قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن (كازمۋ) بىتىرگەن جىلى قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى باسپاسوزدە مەملەكەتتىك قۇپيانى ساقتاۋ باسقارماسىنا جۇمىسقا الىنىپ، وسى مەكەمەدە ىستەپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن. جارتى جىل ارنايى باقىلاۋمەن وقىتىپ، كەيىننەن كوميسسيا الدىندا  انت بەرىپ، سودان كەيىن عانا جۇمىسقا كىرىستىك.

قىزمەتىم ءبولىم رەداكتورى. جۇمىسىم وڭاي ەمەس، وتە كۇردەلى بولدى. سول كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ جەتپىستەن اسا مينيسترلىگى مەن مەملەكەتتىك كوميتەتتەرىنىڭ (كەيبىر مينيسترلىكتەر مەن كوميتەتتەر مۇلدە جابىق بولاتىن) بارلىق قۇپيالارىن باسپاسوزدە كەتىپ قالماۋىنا جول بەرمەي قاداعالاۋ. بۇل اسا زور جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن. سونىمەن قاتار، رەسپۋبليكا دەڭگەيىندەگى گازەتتەر مەن جۋرنالدار جانە وزگە دە ءباسپاسوز قۇرالدارى دا وسى باسقارمانىڭ ارنايى تەكسەرۋىنەن ءوتىپ، سودان كەيىن عانا جارىققا شىعاتىن. گازەتتەردى كۇندەلىكتى قاتاڭ تەكسەرىپ «ۆ سۆەت»، - دەپ قول قويىپ بەرەتىن ەدىك. جوعارىدا اتالعان بۇكىل مينيسترلىك پەن مەملەكەتتىك كوميتەتتەردىڭ قۇپيالارىن ەستە ۇستاۋ وڭاي ەمەس ەدى. بۇعان مىقتى زەردە، شىنىققان دەنساۋلىق كەرەك بولاتىن. جۋرناليستيكانى جاڭا عانا بىتىرگەن ەكى جىگىت ارنايى ورىنداردىڭ قاتاڭ تۇردە تەكسەرۋىنەن ءوتىپ، وسى جۇمىسقا قابىلداندىق. ءبىرى مەن، ەكىنشىسى مەنىمەن قاتار، بىراق ورىس توبىندا وقىعان ەركىنبەك دەگەن كۋرستاس جىگىت ەدى. جۇمىس دەمەكشى، بۇل ارادا ىستەيتىنىمدى تۋعان-تۋىستارىم مەن جاڭا ۇيلەنگەن ايەلىم دە بىلمەيتىن. سونداي-اق، مەن ىستەيتىن مەكەمەنىڭ قالانىڭ  قاي كۆادراتىندا ەكەندىگىن وزىمنەن باسقا ەشكىمگە ءتىس جارماۋ مىندەتتەلگەن بولاتىن. قويىلعان تالاپ سولاي ەدى.

قول قويعان گازەتتەرىمىزگە ەرتەڭىندە قايتادان مۇقيات تەكسەرۋ مەن تالداۋ جۇرگىزىلەتىن. ءتارتىپ وتە قاتاڭ ەدى. قۇپيا دەپ سانالاتىن قانداي دا بولماسىن «سەكرەتنىي» نەمەسە «سوۆەرشەننو سەكرەتنىي» دەپ كەلەتىن قۇجاتتار ابايسىزدا باسپاسوزدە كەتىپ قالاتىن بولسا، ايتۋعا اۋىزىڭ بارمايتىن جازا بەلگىلەنەتىن. رەسەيدە جاسىرىن زاۋىت اشىلىپ قالىپ، ونى باسپاسوزدە جىبەرىپ قويعان وسىنداي مەكەمەدە ىستەيتىن ازاماتتىڭ قالاي جازالانعانىن بىزگە تالاي رەت ەسكەرتكەن بولاتىن. كەيدە، ويلايتىنمىن «وسى جۇمىسقا قايدان كەلدىم»، - دەپ. بىراق، دەنساۋلىعىم جاراپ، اتا- تەگىمدى تەكسەرىپ، دۇرىس بولعان سوڭ، «سەن بىزگە قابىلداناسىڭ»، - دەگەن سوڭ، وعان قارسى تۇراتىن كۇش قايدا. كۇندە تاڭەرتەڭ جۇمىسقا جينالعانىمدا، كوڭىلىمدە ۇرەي تۇراتىن. «جەتپىستەن اسا مينيسترلىكتىڭ بىرەۋىنىڭ قۇپياسىن جىبەرىپ قويمادىم با»، - دەپ. ءوستىپ ءجۇرىپ، ەكى جىلداي ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىڭ بىلمەي قالدىم. دەگەنمەن، ءبىراز تاجىريبە جيناپ قالعان ەدىم. ءسويتىپ جۇرگەندە، 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانى دا كەلدى. ءبىر كۇنى جۇگىرىپ قاسىما ەركىنبەك كەلدى. كورشى كابينەتتە وتىراتىن.

