قىتاي قازاقتارىنا تانىلمالى اقىن باۋىرجان شورماق اتامەكەنگە ورالعاننان بەرى شابىت كەنىن قازىپ، ءوندىتىپ جازىپ، ولەڭ ولكەسىنىڭ كورىگىن قىزدىرىپ كەلە جاتقان دارقان اقىن ەكەندىگىن ولەڭسۇيەر قاۋىم جاقسى بىلەدى.

ونىڭ ولەڭدەرى «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەتىن» ەرەكشەلىگىمەن بىرگە وقىرمانعا وي سالاتىن سالماقتى سەزىمدىك قىرىمەن كوزگە تۇسەدى ءارى ءار كوڭىل-كۇيدىڭ تۇكپىرىنەن يمەنىپ-جاسقانباي ورىن الادى. ويتكەنى اقىن ولەڭدەرىنىڭ قۇرىلىمدىق قيسىنى قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي ءاپ-ادەمى جانە بىرتۇلعالىلىعىمەن وقىرماننىڭ تاڭدايىن قاقتىرىپ، تامساندىرسا، ال وندا قولدانىلعان ءسوز-سويلەمدەر ۇيقاس پەن كوركەمدىك امالداردىڭ قۇدىرەتىنە قۇلاي جىعىلىپ، اقىندىق وي-سەزىمىنىڭ شىپ-شىرعاسىن شىعارماي وقىرماننىڭ وي-قيال يرىمىنە فالساپالىق تولعام مەن سۋرەتكەرلىك شەبەرلىكتىڭ كەڭ تىنىستى بەينەسىن دارىتادى. بۇل ويىمىز ادەبيەتتانۋشى قاۋسىلحان قاماجاننىڭ ولەڭ تۋرالى ايتقان مىنا ءبىر وي-تولعامىن ەسكە تۇسىرەدى.  «كوركەم ادەبيەتتىڭ ەڭ ماڭىزدى، ەڭ نەگىزگى قۇرامى جانە ەڭ جوعارى فورماسى ەسەپتەلەتىن ولەڭدى دە ولەڭ ەتەتىن كوركەم وبىراز ەكەندىگى ءمالىم. كوركەم وبراز ادەبي شىعاماشىلىقتاعى كوركەم ويلاۋدىڭ  ناتيجەسى نەگىزىندە دۇنيەگە كەلەدى. كوركەم ويلاۋ ولەڭ جونىنەن ايتقاندا ولەڭدەگى وبرازدى وي، وبرازدى سەزىم، وبرازدى ءتىلدىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە جول اشادى. بۇل ماسەلەنى ودان ارى تەرەڭدەتە وتىرىپ پايىمدايتىن بولساق، ادەبي شىعارمانىڭ قانى بولعان سەزىم، جانى بولعان ادەبي شىندىق ادەبي شىعارماشىلىق بارىسىندا وبرازدى ويلاۋدان پايدا بولادى. وسى ماعىنادان الىپ ايتساق، اقىن بارلىق زەيىن كۇشىن جيناقتاپ قانشالىق ويلانىپ، قانشالىق ادەبي شەبەرلىگىن ايگىلەپ جازسا، ونىڭ جازعان ولەڭى باسقالاردىڭ سونشاما تولعانىپ وقۋىنا، جۇرەك قانىن سىڭدىرە وتىرىپ، ودان ءلاززات الۋىنا توتەپ بەرەدى». (قاۋسىلحان قاماجان. ادەبيەتتىڭ دامۋى تۋرالى ويلار. (ۇيعىر تىلىندە) ء–ۇرىمجى: «شىنجاڭ حالىق باسپاسى»، - 469 ب)

اقىننىڭ:

اشقاندا ەلۋىمە اسپان قۇشاق،
تاعى دا ءبىر سۇراپىل باستالدى شاق.
جۇرەگىم جارق‑جۇرق ەتىپ وت شاشادى،
تاعالى اتتار باسقان تاستار قۇساپ - دەگەن ولەڭ شۋماعىن وقىپ وتىرىپ، ەلۋدى ەڭسەرە تۇسكەن شابىتتى سەزىمنىڭ وبرازدى ءىزىن اڭعارۋمەن بىرگە ونداعى سۇبەلى سۋرەتكەرلىككە ءتانتى بولماي قالۋ مۇمكىن ەمەس. ەلۋ دەگەن سۇرمەرگەندەي سۇراپىل شاقتا پەندە ەمەس، اسپان قۇشاعىن جايىپ قارسى العان اقىننىڭ جارق-جۇرق ەتكەن وت جۇرەگى تاعالى اتتار باسقان تاستاردان ۇشقىنداعان وت شاشۋعا ۇقساپ كەتەدى. ۇقساعاندا قانداي، ءبىر ءبۇتىن وبرازدى سۋرەتكەرلىكتى كوز الدىعا اكەلىپ، وقىرمان ويىن ءتانتى ەتەۋمەن بىرگە تەرەڭ سەزىم قۇشاعىنا سۇڭگىتەدى.

