنىڭ باس ۋاليلىگىنە (گەنەرال-گۋبەرناتورلىققا) ياڭ-زىڭ-ءشيندى ۇسىنىپ وتىرىپ الدى. كەيىن ءۇرىمجى قالاسىنىڭ ءۋاليى بولعان ياڭ-زيڭ-شين حالىققا ءوزىن جاقسى كورسەتۋگە تىرىستى. ەل ىشىڭەگى كەيبىر الا-قۇلا جاعدايدى پايدالانا وتىرىپ، ىلە كوتەرىلىسشىلەرمەن ءبىر كەلىسسوز وتكىزۋدىڭ رەتىن كەلتىردى. قۇمىل دۇربەلەڭى بىرجاقتى بولا قويمادى، وسى قىم-قۋىت حال، اقىرى، ولكەدە گومينداڭ اكىمشىلىگىن قايتا ساقتاپ قالۋعا الىپ كەلدى. سايقال ساياساتكەر، اككى اكىم ياڭ-زىڭ-شين ءوزىنىڭ باستى باعدارىندا جەرگىلىكتى “حالىققا قيانات جاسالمايدى. ولاردى تۇرمىستىق تىعىرىقتان الىپ شىعاتىن زكونوميكالىق شارالار جۇزەگە اسىرىلادى” دەگەن سوزدەرمەي الدارقاتتى.
ءسىرا، ورىستار جاعىنان بولدى-اۋ دەگەن قاستاندىقپەن 1928 جىلى ياڭ-زىڭ-شين اتىپ ءولتىرىلدى. ونىڭ ورنىنا جىڭ-شورىن ءوزىن ءوزى ولكە ءومىرشىسى ەتىپ جاريالادى. بىراق، جىڭ-شورىن ءداۋىرى دە دۇرىلدەپ كەتە قويمادى، كەرىسىنشە، شىنجاڭدا زۇلىمدىقتىڭ بارىنشا اسقىنداعان كەزەڭى بولدى. بولىمسىز بىردەڭە ءۇشىن ادامداردى اتىپ، اسىپ ەلتىرۋ، تۇرمەگە تىعا سالۋ سياقتى سويقاندارمەن حالىقتىڭ زارە-قۇتىن ۇشىردى. ول از بولعانداي ورتالىق ۇكىمەت 1931 جىلى قىتاي بوسقىندارىن قۇمىل ايماعىنا اكەپ قونىستاندىرۋعا ءومىر ءتۇسىردى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جەر-سۋىن سولارعا ۇلەستىرىپ بەردى. ءجۇرت نارازىلىعى قايتا كۇشەيدى. اقىرى، قۇمىل حالقى اتقا قايتا قونۋدىڭ ورايىن كۇتتى. مىنە وسىنداي جاعدايدا، قاباقتا اراققا تويىپ العان ءبىر قىتاي وفيتسەرىنىڭ قۇمىلداعى بەدەلدى ادام سالىق دورعانىڭ قىزىن زورلاپ، تارتىپ اكەتكەنى جونىندەگى حابار بۇلىكتىڭ بۇرق ەتە قالۋىنا سەبەپ بولدى.
كوش جەتەكشىسى ەلىسحاننىڭ اكەسى ءالىپتىڭ قيىن تاعدىرى
قۇمىل ايماعى ءۋاليىنىڭ ورىنباسارى قوجانياز باستاعان ۇيعىرلار مەن ءالىپ ءتايجى مەن ءزايىپتايجى باستاعان قازاقتار اشۋمەن اتقا قوندى. تۇتقيىل باستالعان تەگەۋرىندى سوققىعا توتەپ بەرە الماعان گومينداڭ اسكەرلەرى قۇمىلدان قاشىپ شىعۋعا ءماجبۋر بولدى. قۇمىل قالاسى ەندى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قولىنا ءوتتى. بىراق شىڭجاڭنىڭ جاڭا بيلەۋشىسى — جىڭ-شورىن بۇلىكشىلەردى ءبىرجولا قۇرتىپ تاستاۋ ءۇشىن اسكەري كۇشىنىڭ كوبىن وسىندا اكەپ توكتى. قالا ماڭىنداعى جاساڭقىزىل دەگەن جەردە بولعان جويقىن شايقاستا ءالىپ باتىر 80 جاساعىمەن بىرگە ءشايىت بولدى. ءالىپتىڭ ءىنىسى قوجاقىن مەن ۇلى ەلىسحان كەكتى شابۋىلعا قايتا شىعىپ، جاۋدى كەرى قۋىپ تاستادى.
1933 جىلدىڭ تامىز ايى كەلگەندە ىلە، تارباعاتاي، ءۇرىمشى ايماقتارىندا گومينداڭ ۇكىمەتى بيلىك جۇرگىزىپ تۇردى. قۇمىل، باركول، نوري، شونجى، سانجى، التاي، قاشقار، اقسۋ، قاراشار، جاركەنت جانەحوتان ۇلتتىق كۇشتەردىڭ قاراماعىنا ءوتتى. بىراق ولاردىڭ اراسىندا ۇيلەستىرۋشى ءبىر ءۇيىم بولمادى. تەك قاراشاردەگى ءسابيت داموللا عانا ۇلتتىق ايماقتاردىڭ ءبىرتۇتاس «شىعىس تۇركىستان يسلام رەسپۋبليكاسى» تۋىنىڭ استىندا بىرىكتىرۋ قامىن قاراستىرىپ جۇرگەن ەدى.
سونىمەن، بۇكىل ولكەسىن قوزعالىس قامتىعان شىنجاڭدى «كوركەيتۋگە» باعىتتالعان جىڭ-شورىن باعدارلاماسى ناعىز قۇلدىراۋ تۇسقا كەلدى. جىڭ-شورىن دەل-سال كۇيدە قالدى. اقىرى جىڭ-شورىننىڭ ءبىر ارمياسىنىڭ قولباسى شىڭ-شي-ساي 1933 جىلدىڭ 14 مامىر كۇنى وپ-وڭاي ۇكىمەت باسىنا شىعا كەللى. شىڭ-شي-ساي دا قازاقتى بەدەلدى ادامدارىڭ قاماۋعا الىپ تۇرمەگە سالىپ جوق قىلۋدىڭ امالدارىن ىزدەدى.