«بەيسەكە، ورتالىق كوميتەتكە قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ورەكەڭ (ورىس) بولعالى جاتىر دەيدى عوي»، - دەدى. پلەنۋم بولىپ جاتقانىن بىلەتىنمىن. دەگەنمەن، ورىس ۇلتىنىڭ وكىلىن ءبىرىنشى حاتشىلىققا تاعايىندايدى دەگەندى شىنىمەن دە ويلاماپپىن. ەكەۋمىز قولايسىزدانىپ، ابىرجىپ قالدىق. ءبىرازدان سوڭ، كازتاگ-تان پلەنۋمنىڭ ماتەريالدارى كەلدى. قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ كولبين گەننادي ۆاسيلەۆيچ تاعايىندالىپتى.

ەرتەڭىندە باسقارماعا جۇمىستاعى بىزدەردى جينالىسقا دەرەۋ جيناپ الدى. باستىعىمىز قازىرگى رەسپۋبليكاعا تانىمال ادام بولاتىن. باسقارمادا ىستەيتىن قازاعىمىز، ورىسىمىز تۇگەل جينالدىق.

«ورتالىق الاڭعا جاستار جينالىپ جاتىر ەكەن. ماسكەۋدىڭ شەشىمىنە قارسىلىق تانىتىپ جاتقان كورىنەدى. ەشكىم ءوزىنىڭ جۇمىسىنان باسقا جاققا اتتاپ باسپاسىن»، - دەدى. «اينالاعا الاڭداپ، قاتەلىك جىبەرىپ الماڭدار! قاتاڭ باقىلاۋدا جۇرەسىڭدەر!»، - دەدى.

جينالىستان كەيىن، ارنايى كولىك جۇمىسىمىزعا اپارىپ تاستادى. ىشىمنەن ويلايمىن «ون توعىز وبلىستىڭ جارىمىن قازاقتار باسقارىپ وتىر، ەشقايسىسى ءبىرىنشى حاتشى بولۋعا جاراماعان با؟!» (ول كەزدە دە ەلىمىزدە ون توعىز وبلىس بولاتىن). جۇمىسىمىز كەيدە ءتۇننىڭ ءبىراز ۋاقىتىنا دەيىن سوزىلاتىن. گازەتتەرگە قول قويىپ، كابينەتتى جاۋىپ شىققالى جاتىر ەدىم، قاسىما كورشى بولمەدەن  شىعىپ ەركىنبەك كەلدى.