ءزاۋ بيىكتە مۇلگيدى اسپان الىپ،
الىپ اسپان جانارىن جاسقا مالىپ.
شيپاسى جوق تاس تەكتى ماسقارالىق،
تاس قالادان بارادى باستاۋ الىپ.

بۇل ولەڭ شۋماعىندا دا اسپان الەمىن قالعىتىپ-مۇلگىتىپ، ونىڭ جانارىن جاسقا مالىپ قويعان اقىننىڭ وي-قيالى مەڭىرەۋ تاس قالانىڭ مەيىرىمسىزدىكتىڭ ۇياسىنا اينالىپ بارا جاتقاندىعىن قولمەن قويعانداي وقىرماننىڭ ويجۇلگەسىنە سۋداي ءسىڭىرىپ جىبەرەدى دە، وقىرمانىن شالقىعان شاپاعات پەن مەيىز ءدامدى مەيىر ىزدەۋگە اتتاناتىنداي ابىڭ-كۇبىڭ كۇيگە تۇسىرەدى.

اينالام ايحاي – دۇربەلەڭ،
سۋماڭدايدى وسەك ىرگەدەن.
كىرپىگى كۇيىپ جۇلدىزدىڭ،
اسپاننىڭ كوزى كىرلەگەن.
ادالدىق ەكسەم اۋلاما،
بۇتاعى ارام بۇرلەگەن.
ءومىر دەگەن سارايعا،
قاي كۇنى، قالاي كىرگەن ەم؟ – دەپ كەلەتىن مىنا ءبىر شۋماق ولەڭنىڭ ارقالاعان جۇگى ءتىپتتى دە اۋىر سەكىلدى. ويتكەنى اينالاسىنداعى سىپسىڭداعان وسەك پەن دۇنيەقوڭىز دۇربەلەڭنەن كوز اشا الماعان ليريكالىق كەيىپكەردىڭ قيالىندا بۇكىل الەم كۇڭگىرت تارتىپ بارا جاتقانداي كورىنىس كوز الدىعا كەلەدى. ونىڭ دالەلى رەتىندە «كىرپىگى كۇيگەن جۇلدىز بەن اسپان كوزىنىڭ كىرلەۋىن جانە اۋلاعا ادالدىقتى ەككەن ساتتە، ونىڭ بۇتاعىنان ارامدىقتىڭ بۇرلەۋىن» كولدەنەڭ تارتىپ، وقىرمانىن شىنايى بولمىسقا يلاندىرعان اقىننىڭ ءوزى ءومىر دەگەن سارايعا، قاي كۇنى، قالاي كەلىپ، كىرگەنىن ۇمىتىپ قالادى. ءسويتىپ اقىن وزىمەن بىرگە وقىرمانىن دا بوگدەلەنىپ بارا جاتقان اۋلەكى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە قاراتا ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ، بولاشاق پەن كەلەشەك جايلى ويلانىپ-تولعانۋعا ماجبۇرلەيدى. ماجبۇرلەپ قانا قويمايدى، وقىرماننىڭ سەزىمدىك تۇرعىدا اسەرلەنە وتىرىپ، ءلاززاتتى قيالدىڭ تۇڭعيىق شىڭىراۋىنا بويلاپ، اقىلدىق تۇرعىدا وي قورىتىندىسىن شىعارۋعا تالپىندىرادى دا:

قايتەيىن قىمسىنىپ،
قايتەيىن كۇرسىنىپ.
ءىشى بوق، سىرتى مۇك،
ءبورى ەزۋ، تۇلكى مۇرت،
وتەدى‑اۋ تىرشىلىك – دەپ اقىن جانىنىڭ قىمسىنۋى مەن كۇرسىنۋىن «ءىشى بوق، سىرتى مۇك، ءبورى ەزۋ، تۇلكى مۇرت تىرشىلىكپەن» جىمداستىرىپ، وقىرمانىن وتپەلى ءومىر جايلى، تىلكىمدەلگەن تىرشىلىك تۋرالى ويلانىپ-تولعانۋعا ليرو بوستىق قالدىرادى. ءسويتىپ ولەڭ قۇدىرەتىنىڭ سيقىرلى شۇڭەتىنە بويلاعان وقىرماننىڭ ەستەتيكالىق قيال الاۋىنا ماي قۇيىپ، مازداتقانداي بولادى. ول ول ما؟