كوشتىڭ باستالۋى
جاعدايدى اقىلداسۋ ءۇشىن زايىپ ءتايجى 1935 جىلى تامىز ايىندا قويسۋ دەگەن جەردە جينالىس شاقىردى. «شىن-شي-سايعا قارسى شىقپاي بولمايدى. عانسۋ مۇسىلماندارىنان كومەك سۇرايىق» — دەپ كەلىستى. جاۋعا كۇدىك تۋدىرماۋ ءۇشىن جينالىسقا ەلدىڭ ەكىنشى دارەجەلى باسشىلارىن دا شاقىرلى.
ۇكىمەت اسكەرلەرى 1936 جىلى كوكەك ايىندا قۇمىلعا جويقىن ءبىر جورىق جاسادى. ەلىسحان مەن قوجاقىن باسقارعان قازاق قولى بۇل شابۋىلعا تاسبۇلاقتا تويتارىس بەردى. سولان ءبىر اپتا كەيىن كىتايلار اۋەكۇشتەرى جانە زەڭبىرەكپەن سۇيەمەللەنگەن ەكىنشى شابۋىلىن جاسادى. ەلىسحان باستاعان قازاقتار دۇشپانمەن شولپان قۇدىق دەگەن جەردە ايقاستى. سۇراپىل ايقاس ءۇش كۇنگە سوزىلدى. زەڭبىرەك قانشا زىركىلدەسە دە جاۋ جاعى ىلگەرىلەي المادى. ءتورتىنشى كۇنى ولارعا ورىس ۇشاقتارى كومەككە كەلىپ، كوتەرىلىسشىلەردى توبەدەن تومپەشتەدى. ۇشاق، بومبا دەگەندى بۇرىن كورمەگەن كوتەرىلىسشىلەر ۇرەيلەنىپ قالدى. سونان سوڭ ەلىسحان جاساقتارىن ورمانعا شەگەرىپ اكەتتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قىتايلار دا وڭمەڭدەمەي، كەيىن قايتتى...
باركول مەن اينالاسىنداعى قازاقتاردىڭ عانسۋعا كوشۋى التاي ايماعى قازاقتارىن دا ءدۇر سىلكىنتتى. شىڭ-شي-سايدىن قاندى تىرناعى بۇل تۇستا ولارعا ءتىپتى قاتتى باتىپ تۇرعان-تىن. تۇتقىندالماعان باسشى، جازالانباعان قازاق قالماعان. سوعان وراي ولار دا شىڭ-شي-سايعا قارسى تۋ كوتەرىپ شىقتى. كوتەرىلىسشىلەر جاۋعا قارسى العاشقى سوققىنى بايتىك بوكتەرىندە بەردى. ەرتەڭىندە مونعوليانىڭ شەكارا اسكەرلەرىنە ارقا سۇيەپ، قىتايلار قايتا شابۋىلدادى. قارۋى ءالسىز، سانى از قازاق بۇل جولى تاۋعا ىعىسىپ كەتتى. گومينداڭ قولدارىنىڭ ەندى ولاردى التاي اياسىندا تىنىش قويمايتىنىن بىلگەن اۋىلدار باركولگە قاراي بوسىپ بەردى. باركولگە كەلگەندە قىتاي اسكەرلەرى تاعى دا قورشاۋعا الدى. بۇل شەڭبەردى بۇزىپ شىعا المايتىن بولعاسىن، كەلىسىپ، اتتارى مەن قارۋلارىن تاپسىرۋ شارتىنا ەرىكسىز كوندى.
1937 جىلى قاراشا ايىندا نۇرعالي بايدىن ۇيىندە ايىمبەت، قۇسايىن ءتايجى، سۇلتانشارىپتەر باس قوسىپ، قازىرگى حال-احۋالعا بولجاۋ جاسادى. مۇنى ءبىلىپ قالعان ۇكىمەت اسكەرلەرى بۇگىن تۇندە-اق باسسالاتىنى تۋرالى حابار جەتتى. وسىعان بايلاڭىستى تىعۋلى مىلتىقتىڭ ءبارىن شىعارىپ، مۇقيات دايىندىق جاسالدى. ءتۇن ورتاسىندا تارپا باسسالعان جاۋعا بۇلار دا تۇتقيىل قارسى سوققى بەردى دە ۇدەرە كوشىپ جونەلدى. ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ كوشتى ۇشاقپەن قۋىپ جەتىپ، تومپەشتەپ الا جونەلدى. كوتەرىلىسشىلەر تاۋعا بارىپ تاسالاندى.
قۋعىندى قايتارىپ، قان توگە وتىرىپ، عانسۋگە بۇلار دا ءوتىپ شىقتى. ەلىسحان، زايىپ قاۋىمى بۇلاردى ۇيىرقىن-ىرقا قالاسىنىڭ كىرە بەرىسىندە قارسى الدى. بوسقان باۋىرلاردىڭ بوگدە جەردەگى بۇل تابىسۋى قيساپسىز قۋانىشتى بولدى. ءسويتىپ، اسپان استىنان ازات ءوڭىر ىزدەگەن باركول، قۇمىل، التاي قازاقتارى ۇيىرقىن-ىرقاعا جينالىپ، شوعىرلانا بەردى.
قازاقتاردىڭ عانسۋعا كوشۋى
1937 جىلدىڭ سوڭىنا تاياۋ ەلىسحان ءتايجى گەنەرال ما-بۋ-فاڭمەن كەزدەسۋ ءۇشىن شىنحايعا بارماق بولدى. مۇسىلمانشا اتى مۇحاممەد حۇسايىن دەپ اتالاتىن ما-بۋ-فاڭ (1949 جىلى ماو تسزەدۋننىڭ توڭكەرىسىنەن كەيىن ساۋد ارابياسىنا قونىس اۋداردى. 1975 جىلى سوندا ءولدى.) شىنحاي ايماعىنىڭ ءۋاليى ەدى. نەمەرە تۋىسى كاسىلىڭ شىنجاڭدا جوعالىپ كەتكەسىن عانسۋدى دا قوسا بيلەپ تۇراتىن. باستىپقىدا گانسۋدا ءومىر تىنىش بولعانمەن، كەيىن تىنىشتىق بۇل جەردە دە بۇزىلا باستايدى. قازاقتار تۇراتىن ايماقتىڭ كومەندانتى ما-لۋ-جان ولكە باستىعى ما-بۋ-فاننىن ايتقانىن تىنداماي، قازاقتارعا قورلىق كورسەتە باستايدى.
قازاقتاردىڭ دۇنگەن اسكەرىن قىرىپ سالۋى
بۇعان توزبەگەن قازاقتار ەلىسحان باسشىلىعىندا 1939 جىلى ماۋسىمدا جولعا شىقتى. بوسقىن توبىردىڭ بۇل «ەركىندىگىنە» ورتالىق اشۋ شاقىردى. گەنەرال ما-بۋ-فاڭ پولكوۆنيك ما-لۋ-جاڭدى وكىل ەتىپ، ەلىسحاندى قايتارىپ اكەلۋگە ءجۇمسادى. ەلىسحان توبىنىڭ تىلگە كونبەيتىنىن، شايقاسۋدان دا تايىنبايتىنىن بىلگەن ما-لۋ-جاڭ دولاشاندا تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ بىرنەشە باسشىسىن ەرتىپ الدى. كوشتى التىنشوقىدا قۋىپ جەتتى دە، ولارعا ەڭ الدىمەن قازاقتاردى جىبەرلى. «عانسۋعا قايتىپ، ۇيىرقىن-ىرقاسىندا تۇرا بەرسىن، مال-مۇلكىنە تيىسنەيمىز» — دەگەن ۋادە ۇستاتتى. اتالاستارىنىڭ اقىلدى ادامدارىن جىبەرىپ وتىرعاسىن ەلىسحان ءتايجى ولاردىڭ مەسەلىن قايتارماي، ۇيىرقىن-ىرقاعا قايتا كوشۋگە كوندى. ۋادەنىڭ اتى ۋادە. ما-لۋ-جاڭ ونى قۇران ۇستاپ تۇرىپ ايتتى. «قارۋ-جاراقتارىڭدى دا وتكىزە تۇرىڭدار، مەكەن-جايلارىڭا بارعان سوڭ قايتارىپ بەرەمىز» دەپ تە انت-سۋ ءىشتى.
قارۋ تاپسىرىلدى، كوش ۇيىرقىن-ىرقاعا قايتا بۇرىلدى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن كوش ءسادىم ويپاتىنا كەلىپ قوندى. بەرىلگەن ۋادەنىڭ، قۇران ۇستاعان انتتىڭ وتىرىگى وسى جەردە اڭعارىلدى. ەلىسحان ءتايجى، قويشى باتىر، يدريس مۋفتيلەردى الگى ما-لۋ-جاڭنىڭ ءوزى ءۇستاپ، كىسەندەن تاستادى. بۇلاردان باسقا تاعى دا 18 ادامدى قاماققا الۋعا، 4 ادامنىڭ اتىلىپ ولتىرىلۋىنە بۇيرىق ءتۇسىردى. ما-لۋ-جاڭنىڭ قارا نيەتى قازاقتاردى قويداي قىرىپ، ءسادىمنىڭ سارى دالاسىنا تاستاپ كەتۋ ەدى.
قولباسىنىڭ قۇران ۇستاعان انتىنان تايۋى ونىڭ قول استىنلاعى مۇسىلمان اسكەرلەردىڭ نامىسىنا تيەدى. سولاردىڭ ءبىرى ەلىسحاننىڭ اعاسى قوجاقىنعا جاقىندا ءتىرى قازاقتىڭ ءبارىن قىرىپ تاستايتىنىن ايتىپ قويادى. قوجاقىن جولداستارىن تەز جنناپ، اقىلداسادى. سويىل-شوقپار، بالتا-كۇرەك دەيسىڭ بە، قولدارىنا نە تۇسسە سونىمەن قارۋلانىن، ما-لۋ-جاڭ جەندەتتەرىنە ءتۇن ورتاسىندا، شىرت ۇيقىدا جاتقاندا تاپ بەرىپ، جايپاپ تاستاۋعا كەلىسەدى. ءبىر توپ جىگىت ما-لۋ-جاڭنىڭ شاتىرىن باس سالىپ، تاپاپ تاستايدى دا، ەندى ءبىر توبى كىسەندەۋلى ەلىسحان جاتقاپ شاتىردى جارىپ، قۇتقارىپ الادى. اشۋلانعان ازاماتتار ەشبىر قايمىقپاي ما-لۋ-جاڭدى دا، ونىڭ جەندەتتەرىن دە قىرىپ تاستايدى. ەلىسحان ءتايجى مەن يدريس ءمۇفتي امان قالادى دا قويشى باتىر جاعالاسىپ ءجۇرىپ، ءشايىت بولادى. ايقاستا جان قيعاندار جەرلەنگەن سوڭ، ەل باس-اياعىن جيناپ، ۇدەرە كوشىپ جونەپ بەرەدى.
ما-لۋ-جاڭدى اسكەرىمەن قوسا قىرىپ، قازاقتاردىڭ قاشىپ كەتكەنىن ەستىگەن دۇنگەن ورداسى جىندانىپ كەتە جازدايدى. ولاردىڭ قۋا جاساعان شابۋىلىنا ءبىر رەت تويتارىس بەرەدى دە، كوش ايتەۋىر، التىنشوقىعا ىلىنەدى. دۇنگەن جاساعى قايتىپ بارىپ، ءمان-ءجايدى ولكە باستىعىنا بايان ەتەدى. بۇل وقيعادان سوڭ قازاقتاردىن عاڭسۋ توڭىرەگىنە تۇرا المايتىنى ايقىن بولادى.
تيبەتتەگى قيىنشىلىقتار
التىپشوقىدا بىرەر اي ەس جيعان سوڭ ەلىسحاننىڭ ەلى تيبەتكە قاراي بەت تۇزەيدى. قاراشا ايىندا تيبەتتىڭ شەكاراداعى قالاسى ناقشاعا كەلىپ جەتەدى. ەلىسحان ءتايجى تيبەتتىكتەرگە ءوتىنىش جازىپ، قونىس سۇرايدى. ولار بۇل جايدى لحاساداعى دالاي لاماعا، ورتالىق ۇكىمەتكە حابارلايتىنىن، سوپىڭ جاۋابىن كۇتۋلەرى كەرەك ەكەنىن ايتادى.
تيبەتتىڭ قاتال تابيعاتىندا، گيمالايدىڭ شىڭ- قۇزدارى مەن شاتقالدارىنان جول تاۋىپ ءجۇرۋ قيىننىڭ قنىنى. ۇشى-قيىرسىز قارلى ادىرلاردان مالعا ءورىس، ادامعا ازىق تابىلمايدى، ءتۇپ-تۇگەل ءمۇز قۇرساعان الەم. ولگەندەردى كومە المايسىڭ. قارا جەردى جارتى قارىس قازۋعا كۇش جەتپەيدى. جەر قاتتى سۋىقتان ءمۇۇزداپ جارتاس سىياقتى بولعان. جەر قازىپ ەمەس، تاس قاشاپ جاتقاندايسىڭ.
وسىدان توزاق ازابىن تارتىپ جۇرگەن بوسقىنداردى ودان ءارى جۇدەتىپ ءبىر جايسىز حابار جەتتى. كوش كوسەمى زايىپ ءتايجى داۋا قونباس “ىس” دەگەن “تاۋ” دەرتىنە شالدىعىپتى. كۇركەسىندە كۇيزەلىپ جاتقان جارىقتىق وسيەت قالدىرۋ ءۇشىن جاماعاتتارىن جنناپ الادى. مىناۋ كوشتى كوزدەگەن جەرگە جەتكىزە الماي، بوكە باتىر سياقتى جولدا قالدىرىپ بارا جاتقانىنا ەكىنەدى. «زايىپ ءولدى، باسشىسىز قالدىق دەپ بوكەنىڭ جىگىتتەرى سياقتى كەرى قايتپاڭدار، ىنتىماقتارىڭدى بۇرىنعىدان دا نىعايتىپ، بۇرىنعىدان دا بەكىنىپ، كوشتى جالعاستىرا بەرىڭدەر» — دەيدى. ەل-ءجۇرتى مەن جولداستارىنا ەلىسحان مەن وسپاننىڭ سوڭىنان ەرىڭدەر دەپ تاپسىرادى. ودان ءارى قارۋلاس دوستارىمەن قىسقا-قىسقا قوشتاسادى دا 61 جاستاعى ەرجۇرەك جەتەكشى، قايسار قايراتكەر قاس قارايا تىنىسى توقتاپ، قايتپاس ساپارعا ءجۇرىپ كەتەدى.
قازاقتاردىڭ ۇندىستانعا جەتۋى
كوش ءۇندى جەرىنىڭ لاداق قالاسىنا كەلىپ ءتۇستى. بىراق، قيىندىق پەن قىرسىق ارتتا قالىپ قويماپتى. كولدەنەڭدەگەن كەساپات، بوي بەرمەس بوگەت كەزىگە كەتتى. تابانىڭدا كوبىكتەنگەن اساۋ وزەن اعىپ جاتقان، ەكى بەتى ءتىپ-تىك، قۇز-جارتاستى كارگىل وتكەلى بار ەدى. ونى ات، تۇيەمەن كوشىپ-قونۋ مۇمكىن بولمادى. سودان بارىپ، سوناۋ كۇمىل، باركولدەن بەرى قازاقتاردىڭ قاسىرەتىن وزدەرىمەن قوسا ارقاسىندا كوتەرىپ كەلە جاتقان ات پەن تۇيەنى ساتىپ، تاۋ-تاسقا بەيىم قاشىر ساتىپ الۋعا تۋرا كەلدى. ورعىعان ارعىماقتان ءتۇسىپ، تيپىڭداعان قاشىرعا مىنگەن قازاقتاردىڭ ەڭسەلەرى باسىلىپ كەتتى. باسقا شارا جوق. ءسويتىپ قورلانىپ، زورلانا ءجۇرىپ كارگىلدەن ءوتىپ، اۋەلى كاشميرگە، ودان حايداراباتقا جەتتى.
ە... اشتىق پەن اۋرۋ بۇل جەردە دە الدارىنان شىعادى. لاگەر اكىمشىلىگىنە وكپە جوق. تەق وبا مەن سۇزەكتەن كۇن سايىن ونشاقتى ادام ولەدى. سول وبادان قوجاقىن باتىر دا قايتىس بولادى.
ءبىر كۇنى، وسمان يمپەرياسىنىڭ سوڭعى حاليفاسى — ءابدىماجيتتىڭ قىزى دۇرريحشەحۆار سۇلتانعا ۇيلەنگەن، حايداراباد قالاسىنىڭ نيزامى مير وسمان حان كەلىپ، لاۋازىمدى ادامدارعا ءسوز ارنادى. «مۇسىلمانعا قامقور بولىڭدار. ءۇي بەرىڭدەر، جۇمىسقا پايدالانىڭدار»،- دەدى، حايداراباد ولكەنىڭ ەڭ ىستىق جەرى. اشىق اسپان استىندا ول ىستىققا ءتوزۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
بيشارا بوسقىندارعا جانى اشىعان بوپال نيزامى حاميدوللا حان ولاردى باسقا جەرگە اۋىستىرۋعا تىكەلەي كومەكتەستى. حايدارابادقا قاراعاندا كوعالدى، ورمان-توعايلى بوپال توڭىرەگى الدەقايدا جاقسى ەدى. وسپان ءتايجى 500 كىسىلىك اۋىلىن الىپ، بوپالدىڭ ماتار اۋدانىنا بارىپ ورنالاستى. بۇل دا جەر جانناتى ەمەس ەكەن. جىلان-شايان، قۇرت-قۇمىرسقا سياقتى ۋلى جوندىكتەرىنىڭ كوپتىگى ءوز الدىنا، كۇنى-ءتۇنى شەلەكتەپ قۇياتىن جاڭبىرى كوز اششتىرمايدى. ساعات سايىن سەل جۇرەدى. قالىڭ نوسەردەن شارۋا قامداۋ قايدا؟ قازاقتار ەندى ماتاردان بەزە باستادى.
ءمان-جاي حاميدوللا حانعا باياندالدى. حان بۇل جولى بوپال قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى ءبىر ماحاللانى بوساتىپ بەردى. وسى ماحاللا كەيىن «قازاقاباد» — دەپ اتالادى.
بوسقىنداردىڭ باسقا توپتارى لاحور، پەشاۆار، راۆالپيندي، تاكسيلا سياقتى قالالاردى جاعالاپ، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسا باستادى.
تىرشىلىك سوڭىندا تىربانىپ جۇرگەن قازاقتار ءۇشىن 1943 جىل قارالى جىل بولدى. ۇلان كوشتىڭ ءۇلى باسشىسى قاھارمان قايراتكەر ەلىسحان ءتايجى دەرنەۆاب دەگەن جەردە 36 جاسىندا قايتىس بولدى. جاس باسشى، كوكورىم كوسەمىن وتانداستارى كول بولىپ اققان كوز جاسىمەن جەرلەدى.
ءومىر ۇندىسعاندا وسىلاي ءوتىپ جاتتى. ەلىسحان قازاسىنان سوڭ دا ءتورت-بەس جىل ءوتىپ كەتتى. جالتاق قازاقتار جات جەرگە كوندىگە باستادى. ايتايىن دەگەندەرىن ۇقتىرا الارلىق ءتىل دە ۇيرەندى.
بۇل ءتۇستا ءۇندىستان ەكىگە ءبولىنىپ، مۇسىلمانداردان پاكستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ جاتقان. مۇسىلمان بولعاندىعى ءۇشىن قازاقتار پاكستان تاراپىندا بولدى. جاڭا قۇرىلعان پاكستان مەملەكەتىندە قازاقتاردىڭ دا ءمالىم دارەجەدە ورنى بولدى.
وتان ساعىنىشى قازاقتاردى قاتتى سارعايتتى. قارا كۇشتەن قانسىراپ جاتقان شىنجاڭداعى جەر جانناتى التاي مەن باركولگە قايتا ورالۋدان ەندى ءۇمىت جوق. اتتەڭ، تۇركى، الدە باسقا ءبىر تۋىسى جاقىن مۇسىلمان ەلى بولسا عوي!... ونداي ەل بار، ول — تۇركيا. ارينە، پاكستان دا مۇسىلمان مەملەكەتى. ونىڭ قۇرىلعانىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان قازاقتاردىڭ وندا تۇرا بەرۋگە ەركى دە بار، تەك ءتىلى، مادەنيەتى الشاق. پاكستاندا قالا بەرسە، كەلەر ۇرپاق قازاقتىعىنان دا، تىلىنەن دە ايىرىلادى. جىلدار بويى جۇلقىلاسقان كۇرەس، تەقكەن قان، ششەككەن بەينەت بوسقا كەتەدى. قۇداي-اۋ، انا ەلىسحان، زايىپتاردىڭ ارۋاقتارىن ريزا ەتۋ ءۇشىن دە كەلەر ۇرپاق بويىندا دىنگە سەنىمىن، ۇلتگىق سەزىمىن ساقتاپ قالۋىمىز، ادەت-عۇرپىن، مادەنيەتىن، رۋحاني الەمىن ءۇمىتتىرماۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟! ونىڭ ءبىر عانا جولى —تۇركياعا جەتۋ، سوندا تۇرۋ. سول ءۇشىن قازاقتار ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ ۇيىمداسىي “شىعىس تۇركىستان قازاق بوسقىندار قوعامىن” قۇردى.
وسپان باتىر ءيسلامۇلى
بۇل ارادا ەلىسحان مەن زايىپ تەيجى ەلدەن كەتكەننەن كەيىن باستالاعان ەكىنشى دۇربەلەڭ جانە ارتىنشا قوزعالاتىن ەكىنشى كوش تۋرالى ءسوز قوزعايىق. قاليبەك، قۇسايىن، سۇلتان ءشارىپ، دالەلحان جانە نۇرعوجاي سىندى جەتەكشىلەردىڭ باستاۋىندا تۇركياعا جەتەتىن بۇل كوشتىڭ ەڭ ماڭىزدى تۇلعاسى ارينە وسپان باتىر. ول شەتەلدەردەگى كىتاپتارعا “قازاقتىڭ التىن اڭىزى” دەگەن سيپاتقا يە بولدى.
جالپى، وسپان باتىر جايلى بۇعان دەيىن شەتەلدەردە كوپتەگەن شىعارمالار جازىلدى. باتىردىڭ كۇرەسكەرلىك داڭقى تۋرالى داستاندار ومىرگە كەلدى. ەۋروپالىق عالىم ليندا بەنسون قاھارمان اتامىز جايلى «قازاقتىڭ التىن اڭىزى» دەيتىن كولەمدى ەڭبەك جازىپتى. وندا: «وسپان باتىر – ءوزىنىڭ بۇرىنعى وتكەن بابالارى شىڭعىس حان، ءامىر-تەمىرلەر سياقتى اسا قۇدىرەتتى قولباسشى. ەگەر ول ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن بولسا، ءسوزسىز الەمدى جاۋلايتىن جيھانگەر بولار ەدى» دەپتى.
سول سياقتى اعىلشىن عالىمى گودفري لياس ءوزىنىڭ «Kazakh Exodus» اتتى كولەمدى ەڭبەگىندە التاي قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى جانە وسپان باتىردىڭ ەرلىگى جايلى تاماشا تانىمدىق دۇنيەلەر جازىپ، كۇللى «تۇماندى البيون» ەلىن قۇلاعدار ەتكەن ەكەن.
ودان باسقا 1954-55 جىلدارى امەريكالىق جۋرناليست ميلتون دج. كلارك كاشميرگە كەلىپ قونىستانعان قازاقتاردىڭ ورتاسىندا ءبىر جىل بولىپ، التايدا وتكەن كوتەرىلىستىڭ تاريحى جايلى اقش-تىڭ باسپاسوزدەرىنە كوپ سەريالدى ماقالالار جازعان. سونىڭ ارقاسىندا بۇنداعى قازاقتاردى تۇركيانىڭ كوشىرىپ الۋىنا مۇرىندىق بولعان. كەيىن1960 جىلى وسپان باتىر تۋرالى تۇرىك اقىنى گەمول وعىز وكال كولەمدى داستان جازىپتى.
بۇكىل قازاقتىڭ كوسەمى ءاليحان مەن احمەت
تاريح ءۇشىن رەتى كەلگەن ايتا كەتكەن ءجون بولار. وسپان باتىر جانە ودان الدىڭعى ىرىسحان – ەسىمحان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان جانە 1952 جىلى ءتىرى تۇركياعا جەتكەن نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىگىندە الاش كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحان جانە احمەت بايتۇرسىننىڭ تەك قازاقستان ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ كوسەمدەرى ەكەنىن كورسەتكەن ءبىر فاكتينى ورتاعا سالادى. وسپان باتىردىڭ كوتەرىلىس كەزىندە قاسىندا بولعان توعىز كوميسسارىنىڭ بارلىعى ءشايىت بولىپ، سولاردىڭ ىشىندە ءتىرى قالعان دارا قولباسشى نۇرعوجاي باتىر بولعان. ونىڭ توتە جازۋمەن جازىلعان ەستەلىگىن ءبىز ىستامبۇل زەيتىنبۇرىن اۋدانىندا تۇراتىن نۇرعوجاي باتىردىڭ زايىبى، اپامىز جاقسىحاننان سۇراپ الىپ 2008 جىلى الماتىدا “ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى” دەگەن اتپەن جارىققا شىعارعان ەدىك.
نۇرعوجاي باتىر سول ەستەلىكتەرىندە ءوزىنىڭ وسپان باتىر قوزعالىسىنداعى ورنىن بىلاي دەپ اتاپ وتەدى:
“مەن ەن ءبىرىنشى رەت، وسپان ىشىندە، قۇرىلعان توعىز كوميسساردىڭ، ياعني توعىز پولكوۆنيكتىڭ ءبىرى ەدىم. ەن جوعارعى اسكەري قولباسشى سۇلۋباي باتىر ءشايىت بولعاننان كەيىن بارلىق اسكەري قۇقىق كامەل باتىر ەكەۋىمىزدىڭ قولىمىزدا بولدى. ال كامەل باتىر ءشايىت بولعاننان كەيىن بارلىق اسكەري سوعىس قيمىلداردىى نەگىزىنەن مەن باستاپ وتىردىم.”
1912 جىلى التايدا تۋىلعان جانە ءورت الىپ جالىنداپ جاتقان كيىز ۇيگە ىركىلمەستەن كىرىپ اناسى مەن قارىنداسىن الىپ شىققانى ءۇشىن 11 جاستا بالا كەزىندە باتىر اتانعان نۇرعوجاي 1940 جىلى كوكتوعايدا ىرىسحان – ەسىمحانداردىڭ جەتەكشىلىگىندە كوتەرىلىستىڭ دە ىشىندە بولدى. سول كەزدەگى كورگەن بىلگەن ۋاقيعالارىن ەستەلىكتەرىندە ەگجەي-تەگجەيلى باياندايدى. وسى كوتەرىلىستەر ناتيجەسىنە قىتاي گۋبەرناتورى شىڭ شى ساي قازاقتاردىڭ تالاپتارىن قابىلداعاننان كەيىن توقتام جاسالىپ، قارۋلار تابىس ەتىلدى. بىراق وسپان باتىر وسى توقتامنىن شارتتارىن زالىم گۋبەرناتوردىڭ ورىندالمايتىنىن سەزگەندىكتەن، قارۋىن تاپسىرماي تاۋعا شىعىپ كەتتى. سوندا وسپان باتىرعا العاش قوسىلعانداردىڭ ءبىرى نۇرعوجاي باتىر ەدى. نۇرعوجاي باتىر 1951 جىلى وسپان باتىر جاۋ قولىنا تۇسكەنگە دەيىن ونىڭ قاسىندا قولباسشىلىق قىزمەتتە ءجۇردى. تۇركيانىڭ ىستامبۇل قالاسىندا 1986 جىلى، 29 قازاندا 74 جاستا دۇنيە سالدى.
نۇرعوجاي باتىر ەستەلىكتەرىندە الاش كوسەمدەرىنىڭ تەك قازاقستاندا ەمەس، قىتاي قازاقتارىنىڭ دا ساياسي باسشى رەتىندە كورەتىندىكتەرىن مىنا سوزدەرمەن ورتاعا سالۋدا:
“ورىس گەنەرالى بانكەنى ون ادامىمەن وڭاشادا اتىپ تاستادىق. سوڭعى ىشقىنتى شايقاسىندا گەنەرال رازبوروۆ ءولتىرىلدى. سوڭعى بىتىمدە ورىستار گەنەرالدارىنىڭ باسىن سۇرادى. گەنەرال بانكەنىڭ سۇيەگىن بەردىك. رازبوروۆتىڭ سۇيەگىن بەرمەدىك. ويتكەنى ول سوعىس قىلمىستىسى ەدى. كوكتوعايداعى ورىس ەلشىلەرىنە ىرىسحان: “سەندەر 1937 جىلى ماسكەۋگە اپارىپ ولتىرگەن ءاليحان بوكەيحان مەن احمەت بايتۇرسىنىڭ باسىن اكەلىپ بەرىندەر” دەدى.
بۇل ءسوز سونىمەن تىنىشتالىپ قالعان ەدى... ءبىر كەزدە زالىم مادارين ىرىسحانعا “جاۋعا بىتكەن كوزىن بار، داۋعا بىتكەن ءسوزىن بار” دەگەندەي، ىرىسحان وسى جولى جاۋعا بىتكەن كوزىنىڭ دە، داۋگا بىتكەن ءسوزىنىڭ دە پايداسىن كورسەتتى. ورىستار گەنەرالدارىنىڭ باسىن سۇراعاندا، وعان دا ىرىسحان ۇتىمدى جاۋاپ تابا ءبىلدى. قازاقتىڭ ەن سونعى كوسەمى بوكەيحاننىڭ باسىن سۇرادى. بۇل نەتكەن تابىلعان جاۋاپ.”
قىردان قىتاي، ويدان ورىس، ماڭدايدان موڭعول شاپتى
1945 جىلدان كەيىن وسپان باتىرعا قارسى – جاڭادان ورناعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ارمياسى، كەڭەس وداعى تاراپىنان بارعان اسكەرلەر، موڭعوليانىڭ ارناۋلى بولىمدەرى ءۇش جاعىنان تىقسىردى. 1947 جىلعا دەيىن 3 ەلدىڭ اسكەرىمەن الما-كەزەك سوعىسقان وسپان الدىرماي قويدى. التاي تاۋىنىڭ قۇلاما قۇزىنا بارىپ بەكىنگەن قازاقتاردىڭ 8 جاستاعى بالاسىنان باستاپ قولىنا مىلتىق ۇستاۋعا جارايتىن قاريالارىنا دەيىن سوعىستى.
1947 جىلى وسپان ساربازدارى كۇللى التاي ايماعىنا شابۋىل جاساپ، شىعىس تۇركىستان جانە كەڭەس وداعىنىڭ اسكەرلەرىن قۋىپ شىقتى. ساسقالاقتاعان اسكەريلەر قازاقستاننىڭ شەكاراسىن اسىپ قاشتى. وسىلاي ەكىنشى رەت التايدى ازات ەتكەن وسپان ساربازدارى بۇل جەردە كوپ تۇراقتاي المادى. سەبەبى، 1949 جىلى قازىرگى كوممۋنيست قىتاي ۇكىمەتى ورناپ، وعان كەڭەس ەلى قوسىلىپ، اسا ءىرى كۇشپەن وسپاندى التايدان ىعىستىردى. وسپان بولسا ءوزىنىڭ بۇرىنعى اتا جاۋى گومينداندىقتارمەن بىرىگۋگە ءماجبۇر بولدى.
1951 جىلدىڭ باسىندا ەرىكسىز ىعىسىپ، تيبەت شەكاراسىنداعى قانامبال تاۋىنا بارعان سوڭ بىرگە جۇرگەن سەرىكتەرىن ۇندىستانعا اسىرىپ جىبەرىپ، ءوزى قاسىندا قالعان از عانا اسكەرىن باستاپ قايتا بۇرىلادى. «جاتتىڭ جەرىندە ءتىرى جۇرگەنشە، تۋعان توپىراقتا سۇيەگىم قالسىن!» دەپ بەكىنگەن وسپان باتىر اقىرى وسى جىلى قولعا ءتۇسىپ، ءۇرىمجى قالاسىندا اتىلدى.
ەكى قازاق كوشىنىڭ بىرىگۋى
بىراق ونىڭ ۇزەنگىلەس سەرىكتەرى بۇعاۋ استىندا ەمەس، ەركىندىككە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ەلدەن كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. ءسويتىپ ولار وزدەرىنەن بۇرىن ءجۇرىپ وتكەن ەلىسحان مەن ءزايىپ تەيجىنىڭ كوش جولىن قۋىپ وتىرىپ، ارينە بۇل ارادا جاۋ اسكەرى مەن تابيعاتتىڭ قيىندىقتارىمەن كۇرەسىپ قۇرباندار بەرە وتىرىپ 1950 جىلى ءۇندىستاننىڭ كاشمىر قالاسىنا جەتتى.
ولاردان ون جىل الدىن ۇندىستانعا كەلگەن قازاقتار 1940 جىلى وسپان باستاعان قارۋلى كۇرەستەردەن بەيحابار ەدى. ونىڭ جولداستارىنىڭ ۇلى كوشتى باستاپ ۇندىستانعا كەلگەن 1950 جىلى پاكستان گازەتتەرىندە ورىن العان ءبىر اقپاراتتاردان ءبىلدى. بۇل حابار پاكستان قازاقتار اراسىندا تولقۋ مەن تەبىرەنىسكە تۇرتكى بولدى. «شىعىستۇركىسعاننىڭ اۋعان قازاقتاردىڭ بىرڭەشە توبى كاشميرگە كەلدى» دەگەن حابار گازەت بەتتەرىندە ورىن الىپ جاتسا دا، بىراق، بۇل قازاقتاردىڭ كىمدەر ەكەنى تۋرالى مالىمەت بەرىلمەدى. مۇنداعى اعايىندار ءمان-جايدى بىلە الماي التى اي الاسۇردى. ءسويتىپ جۇرگەندە حايدارابادتا تۇراتىن ىدىرىس موللادان حات كەلدى. وندا «ءسۇلتانشارىپ، قۇسايىن ءتايجى، دالەلحان جانىمحانۇلى، قاليبەك حاكىمدەر باستاعان قازاقتار كەلدى»، —دەلىنىپتى.
ءىدىرىس موللا ارقىلى دەرەۋ اتالعان قازاق كوسەمدەرىمەن بايلانىس جاسالدى. ءۇندىستان مەن پاكستاندا تۇراتىن تۋىستارىنىڭ احۋالدارى مالىمدەلدى. “شىعىس تۇركىستان قازاق بوسقىندار قوعامىن قۇردىق، تۇركياعا كاشۋدىڭ قامىن ويلاستىرىپ جاتىرمىز”، - دەلىندى. تۇركيا ماسەلەسىن ولاردىڭ دا ويلاستىرۋلارى كەرەكتىگى سۇرالدى.
قازاقتاردىڭ تۇركياعا قابىلدانۋى
وسىعان وراي كاشمىرگە جاڭا كەلگەن قازاقتار مەن بۇرىن كەلگەن قازاقتار سىياقتى ءۇندىستاننىڭ جاڭا دەلي قالاسىنداعى تۇركيا ەلشىلىگىنە ءوتىنىش حاتتارىن بەردى. تۇركيانىڭ باسمينيستر مەندەرەس جەتەكشىلىگىندەگى ۇكىمەتى 1952 جىلى 13 ناۋرىزدا ارنايى قاۋلى قابىلدادى. پرەزيدەنت جالەل بايار بەكىتكەن سول قاۋلى بويىنشا پاكستان، ءۇندىستان، كاشميردەگى قازاق بوسقىندار تۇركياعا قابىلداندى.
وسىدان كەيىن بوسقىندار توپ توپ بولىپ تۇركياعا قونىس اۋدارا باستادى. 1952 جىلى شىلدە ايىندا تۇركيا توپىراعىنا تۇڭعىش تابانىن تيگىزگەن قۇسايىن ءتايجى باستاعان توپ بولدى.
سوناۋ التايدىڭ كۇن بەتىنەڭ 1930- جىلدارى بوستاندىق ىزدەپ كوتەرىلگەن كوشتىڭ العاشقى سانىن ەشكىم انىق بىلمەيدى. وسى ورايدا 18 مىڭنان 50 مىڭعا دەيىنگى ارالىقتا ءتۇرلى ساندار كەلتىرىلەدى. ءجۇرت بىلەتىن انىق سان — التايدان تۇركياعا امان جەتكەن قازاقتاردىڭ سانى. ول — 1850 ادام. سوندا ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسقان ون قازاقتىڭ ەڭ كوپ دەگەندە ءبىرى عانا ارمانىنا جەتكەن عوي! ەركىن ءومىر ءسۇرۋ، قازاقتىق قالپىن ساقتاۋ، مۇسىلمانشىلىعىن جالعاستىرۋ ءۇشىن ون مىڭداعان ادام قۇربان بولعان.
تۇركيا ۇكىمەتىنىڭ ۇيعارۋى بويىنشا كوشپەندى قازاقتار ەلدىڭ ءبىرتالاي وڭىرىنە- بىتىراپ ورنالاستى. نيگدە-ۇلىقىشلاعا 160 ءۇي، نيگدە-اقسارايعا — 60 ءۇي، قايسارى-دەۆەليگە 75 ءۇي، قايسارى-ياحيالاعا — 15 ءۇي، قايسارى-جاسىلحيسارعا — 25 ۋي، كونيا-يسميلگە — 60 ءۇي، كونيا-ەرەگليسيگە — 15 ءۇي، مانيسا-ساليحليعا — 180 ءۇي ورنالاستىرىلدى. تۇركيانىڭ جاعدايىندا بەيىمدەلگەن قازاقتار 1950 جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ ىستامبۇلعا شوعىرلانا باستادى.
ءتۇيىن
شۇكىر، قۇدايعا شۇكىر! بوكە باتىردىڭ كوشى سياقتى كوپ قازاق كۇڭىرەنىپ جولدا قالماي، كەيىنگى قازاق كوشتەرى كوزدەگەن جەرىنە جەتتى. بۇل تۇركى تاريحى، ءتىپتى الەم تاريقىندا عۇندار، كوكتۇرىكتەر، قىپشاقتاردىڭ اتتىلى جاياۋ شىعىستان باتىسقا قاراي سان عىسىرلار بويى جاساعان تاريحى كوشتەرىنىڭ ەڭ سوڭعىسى رەتىندە ءوتتى. حح- عاسىردا قازاقتان باسقا ەشبىر حالىق ەركىندىك جانە بوستاندىق ءۇشىن اقىرى بەيمالىم وسى كوشكە بارا الماس ەدى. بۇل قازاق حالقىنىڭ جاسى كەرىسى، ەركەگى ايەلى، بالا-شاعاسى دەمەي بارلىعىنىڭ ەركىندىككە دەگەن زور قۇشتارلىعىنىڭ دالەلى. بۇكىل قازاقتاردىڭ ەڭ ۇلكەن قۋانىشى ارينە اتامەكەن قازاقستاننىڭ 1991 جىلى، 16 جەلتوقسان كۇنى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋى ەدى. قازاق حالقىندا بۇگىنگى تاڭدا بۇدان ۇلكەن قۋانىش، بۇدان ۇلكەن توي، بۇدان ۇلكەن مەيرام جوق. ويتكەنى قازاق حالقى ءۇشىن تاۋەلسىزدىك پەن ەركىندىك جاننان قىمبات قۇندىلىقتار!
ابدىۋاقاپ قارا
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ميمار سينان كوركەم
ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
Abai.kz