«الاڭعا سوعا كەتسەك قايتەدى»، - دەدى. قامىعىپ، ۋايىمداپ تۇرعانىن بايقادىم. «ەگەر، ءبىزدى ۇستاپ السا، وڭدىرمايدى عوي»، - دەدىم كۇدىكتەنىپ. سونىمەن قويشى، ەكەۋمىز ۇيىمىزگە اپاراتىن قىزمەتتىك كولىككە وتىرماي، جاياۋ كەتتىك. فۋرمانوۆ كوشەسىمەن (قازىرگى ن.نازارباەۆ داڭعىلى) ورلەپ، ءبىراز جۇرگەن سوڭ، (جول بويى كولىكتەردى توقتاتىپ تاستاعان) الاڭعا جاقىندادىق. ورتالىق كوميتەتتىڭ (وسى كەزگى الماتى قالالىق اكىمدىگى) اينالاسىن ساپ تۇزەگەن ميليتسيا. (اسكەر ەرتەڭىنە كەلگەن). الاڭداعى قاراقۇرىم جاستار ۇرانداتىپ، دۋىلداسىپ جاتىر. قانىمىز قىزىپ، ءبىز دە وسى توپقا كىرىپ كەتتىك. ۋلاپ-شۋلاپ جاتقان جاستار، الىستاۋ قاتار-قاتار تۇرعان ميليتسياعا جۇدىرىقتارىن كورسەتىپ، كەيبىرى قولدارىنا ىلىنگەندەرىن لاقتىرىپ، قىزبالانىپ كەتكەنى كورىنىپ تۇر. جاستاردىڭ اراسىنان ورتاعا شىعىپ، ورشەلەنە سويلەپ جاتقان شەشەندەرگە، قاباقتارى تۇكسيگەن قىزىل پاگوندىلار ەجىرەيە قارايدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن، ورتالىق كوميتەتتەن ءبىر توپ ادام بەرى شىعىپ، الاڭداعى ترەبۋناعا كوتەرىلدى. تانىعانىم، بىرەۋى ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى زاقاش كاماليددەنوۆ، ەندى بىرەۋى سول كەزدەگى قازاق سسر پريزيديۋمىنىڭ توراعاسى سالامات مۇقاشەۆ. وسىلاردىڭ اراسىنداعى بىرەۋى جاستارعا قاراتا – «قاراقتارىم، سەندەردىڭ بۇلاي ىستەگەندەرىڭ دۇرىس ەمەس. ءسوز ۇعاتىن بولساڭدار، تاراڭدار!»، - دەدى. تاعى دا ءبىراز سويلەدى. ونى تىڭداعان جاستار قايدا، شۋلاپ، ۇرانداتا باستادى. ەشكىم تىڭداماعان سوڭ، الگىندە كەلگەندەر، كەلگەن ىزدەرىمەن قايتىپ كەتتى. جاس قىزدار مەن جىگىتتەر ءبىر كەزدە «ينتەرناتسيونال» ولەنىڭ شىرقاي باستادى. قازىرگى كۇندەرى ول الاڭنان كولىك جۇرمەيدى. سول ۋاقىتتاردا ارلى-بەرلى كولىك جۇرەتىن. ءبىر كەزدەردە قاسىمىزدان كولىك ءجۇرىپ بارا جاتتى. قىزىنىپ تۇرعان توپ جىگىت الگىنىڭ الدىنا تۇرا قالىپ، توقتاتتى دا، جۇرگىزۋشىسىن ىشىنەن سۋىرىپ الىپ، كولىكتى جابىلىپ اۋدارىپ تاستادى. باگىنا وت قويىپ، جاعىپ جىبەرگەنى. قويۋ ءتۇتىن بۋداقتاپ، كولىك لەزدە جانىپ كەتتى. سولاق ەكەن، وزگە دە جىگىتتەر الاڭنىڭ شەتىندە تۇرعان بىرنەشە كولىكتى يتەرىپ الاڭعا الىپ كەلدى. ولاردى دا اۋدارىپ، جاڭارمايىنا وت قويىپ جىبەردى. وسىلاردى كورگەن سوڭ، ءتارتىپ ساقشىلارى الگىلەرگە تاپ بەردى. توبەلەس باستالدى دا كەتتى. ميليتسيونەرلەر بىرنەشە جىگىتتى سۇيرەپ، الىپ بارا جاتتى. بىراق، الاڭداعى باسقا جاستار جۇگىرىپ كەلىپ، الگىلەردى قۇتقارىپ الدى. الاڭ ۋ-شۋ. ءبىر كەزدە ءتارتىپ ساقشىلارى قايتادان قاتارلارىن تۇزەپ، ساپقا تۇردى. تەگى، «ارالاسپاڭدار» دەگەن بۇيرىق كەلدى مە، - دەپ ويلادىم.

قولدارىمىزعا قاردى جەڭتەكتەپ، ورتالىق كوميتەتكە قاراي لاقتىرامىز. «دالوي، كولبين، دالوي!»، - دەپ شۋلاعانىمىز ءالى ەسىمدە.

جەڭىمنەن بىرەۋدىڭ تارتقانىڭ بايقاپ، ارتىما قاراسام ەركىنبەك ەنتىگىپ تۇر.