سىعالايدى شىعاردا شىندىقتىڭ كوزى ىرىڭدەپ،
توردە وتىر باس مۇجىپ جالعاننىڭ كوزى كۇلىمدەپ.
عاسىردان‑عاسىر امانداپ اكەلگەن قايران ادەبيەت،
سيىرعا جۇققان اۋسىلداي ساعان دا كەلدى‑اۋ ءبىر ىندەت – دەپ كەلەتىن ولەڭ شۋماعىنداعى ۇلتتىق رۋحانياتىمىزعا كەلگەن كىرمە بالەقازانى وبرازدى دا، نانىمدى ەتىپ بەينەلەپ كورسەتەتىن باۋىرجان اقىننىڭ وي-سەزىمدى سۋرەتكەرلىكپەن بەينەلەۋ شەبەرلىگىنە ءتانتى بولماي قالاتىن وقىرمان كەمدە كەم. ويتكەنى اقىن جانى قوعامدىق بولمىستىڭ كۇنگەي جاعى ەمەس، تەرىسكەي جاعىنا باسا ءۇڭىلىپ، ونداعى الەۋمەتتىك دەرت-دەربەزدەردىڭ اتىن اتاپ، مىسقىلعا تولى ءمىردىڭ وعىنداي ۇشقىر ءتىل سۋرەتكەرلىگىمەن ءتۇسىن تۇستەپ بەرەدى. اقىننىڭ بۇل جالاڭ بايانداۋ مەن پايىمداۋدان اۋلاق جىر شۋماعى ءتىل تيەگىنىڭ سۇلۋلىق سۋىنا سۋعارىلعان قالپىندا وقىرماندارىمەن ساعىنىسىپ كورىسكەن باۋىرلارداي قۇشاقتاسىپ كورىسىپ، جاندۇنيە دۇبىرىنە ءۇن قوسىپ، ولەڭ قۇدىرەتىنىڭ تۇڭعيىعىنا باتىرىپ جىبەرەدى.

اقىننىڭ «ءوزىڭ جوقسىڭ» اتتى مىنا ءبىر ولەڭىن تولىق وقىن شىققان وقىرمان ساعىنىش سەزىمىنىڭ يرىمىنە باتىپ، اقىن جۇرەگىنىڭ كۇندىز-ءتۇنى قالعىماي كەلە جاتقان شىنايى بولمىستىق بەينەسىن اڭعارعانداي بولادى دا، «تاڭ قۇسىنداي تاڭدى كۇتىپ تۇرعان» اقىندىق تۇلعانىڭ جۇرەك ءلۇپىلىن ءوز قۇلاعىڭمەن ەستىپ، سەزىمدىك ارپالىسىن كوزىمەن كورگەندەي مەڭ-زەڭ كۇي كەشەتىنىن مەجەلەۋ قيىن ەمەس.

كوشكەن بۇلتتاي قۇزدان‑قۇزعا تاسىنىپ،
كوكجالدارداي جورىتقان جالعىز اشىعىپ.
ساعىنشىم – سارى قۇسىم مەرت بولدى،
سەنىڭ سىيقىر اي سىرعاڭا اسىلىپ.

سەنى ويلاسام سەل سەزىمىم بۋىرقانعان،
ايدىن كولىم كوكساۋىت مۇز قۇرسانعان.
سول قۇرساۋدى ءبىرسىن‑بىرسىن جىبىتكەن،
سەنىڭ سۇڭگى كىرپىكتەرىڭ نۇر تامعان.

سەنى ويلاسام اسپانىم نۇر، ىرگەم جىر،
بار قۋانىش ماعان ءمانسۇپ بىردەن بۇل.
ءوزىڭ جوقسىڭ مىناۋ بەيباق ولكەدە،
بىراق مۇندا مەنىڭ مۇزداي مۇردەم ءجۇر.

مەڭىرەۋ ءتۇن سايتان ويناپ، جىن كۇلگەن،
تاڭ قۇسىنداي تاڭدى كۇتىپ تۇرمىن مەن.
ساعان ىڭكار جۇرەگىمدى قالعىتپاي،
ءتىرى ساقتاپ ءجۇرمىن مەن.

اقىننىڭ «ءتىل مەن قۇيرىق» اتتى مىنا ءبىر ولەڭىن وقىپ، الەۋمەتتىك ءومىردىڭ قاراڭعى بەتكەيىنىڭ كەلبەت-كەسپىرىن ءبىر-اق شۋماققا سيعىزعان اقىندىق شەبەرلىك شەڭبەرىنە كىرە الماي ءبىراز اۋرەگە تۇسكەن وقىرمان ودان كەيىنگى ەكى شۋماعىن وقىپ بارىپ، اداسىپ، الابۇرتقان ەسىن قايتا جيناپ، ولەڭنىڭ تەرەڭىنە بويلاي تۇسەدى. اسىلىندە، باۋىرجان اقىن وسى ولەڭنىڭ ءبىرىنشى شۋماعى سەكىلدى ءوزىنىڭ سىرلىلىعى مەن تەرەڭدىگىندە قالا بەرۋ كەرەك ەدى. الايدا بۇل جۇمباعىن سوڭعى ەكى شۋماعى ارقىلى تارامداپ، تارماقتاپ شەشىپ بەرگەن اقىنعا ءبىز ءسال رەنىش بىلدىرگەنمەن، وي-قيالىنىڭ قىلارقانى قىسقا وقىرماندار وكپە ايتا قويماسا كەرەك.

ۇقسامايدى ءار حايۋاننىڭ حارەكەتى، قيمىلى،
حارەكەتى – ءار حايۋاننىڭ ىنتاسى مەن پيعىلى.
يت بەيشارا يەسىنە نازىن ايتار ءتىلى جوق،
كوڭىل كۇيىن بىلدىرەتىن بۇلاڭداعان قۇيرىعى.

ادامداردىڭ قاسيەتى اقىل مەنەن بىلىمدە،
دانالىعى جانى مەنەن جۇرەگىندە، دىلىندە.
ال، قۋلار دا يەسىنە بۇلاڭداتار قۇيرىق جوق،
قۇيرىعى ونىڭ ۋدان اششى، بالدان ءتاتتى تىلىندە.

يتتەر ءسويتىپ قۇيرىعىمەن جولىعادى بۇيرىققا،
قۋلار ءسويتىپ تىلىمەنەن كەنەلەدى سىيلىققا.
ءتاڭىر سىزعان ءومىر زاڭى وزگەرمەيدى وسىلاي،
قۋلار مەنەن يتتەردىڭ پارقى – ءتىل مەن قۇيرىقتا.

بۇدان تىس اقىن باۋىرجان شورماقۇلى ولەڭدەرىنىڭ تەرەڭ فالساپالىق تولعامعا قۇرىلعان شەشەندىك ولەڭدەرىن وقىعاندا، ونىڭ ابايشا تولعانىپ، شاكەرىمشە قىرلاناتىن تاعى ءبىر قىرىنا تاپ بولاتىن وقىرماننىڭ ويىندا اقىننىڭ فيلوسوفتىق كەلبەتى كورنەكتىلەنە تۇسەتىندىگى جاسىرىن ەمەس. اقىننىڭ:

ءۇمىتى ولگەن كىسىدە،
ءومىر بار دا، مۋرات جوق.
ءناپسى قۇمار كىسىدە،
ەكى بەت بار، ۇيات جوق – دەگەن پايىمداۋىنان ءۇمىتسىز پەندە مەن ناپسىقۇمار ادامنىڭ كەلبەت-كەسكىنىن ايقىن اڭعارساق، ال:

جاستىقتا ىسىنەرسىڭ،
ايعىرداي كىسىنەرسىڭ.
اكەڭدەي بولعان كەزدە،
اكەڭدى تۇسىنەرسىڭ.

نەمەسە:

جاستىق دەگەن توبەڭنەن كۇن، تابانىڭنان سىز ءوتۋ،
قارتتىق دەگەن اينالانى سۇر مەرگەنشە كۇزەتۋ.
ال، كارىلىك، جاستىقتاعى قياناتتى، قىلمىستى،
جاتىپ الىپ بىردەن-بىردەن كوزگە شۇقىپ تۇزەتۋ – دەگەن ولەڭ شۋماقتارىنان اكە مەن بالا ورتاسىنداعى قارىم-قاتىناس جانە جاستىق پەن كارىلىك اراسىنداعى قيسىندى بايلانىستىڭ بۇلجىماس اقيتقاتىن اڭعارعانداي بولامىز. سول ارقىلى ادامزات ءومىر-تىرشىلىگىندەگى ءبىر ءبۇتىن تۇلعالى بارىستىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، مايەگىنە كوز جەتكىزۋ جولىن قاراستىرۋعا ۇمتىلامىز. اسىرەسە، اقىننىڭ «كارىلىك، جاستىقتاعى قياناتتى، قىلمىستى، جاتىپ الىپ بىردەن-بىردەن كوزگە شۇقىپ تۇزەتۋ» ەكەندىگىن وبرازدى تۇردە بەينەلەپ كورسەتكەنىنە ءتانتى بولماۋ مۇمكىن ەمەس. ودان ارى مىنا ءبىر شۋماقتاردى وقىپ، ويعا شومعان وقىرماننىڭ ەزۋ تارتىپ، ميىعىنا كۇلكى ءۇيرىلىپ، وتكەن ومىرگە اتتەگەن-اي ايتىپ، تولعانباۋعا شاراسى قالمايدى.

كەرى تارتىپ كەجەگەڭنەن قىرسىعىڭ،
سىرتىلدايدى بۋىنىڭ مەن ۇرشىعىڭ.
قۇرالايدى كوزگە اتاتىن داريعا-اي،
وڭايلىقپەن وتالمايدى مىلتىعىڭ.

وڭعاندىقتان جاستىعى مەن جاساۋى،
بويىندا جوق قىزىعىنىڭ ماساعى.
وقتا‑تەكتە الداپ‑سۋلاپ تۇرماساڭ،
كەمپىرىڭ دە بويىن الىپ قاشادى.

ايتپاقشى، اقىن باۋىرجاننىڭ باۋىرمال جىرلارى ابايشا تولعانىپ، شاكەرىمشە قىرلانادى دەگەن پىكىرىمىزدىڭ دە وزىندىك نەگىزى بار ەكەندىگىن تومەندەگى مىنا ءبىر ولەڭدى وقىعان وقىرماننىڭ ايتقىزباي-اق اڭعاراتىندىعىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولماس.

سەن قازاقتىڭ نوعان دەمە ساناسى،
وعان كۋا ءنان تاريحتىڭ باعاسى.
بۇل قازاقتىڭ ومىردەگى ءۇش اسىلى –
شاڭىراعى، ار‑نامىسى، دالاسى.

بۇل ولەڭ شۋماعىندا دانا ابايدىڭ «وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق - بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز..» دەگەنى سەكىلدى باۋىرجان اقىن «بۇل قازاقتىڭ ومىردەگى ءۇش اسىلى – شاڭىراعى، ار‑نامىسى جانە دالاسى» ەكەندىگىن فالساپالىق تۇرعىدا تۇراقتاندىرادى دا، ءوزىنىڭ مىزعىماس ۇلتتىق ۇستانىمىن ايقىندايدى. سول ارقىلى اقىن ءوزىنىڭ ازاماتتىق ار-نامىسىن الاشتىڭ ءار شاڭىراعى مەن كەڭ دالاسىنىڭ ورتاسىنداعى تۇعىرلى بايتەرەك رەتىندە وقىرماننىڭ ويىنا تاسقا قاشالعان جازۋداي ويىپ جازىپ، ورنىقتىرادى. سول سەكىلدى «ءومىر مەن ادام» اتتى ولەڭى دە ونىڭ شەشەندىك ولەڭدەرىنىڭ ناقتىلى ۇلگىسى رەتىندە كوزگە تۇسەدى.

بىردەن بىرگە جالعاساتىن وركەنى،
ءومىر دەگەن ۇزىلمەيتىن ەرتەگى.
قوعام – تەڭىز،
تۇرمىس بەينە اق كەمە،
باق پەن بايلىق اق كەمەنىڭ جەلكەنى.

قوعام – تەڭىز جاعاعا اتقان شىندىقتى،
ۇران ەتكەن بەرەكەنى، بىرلىكتى.
ادام سورلى سول ۇراننىڭ استىندا،
ۇيرەنەدى قۋلىق پەنەن سۇمدىقتى.

بۇل ارادا ءبىز شەشەندىك ولەڭ دەپ وتىرعان ولەڭدەردىڭ ەرەكشەلىگىنە ءسال ايالداپ وتسەك، ارتىق بولماس دەپ ويلايمىز. شەشەندىك قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى مەن دانالىق وي جۇلگەسىنە ءتان قاسيەتتەردىڭ ءبىرى. وندا تاپقىرلىق پەن لوگيكالىق قيسىن باستى ورىندا تۇرادى دا، كوركەمدىك بەينە ونىڭ استارىنا جاسىرىنىپ جاتادى. كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «تولعاۋ سوزقۋارلىققا سالىنسا، شەشەندىك ولەڭگە جاتادى دا، سۋرەتكەرلىك كىلىتىن تاپسا، ليريكالىق ولەڭگە جاتادى». ء(ا. قوڭىراتباەۆ. قازاق فولكلورىنىڭ تاريحى». –الماتى: انا ءتىلى. 1991. -288 ب). باۋىرجان شورماقۇلىنىڭ ولەڭدەرىندە وسى ماسەلەنىڭ اراجىگى بىردەن انىقتالا قويمايدى. اقىن ولەڭدەرىندە سۋرەتكەرلىك پەن ءسوز-سويلەمدەردى قيسىنىنا كەلتىرىپ قيىستىرۋدى قاتار، جارىستىرىپ الىپ جۇرەدى دە، وقىرمانداردىڭ وي-قيالىندا ەستەتيكالىق نازىك سەزىم مەن شەشەندىك تاپقىر ويشىلدىقتى كەزكەلگەن ولەڭىندە بەينەلەپ كورسەتەدى. بۇل ويىمىزعا نازار اۋدارا وتىرىپ، كەيبىرەۋلەر اقىن مەن ويشىلدىق ءبىر ادامنىڭ باسىندا وتاسا المايتىن وت پەن سۋ سەكىلدى نارسە مە؟ - دەپ سۇراۋ تاستاۋى مۇمكىن. وعان ءبىر اۋىز سوبەن جاۋاپ بەرەتىن بولساق، ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن وتاسا الادى. الايدا، اقىندىق ءتىل سۋرەتكەرلىگىمەن كوزگە تۇسسە، ال ويشىلدىق پايىم-پاراساتىمەن ءوز بيىگىن باعىندىرا الادى. سەزىم سەلىنە اينالعان ويىن وقىرمانىن جەلىكتىرىپ، جەلپىندىرىپ، اسەرلەندىرىپ، ءسۇيىندىرىپ جەتكىزىپ بەرۋ تەك اقىننىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ۇيقاسقا عانا سۇيەنىپ ويدى جەتكىزۋ - ويدى ويعا تاقپاقتاپ جەتكىزۋ ءتاسىلى ەكەندىگىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. سودان بارىپ اقىن مەن فيلوسوفتىڭ ورتاسىندا داۋ تۋىندايدى دا، ويىن ءتىل سۋرەتكەرلىگىمەن ەمەس، ۇيقاسپان عان جەتكىزۋشى ويشىل، فيلوسوفتىڭ ءوزى مەن اقىنمىن دەپ، كەۋدە كەرىپ شىعا كەلەدى. ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعى ءدال وسى جەردە. بۇل ارادا ۇيقاسپەن عانا جىمداسىپ، ءتىل سۋرەتكەرلىگىنەن تاياق تاستام جەردە الىس جاتقان جالاڭ بايانداۋ مەن پايىمداۋعا قۇرلىلعان جىر-تاقپاقتاردىڭ ادەبيەت تاريحىنان ويىپ ورىن الا قويمايتىندىعى كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ وقىرمانعا جۇمباق ەمەس ەكەندىگىن باسا ايتۋ ارتىق بولماس. بۇل قۇبىلىس قازاق جىراۋلارىنان تارتىپ اباي، شاكەرىم ولەڭدەرىنە، ءتىپتى، ءبىز ولەڭدەرىنە ءۇڭىلىپ وتىرعان باۋىرجان اقىننىڭ جىرلارىنا دەيىن باسى اشىلا قويماعان كۇرمەۋى قيىن، كۇردەلى تۇيىندەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان باۋىرجاننىڭ باۋىرمال جىرلارىنىڭ ىشىندەگى «بار مەن جوق»، «ايەل بولۋ وڭاي ما؟» «ۇلتتى ءداستۇر ۇستايدى»، «قادىرىن ءبىل» سەكىلدى تەرمە-تولعاۋلارى مەن شەشەندىك ولەڭدەرى ءوزىنىڭ ىرعاققا جەڭىلدىگىمەن ۇيقاس ىڭعايىنا ۇتىمدى ۇيلەسىپ كەلىپ، ءارلى اۋەنگە سۇرانىپ تۇرعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. سول سەبەپتى ونىڭ سۋرەتكەرلىككە تولى دارىندى ولەڭدەرى مەن تەرمە-تولعاۋلىق سيپاتى انىق شەشەندىك ولەڭدەرىن ءبىر-بىرىنەن بولە قاراپ زەرتتەپ-زەردەلەۋ، اقىن ولەڭدەرىنىڭ اتاق-ابىرويىن اسپانداتپاسا، تومەندەتپەيدى. بۇل ارادا وسى ءبىر تەوريالىق نەگىزدى اقىن باۋىرجاننىڭ ولەڭدەرىنە عانا ەمەس اباي، شاكەرىم، مۇقعالي، قادىر، ءتىپتى، ىلعي ديداكتيكالىق جىر مەن تاقپاعىندا جالاڭ فالساپالىق پايىم ايتاتىن باسقا دا اتاققا عانا ارقالانىپ جۇرگەن «اقىندارىمىزدىڭ» ولەڭدەرىن تالداپ-ساراپتاۋدىڭ ولشەمى ەتسە، قازاق ولەڭ ونەرىنىڭ تىنىسى ءتىپتى دە كەڭەيە تۇسپەسە، تارىلا قويمايدى دەگەن ويدامىز. ويتكەنى قىتايدىڭ ايگىلى اقىنى ءاي ءشيڭنىڭ «بارلىق ادەبي تۇرلەردىڭ iشiندە ولەڭمەن وڭاي ارالاسىپ كەتەتiنi - تاقپاق، ولەڭ مەن تاقپاقتى بەينە تاۋىق پەن ۇيرەكتi ءبولiپ تاستاعانداي ءبولiپ قاراستىرۋ كەرەك» دەگەن پىكىرى دە ءبىزدىڭ جوعارىداعى وي-تولعامىمىزدى ىراستاپ تۇرعانداي بولادى. سوندا عانا:

سىيلاسىمنان شىنار كوڭىل كوكتەيدى،
ىزگىلىكتىڭ شىڭىنا بۇلت شوكپەيدى.
تۇسىنۋگە ايعا ۇمىتىلعان اقىندى،
مىڭ سۇلۋدىڭ اقىل‑ويى جەتپەيدى – دەپ اقىن ءوزى ايتقانداي ونىڭ ولەڭمەن ورىلگەن ءومىر جولى مەن ءۇشبۋرىلدىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىندە الىپ ابايشا «مىڭمەن جالعىز الىسقان» جان كۇيزەلىسىن تۇسىنۋگە جول اشىلا تۇسەتىن ەدى دەسەك، ارتىق ايتقان بولمايمىز. سونىمەن بىرگە اقىننىڭ سارىارقانى بەتكە الىپ، اتامەكەنگە اداسپاي، امان-ەسەن كەلگەن كوڭىل-كۇيىنىڭ كوكجيەگىن سەزىم سيقىرىمەن سەزۋگە دە جول اشىلار ەدى.

عاسىرى باتقان سىرقاتقا،
تاۋلارى شوككەن بۇرقاققا.
اعىمى باسقان بۇلتاققا،
الاڭداپ قايتقان اتامنىڭ
ارمانى ولگەن قۋرساقتا،
كەز ەمەس كەزدە تۋساقتا،
ءسوز ەمەس ءسوزدى قۋساقتا،
اداسپاي امان كەلەمىز.

جالىنداپ تۇرعان نۇر شاقتا،
قاراتپاي جاستىق مۇرساتقا،
مالشىنىپ نوسەر بۇرشاققا،
ورتەنىپ بارىپ وشە الماي،
يت جەگەن ىشتەن تىنساقتا،
نامىستى بەلگە بايلانىپ،
نايزا ۇشىندا تۇرساقتا،
تۋمايتىن جەردە تۋساقتا،
قۋمايتىن جولدى قۋساقتا،
اداسپاي امان كەلەمىز.

قىلشىلداپ تۇرعان سىن شاقتا،
سىنبايتىن جەردەن سىنساقتا،
يت جۇگىرتىپ، قۇماي ساپ،
قىردان تۇلكى قۋساقتا،
جەتە الماي وعان تىنساقتا،
اتباسىن كەرى بۇرساقتا،
ومىردەن ايتەۋ سىر ساقتاپ،
اداسپاي امان كەلەمىز.

ءومىر جولىندا دا، ونەر ورىسىندە دە، شىعارماشىلىق باعىتىندا دا، سەزىم مەن وي-قيالعا ادالدىعىندا دا اداسپاي، تەك العا قاراي ۇيىقپاي، ۇمتىلىپ كەلە جاتقان باۋىرجان اقىننىڭ قحر-دا جارىق كورگەن «قورامساققا قول سالدىم»، «قولامتا»، «قانداۋىر»، جىر جيناقتارىمەن قاتار «تاعدىر» اتتى پروزالىق جينعى دا وقىرمانداردىڭ قىزۋ ىنتا-ىقىلاسىنا يە بولعاندىعىن وقىرماندار جاقسى بىلەدى. اقىن، ادەبيەتتانۋشى قىدىرقان مۇقاتاەۆ اتالمىش اقىننىڭ «قولامتا» اتتى جىر جيناعىنا نازار اۋدارعاندا «باۋىرجاننىڭ بۇل جيناعىنا 99 ولەڭ ەنگىزىلگەن. ءبارى دە تولىقسىپ، تولقىپ، قۇلپىرىپ تۇر. شەتىنەن تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەدى. ءبارى قيىننان قيىستىرىلعان. ولاي بولسا «ولەڭدىك ءتىل پاتىشاسىن» التىن تاققا وتىرعىزعان باۋىرجاندى دا ەر داناسى دەگىم كەلەدى» دەپ ءوزىنىڭ اقىن باۋىرىنا دەگەن شەكسىز قۇرمەتىن بىلدىرە كەلىپ، «باۋىرجان شورماقۇلىنىڭ «قولامتا» جيناعى وتە تاماشا كىتاپ. سۇلۋ جىرلارعا تولى. كىتاپتىڭ كەزكەلگەن بەتىن اشىپ، وقي جونەلسەڭ بولدى بايگەگە مىنگەن شاباندوز بالاداي جۇيتكي جونەلەسىڭ. ءبارى جاعىمدى، ءبارى جاتتىق. وقىپ وتىرىپ، راحاتتاناسىڭ. شالقىپ تا، شارىقتاپ تا الاسىڭ. مۇقاعالي مۇقاعاليشا ايتادى عوي، ال باۋىرجان باۋىرجانشا ايتادى. باۋىرجان باۋىرجانشا ساڭقىلدايدى. ءبارى، ءبارى باۋىرجانشا» («قىدىرقان مۇقاتاەۆ. «تاس بىتىك»، «قولامتا»، «تەڭىزدەن شىققان كۇن» جايلى از ءسوز. شيجاڭ گازەتى» 2007 جىل ء21ساۋىر كۇگى سانى) دەپ، ءوزىنىڭ ءوتىمدى ولەڭ ورنەگىنەن تاۋ تۇلعا بولىپ قالىپتاسقان اقىن شىعارماشىلىعىنا جوعارى باعا بەرەدى. راسىندا دا باۋىرجان ولەڭدەرىنىڭ نە سيقىرى بار؟! بۇعان تولىق قاندى جاۋاپ بەرۋ وتە قيىن. ونىڭ جاۋابىن اقىننىڭ جىرلارىن وقىپ شىققان ادام ءوزى-اق تابادى دەگەن ويدامىز. ويتكەنى ەكىنىڭ ءبىرى باۋىرجان اقىن بولىپ دۇنيەگە كەلگەن جوق. الايدا ول وقىرماندارىنىڭ جان-جۇيكەسى، ارمان-تىلەگى، كوڭىل-كۇيى جانە ءومىر كەشىرمەسى بولىپ، ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقاندىعى اقيقات. سول سەبەپتى بولسا كەرەك، قالايدا، ونىڭ جىرلارى وتە باۋىرمال. وقىرمانىنىڭ ىشىنەن كىرىپ سىرتىنان شىعادى. كوڭىل قالتىرمايدى، ولەڭ ونەرىنە دەگەن وزەكتى تالدىرمايدى. سۇيىندىرەدى، سۇيسىندىرەدى، اربايدى، الدايدى، ۋاقىتتى دا المايدى. باۋىرجان اقىننىڭ سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگى مەن ويشىلدىعى وقىرمان ىنتاسىن بوتەنسىمەيدى.

كۇي بولىپ بۇرىن‑سوڭدى شەرتىلمەگەن،
كەلە جاتىر كوكتەم قىز توركىندەگەن.
قارسى الارلىق قالقانى قاۋقارىم جوق،
مەن وتىرمىن دەل‑سال بوپ دەرتىممەنەن.

مىنە، باۋىرجان اقىن وزىمەن ءوزى بولىپ، وڭاشا تولعانىپ وتىر. ونىڭ بولاشاققا دەگەن سەنىم-نانىمى جارقىن، ءۇمىت تۇلپارى ۇكىلى. ءوز دەرتىمەن ءوزى اۋرە بولىپ وتىرعان اقىن بەينەسى كوزالدىمىزدا دەل-سال بولىپ، كۇي كەشىپ تۇر. شابىت دەرتىنە شالدىققان اقىندىق تۇلعانىڭ ادەمى اۋرەسى ءبىر باسىنان اسىپ-توگىلىپ جاتادى. «دەمەك، اقىن وزىنە عانا انىق، وزگەگە جۇمباق جاندۇنيەسىن ولەڭى ارقىلى اشۋى – ونىڭ اقىندىق كەسكىن-كەلبەتىن، شىنايى كىسىلىك وبرازىن وقىرمانعا تانىتۋ دەپ تۇسىنگەن ابزال. البەتتە، اقىن ءوز جانىنىڭ تۇكپىرىنە ءۇڭىلۋى ۇستىندە دارالىققا ۇمتىلىپ، دارا تۇلعاسىن كەسكىندەي باستايدى. وسىنداي جۇرەگىنىڭ تۇبىنە، جانىنىڭ جاپسارىنا بويلاي وتىرىپ، جان سىرىن سارقا اقتارعان اقىننان دارالىق بوي كوتەرىپ، انىق اقىندىق تۇلعا قالىپتاساتىنى اقيقات». (ماقپال ورازبەك. اقىندىق تۇلعا تابيعاتى. –استانا: فوليانت. 2002. -152 ب). سوندىقتاندا ارىندى اقىن باۋىرجان شورماقۇلىنىڭ وي-قيال شۇڭەتىنە سۇڭگىپ، ءوز دەرتىمەن ءوزى بولىپ وتىراتىن وڭاشا ساتتەرىنەن ويلى وقىرمان قاۋىمى ءالى دە زور ءۇمىت كۇتەتىندىگى ءسوزسىز.

بەكقوجا جىلقىبەكۇلى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ادەبيەتتانۋشى، اقىن، اۋدارماشى

Abai.kz