«بەيسەكە، ارامىزدا بىرەۋلەر فوتوعا ءتۇسىرىپ ءجۇر، تىڭشىلار بولماسىن. مەكەمەدەن ءبىزدىڭ ۇيىمىزگە تەلەفون شالىپ، ىزدەپ، تەكسەرىپ جاتقان بولار، قايتايىق»، - دەدى. شىنىندا دا، سولاي بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ويلاپ، «قايتساق – قايتايىق»، - دەدىم. ەكەۋمىز دۇرمەككە ءتۇسىپ جاتقان قالىڭ توپتان ءبولىنىپ، كوشەگە شىقتىق. سوندا بايقاعانىم، ورتالىق مۋزەيدىڭ قاسىندا قازاقتىڭ بەتكە ۇستار زيالى قاۋىم وكىلدەرى جينالىپ، الاڭداعى جاستارعا قاراپ تۇرعانىن  كوردىم. كوبىن تانىدىم. ەكەۋمىز ءبىرشاما ءجۇرىپ، ءال-فارابي داڭعىلىنا ءتۇسىپ، ۇيىمىزگە قاراي جاياۋ اياڭدادىق. (اۆتوبۋستاردى  الدەقاشان توقتاتىپ تاستاعان). ەرتەڭىندە جۇمىستا كەيىن ەركىنبەك ەكەۋمىز تاعى دا جاسىرىن تۇردە الاڭعا كەلدىك. بويىمىزدى كەرنەگەن جاستىق كۇش-قايرات قوي، ءبىر ورىندا تۇرعىزباعان. كەشەگىدەي ەمەس، الاڭنىڭ اينالاسىندا ميليتسيونەرلەرمەن قاتار، اسكەرلەردىڭ تۇرعانىن كوردىك. ءبىرازدان كەيىن، اسكەرلەر  جاستاردى ۇرىپ-سوعىپ،  قۋىپ، تاراتا باستادى. توپتىڭ الدىندا، اسكەرلەر تۇرعان جاقتاعى جىگىتتەر مەن قىزدار سوققىعا جىعىلىپ، قايسىبىرى جارالانىپ قۇلاپ جاتتى. شامامىز كەلگەنشە، قولىمىزعا تۇسكەن زاتتارمەن اسكەرلەر تۇرعان ماڭايعا زىرقىراتىپ لاقتىرا باستادىق. قاسىمدا جۇرگەن ەركىنبەكتى ءبىرازدان سوڭ، جوعالتىپ الدىم. ءسويتىپ، ءتۇن جارىمىنا دەيىن ءجۇردىم. ەرتەڭگى جۇمىسىم ويىما ءتۇسىپ، ىشىمنەن «كەتۋىم كەرەك»، - دەپ ويلادىم. سونىمەن قاتار، مەن ىستەيتىن ورىن مەملەكەتتىك قۇپيا مەكەمە بولعاندىقتان، ۇستالىپ قالسام ايامايتىندىعىن ءتۇسىندىم. اقىرىن جىلىستاپ، الاڭداعىلارعا كوڭىلىم اۋىرا جالتاقتاپ فۋرمانوۆا كوشەسىمەن ءال-فارابيعا قاراي شىقتىم. ەرتەڭىندە بىلگەنىم، جاستاردىڭ جارالانعاندارىن اسكەريلەر كولىككە تيەپ، تاۋ اراسىنا اپارىپ تاستاعاندارىن ەستىدىم. ءالى ەسىمدە، جۇمىستا ءتۇس كەزىندە بىرگە ىستەپ جۇرگەن ۇجىمنىڭ قازاقتارى بولەك، وزگە ۇلتتار بولەك تاماق ىشەتىن بولدىق. ءتىپتى، ءبىر ۇرىسىپ قالعانداي ەدىك. ۋاقىت شىنىندا دا قيىن كەز ەدى.  سول ۋاقىتتا ەلىمىزدە كادر ساياساتى ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. سول ءبىر كەزدەردە الماتىنىڭ كوشەسىندە ءجۇرۋ دە قازاقتار ءۇشىن قاۋىپتى بولاتىن. سونداي-اق، ۇلتى قازاقتار باسقا ۇلتتاردىڭ الدىندا قورلانعانداي سەزىنۋشى ەدىك. وسىنىڭ ءبارى اۋىر تيسە دە، شىدادىق. ەلىمىزگە، اسىرەسە قازاق حالقىنا  سوققى بولىپ تيگەن سول جەلتوقسان وقيعاسى الىدە كۇنگە دەيىن ويىما تۇسكەندە، ءوزىمدى ءبىرتۇرلى سەزىنىپ، رەنجي باستايمىن. ول كەزدە، قازىرگىدەي ۇلتىن ساتاتىن قارا ورىستار (كەيبىر قازاقتاردى ايتامىن) جوق ەدى،  قازاقشا جانە ورىسشا بىتىرگەن  ۇلت جاستارى بىرىگىپ، قارسى كۇرەسكەن ەدىك. قازىرگى كۇندەرى، جاعداي مۇلدە باسقاشا (ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ جوقتىعىنان بولار). سوندىقتان دا، ءمانى مەن ماعىناسى ەرەكشە، قادىر-قاسيەتى جوعارى  تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باعاسىن ءتۇسىنىپ، وتكەندى ويىمىزدان شىعارمايىق!

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz