تۇرسىن جۇرتباي. ساقتاعان بايىشەۆ «جاۋ شاپتىلاپ» شىقتى...
2.
بۇل جولى دا «ايگىلى جۇيرىك»، قازاقستان قوعامدىق عىلىمدارىنىڭ باس يدەولوگى ساقتاعان بايىشەۆ «جاۋ شاپتىلاپ» شىقتى. ورتالىق كوميتەتتىڭ الداعى كۇندەردەگى نايزاعايلى دۇلەيىنىڭ (سمەرچ) جويقىن ەكپىنى مەن شابۋىلدار مايدانىنىڭ اۋقىمىن بەلگىلەپ، «بارلاي وتىرىپ اتوي سالعان» بۇل ماقالاعا سول كەزدەگى «سوتسياليستىك قازاقستان» گەزەتىنىڭ باس رەداكتورى قاسىم ءشارىپوۆ پەن ورتالىق كوميتەتتىڭ سول كەزدەگى نۇسقاۋشىسى، تاريحشى، كەيىندەرى وسى جولداردىڭ اۆتورىنا كپسس تاريحىنان ءدارىس وقىعان ا.قايىرگەلدين قول قويدى.
1951 جىلى 21-اقپاندا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان بۇل ماقالا «عىلىمداعى يدەياسىزدىق پەن بيساياساتتىققا جول بەرىلمەسىن» دەپ اتالدى. وندا ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى وزىنە بولىنگەن قارجىنىڭ بارلىعىن ەل اراسىنا ارناۋلى ەكسپەديتسيالار شىعارىپ، كۇماندى قولجازبالار مەن جىرلاردى جيناۋعا جۇمساعاندىعىن العا تارتا كەلىپ:
2.
بۇل جولى دا «ايگىلى جۇيرىك»، قازاقستان قوعامدىق عىلىمدارىنىڭ باس يدەولوگى ساقتاعان بايىشەۆ «جاۋ شاپتىلاپ» شىقتى. ورتالىق كوميتەتتىڭ الداعى كۇندەردەگى نايزاعايلى دۇلەيىنىڭ (سمەرچ) جويقىن ەكپىنى مەن شابۋىلدار مايدانىنىڭ اۋقىمىن بەلگىلەپ، «بارلاي وتىرىپ اتوي سالعان» بۇل ماقالاعا سول كەزدەگى «سوتسياليستىك قازاقستان» گەزەتىنىڭ باس رەداكتورى قاسىم ءشارىپوۆ پەن ورتالىق كوميتەتتىڭ سول كەزدەگى نۇسقاۋشىسى، تاريحشى، كەيىندەرى وسى جولداردىڭ اۆتورىنا كپسس تاريحىنان ءدارىس وقىعان ا.قايىرگەلدين قول قويدى.
1951 جىلى 21-اقپاندا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان بۇل ماقالا «عىلىمداعى يدەياسىزدىق پەن بيساياساتتىققا جول بەرىلمەسىن» دەپ اتالدى. وندا ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى وزىنە بولىنگەن قارجىنىڭ بارلىعىن ەل اراسىنا ارناۋلى ەكسپەديتسيالار شىعارىپ، كۇماندى قولجازبالار مەن جىرلاردى جيناۋعا جۇمساعاندىعىن العا تارتا كەلىپ:
«... الايدا ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى وتكەن ءداۋىردىڭ مۇراسىن جوندەپ يگەرە المادى. بۇل ادەبي ماتەريالداردىڭ كوپشىلىگى ءالى زەرتتەلمەگەن، ولاردىڭ قانشالىقتى باعالى ەكەندىگى بەلگىلەنبەگەن. ال كەيبىر شىعارمالاردىڭ («ەسىم حان»، «تەلاعىس»، «جانىبەك»، «ارقالىق» جانە باسقالارى) وتكەن ءداۋىردىڭ اقىندارىنىڭ اۋىزدارىنان شىققاندىعى كۇماندى. ويتكەنى بۇل شىعارمالاردى قازىرگى زامانداعى اقىندار جيناعان جانە بۇل شىعارمالاردىڭ قايدان شىققاندىعى دوكۋمەنت بويىنشا كورسەتىلمەگەن. قازىرگى زامانداعى اقىندار جازعان وسى قيسسالاردىڭ كەيبىرەۋى وتكەن ءداۋىردىڭ جىرلارىنا جاتقىزىلعان، ال، ەكىنشى جاعىنان، قازىرگى زامانداعى جيناۋشى اقىنداردىڭ ءوز شىعارمالارى دەپ ەسەپتەلگەن. ارينە، وتكەن ءداۋىردىڭ ادەبي مۇرالارىن جيناپ، جاريالاۋ ىسىندەگى مۇنداي تەرىس ءادىستىڭ تۇبىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن فالتسيفيكاتسيالاۋعا اپارىپ سوقتىراتىنى داۋسىز»,– دەپ شىرعا تاستادى.
سوندا، ىرگەسى جاڭادان قۇرىلعان ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورى بولماسا، فولكلور مەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى، ەپوستىق مۇرالار مەن قيسسالار، ايتىستار مەن حالىق اقىندارىنىڭ جىرلارى، تاريحي وقيعالار مەن شەجىرەلەر جينالماسا، وندا قانداي عىلىمي تاقىرىپپەن اينالىسۋى مۇمكىن؟ اراعا جارتى عاسىر وتكەننەن كەيىن بۇل مۇرانىڭ 100 تومدىعىنىڭ شىعۋىنا نەگىز قالاعان دا سول تۇستاعى عىلىمي ەكسپەديتسيالار جيناقتاعان حالىقتىق شىعارمالار ەكەنىن ەسكەرسەك، جوعارىداعى ءۇش عالىمنىڭ، سونىڭ ىشىندە ماقالاداعى ماتەريالداردى جيناقتاپ بەرگەن س.بايىشەۆتىڭ بۇل پىكىرى – پىكىر ەمەس، ارانداتۋعا قۇرىلعان جالعان جالا ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بىراق تا س.بايىشەۆتىڭ بۇل پىكىرسىماعى دۇرىس ەمەس دەپ وزگەنى بىلاي قويعاندا م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى دە قارسى شىعا المايتىن. ال ول مۇرالار جيناقتالماسا قالاي عىلىمي تۇرعىدان «قانشالىقتى باعالى ەكەندىگى قالاي بەلگىلەنبەك»؟ ال «فالتسيفيكاتسيالاۋعا اپارىپ سوقتىرعاندار» تۋرالى:
س.بايىشەۆ، ق.ءشارىپوۆ، ا.قايىرگەلدين (جالعاسى): «ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى جانە ونىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى وتكەن ءداۋىردىڭ ماتەريالدارىنا، اسىرەسە، بۇل ماتەريالداردى جيناۋشىلارعا سىن كوزىمەن قاراۋ دەگەندى مۇلدە قويعان. ەسكى مۇرالارعا وسىنداي بيپارتيالىق كوزبەن قاراۋ سالدارىنان، جينالعان ماتەريالداردىڭ ءبارى حالىق شىعارماسى دەپ تانىلعان، ال ماتەريال جيناۋشىلاردىڭ ءبارى حالىق اقىنى دەپ ەسەپتەلگەن. ينستيتۋتتىڭ حالىق اقىنى دەپ جۇرگەن ادامدارىنىڭ ءبىرى شاكىر ابەنوۆ ءحىح عاسىردىڭ اقىنى دۋلاتتىڭ بارلىق ولەڭدەرىن جازىپ بەرگەن; ءسوز ىرعاعىنىڭ ءبارى قازىرگى زامانعا سايكەس كەلەتىندىگىنە قاراعاندا، بۇل ولەڭدەردىڭ دۋلاتتىكى ەكەندىگى وتە كۇماندى. نەمەسە، حح عاسىردىڭ بەلگىلى اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ تۋىسى شايمەردەن تورايعىروۆ سۇلتانماحمۇتتىڭ ولەڭدەرىن ءوز قولىمەن قايتا وڭدەپ، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق سارىنداعى شىعارمالارىن قازىرگى زامانعا سايكەستىرگەن; وسىنىڭ ناتيجەسىندە سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ەشبىر قايشىلىعى جوق، سوتسياليستىك رەاليزم باعىتىنداعى تازا سوۆەت اقىنى بولىپ شىعا كەلگەن»,– دەگەن جورامال جاسايدى.
شىندىعىندا، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ ەكى تومدىق شىعارمالارىنىڭ قولجازباسىن ءماشھۇر جۇسىپپەن اقىلداسا وتىرىپ جيناقتاعان، باسپاعا دايىنداعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ بولاتىن. ول قولجازبانى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جارى فاتيما عابيتوۆا ساقتاپ قالعان مۇراعاتتاردىڭ ىشىنەن الىپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن بەيسەنباي كەنجەباەۆ ەدى. ول كەزدە ءىلياستىڭ اتىن اتاۋعا تيىم سالىنعاندىقتان دا شايمەردەن تورايعىروۆتىڭ نۇسقاسىنىڭ اراسىنا كىرىكتىرىپ پايدالانۋعا ءماجبۇر بولدى.
ال كۇنى بۇگىنگە دەيىن اندا-ساندا باسى قىلتيىپ قالاتىن دۋلات مۇراسىن تولىقتاي جيناقتاپ وتكىزۋشى، تۋرا وسى جىلى بەسىنشى رەت تۇرمەگە قامالعان شاكىر ابەنوۆپەن اراداعى باۋىرلىق بازىنامىزدى پايدالانىپ، شىندىعىن ايتۋىن سۇراعانىمىزدا، دۋلاتتىڭ ولەڭدەرى مەن داستاندارىنا ەش قيانات جاساماعانىن، ونى وسى كوركەمدىك كەستەسى مەن تىلدىك تازالىعى ءۇشىن ابايدىڭ ۇستاز تۇتقاندىعىن، تەك ءوزى جازعان جالعىز ولەڭدى تۇتقىندالار الدىندا ىشىنە تىعىپ كەتكەنىن ۋادە بەرە ايتىپ ەدى.
ش.ابەنوۆ: «– ە، بۇلت ادامنىڭ باسىنا ءبىر ۇيىرىلسە قاشىپ قۇتىلمايدى ەكەنسىڭ. 1948 جىلى تاعى (بەسىنشى رەت!) ۇستالدىم. ساقتاعان بايىشەۆتىڭ سونىڭ الدىندا مۇحتاردى، ەسماعامبەتتى سىناعان ماقالاسى گازەتكە باسىلعان. سونىڭ ىشىندە “بۋرجۋازياشىل – ۇلتشىل، بايشىل اقىن دۋلاتتىڭ ولەڭدەرىن “ەسپەنبەت” داستانىن ەسماعامبەت شاكىرگە ادەيى تاپسىرما بەرىپ جازدىردى»، – دەپ سىنادى. سول ماعان ايىپتاۋ ماتەريالى بولدى. شۋعا قاراي بوي تاسالاپ ەم، ءبارىبىر، قۇتىلمادىم. تەرگەۋشى: “سەن وسىلاردى ءوزىم ويدان شىعاردىم. ونداي اقىن جوق دەپ باس تارت”،– دەيدى. بار نارسەنى قالاي جوق دەيسىڭ. اكادەميانىڭ قولجازبا قورىنا دۋلات جىراۋدىڭ 6 000 جول ولەڭىن تاپسىرعانىم راس. “سەن قازاقتىڭ مۇڭىن دۋلات بوپ جوقتاپ وتىرسىڭ. ايت شىنىڭدى”،– دەپ اقىرادى. راس، قولجازبانىڭ ىشىندە “بايبىشە تۋرالى”، “تىرناقتاي كىر قونعان سوڭ” دەگەن ءوز ولەڭىم قوسا تاپسىرىلىپ كەتىپتى. دۋلاتتى قالاي جوققا شىعارامىن. ال “سابىرباي مەن بايبالانىڭ” ايتىسىن وڭدەپ جازعانىم راس. قويشى، سودان 1948 جىلى كەمەروۆو وبلىسىنداعى مارينسكى قالاسىنداعى “سەۆلاگقا” ايدالدىم. سودان 1955 جىلى بوسادىم» ء(ومىر جىلجىپ بارادى جۇزگە قاراي... شاكىر ابەنوۆ 90 جاستا// قازاق ادەبيەتى. – 1990. – قىركۇيەك).
بۇل پىكىر ونىڭ كوزى تىرىسىندە باسپاسوزدە جاريالانعان بولاتىن. كەيىنگى تولقىننىڭ قاپەرىندە ءجۇرسىن دەگەن نيەتپەن تۇسىنىك اراسىنا كىرگىزىپ وتىرمىز. ويتكەنى، بۇل بوپسالارعا سەنگەنسىپ، پىكىر قوزعاعانسىعانداردىڭ قازىر دە قىلت ەتە قالىپ جۇرگەنى الاڭداتادى.
س.بايىشەۆ، ق.ءشارىپوۆ، ا.قايىرگەلدين (جالعاسى): «ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ەسكى مۇرالارعا ارنالعان ماتەريالدارىنىڭ بارىندە دە قازاق حالقىنىڭ وتكەندەگى تۇرمىسى دارىپتەلەدى، قاناۋشى تاپتاردىڭ وكىلدەرى، حاندار، بيلەر ماقتالادى; قازاق حالقىنىڭ بۇكىل تاريحى سىڭارجاق كورسەتىلەدى، قازاق اۋىلدارىنداعى تاپ كۇرەسى بۇركەلىپ قالادى. ينستيتۋتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى قازاقتىڭ فەودالدىق-رۋلىق قۇرلىسىنىڭ تاريحىمەن اۋەستەنىپ، سونىڭ سارىنىنا ءتۇسىپ كەتكەن. ينستيتۋتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرىنىڭ جەكە ەڭبەكتەرىندە، سونىمەن قاتار باسپاعا دايىندالعان «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءى تومىندا قازاقتىڭ ءتۇرلى حاندارىنىڭ – ابىلاي، كەنەسارىنىڭ باسقالارىنىڭ زاتى اسىل، دانىشپان ادامدار ەدى دەپ دارىپتەيتىن ەرتەگىلەر، وتىرىك-اياڭ سوزدەر بار. سوقىر سەنىمدەگى نادان ادامداردىڭ ءبىر كەزدە ويدان شىعارعان وسىنداي جالعان ەرتەگىلەرىن ينستيتۋتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى حالىق شىعارماسىنىڭ ۇلگىسى دەپ تانىعان».
باقاستىقپەن ءسوز جارىستىرعانىمىز ەمەس، بىراق تا، ويدىڭ ورامىنا، قالامنىڭ ۇشىنا ورالىپ تۇرىپ العان مىنا سۇراق ەمەۋىرىن ءۇشىن بولسا دا ءوز-وزىنەن سۇرانىپ تۇر. ەڭ قاۋىپتى نادان – ءبىلىمدى نادان. ال «سوقىر سەنىم» سول ءبىلىمدى ناداننىڭ كوزقاراسىنىڭ اششىتقىسى. ادامدىق، تەكتىك، ۇلتتىق، حالىقتىق قاسيەتتەردى مانسۇق ەتىپ، تاريحقا توپىراق شاشىپ، ادامداردىڭ تاعدىرىن جالاڭ دا جالعان يدەيا ءۇشىن تالقان ەتۋدىڭ ءوزى «سوقىر سەنىمدەگى ناداندىق» ەمەس پە؟
س.بايىشەۆ، ق.ءشارىپوۆ، ا.قايىرگەلدين (جالعاسى): «قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ءوزىنىڭ قاۋلىسىندا بىلاي دەپ جازدى: ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ەڭبەكتەرىندە، ءبىرسىپىرا عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ ديسسەرتاتسيالارىندا «ادەبيەتتى قوعامنىڭ ماتەريالىق تۇرمىس جاعدايلارىنان اجىراتۋشىلىق بار، قازاق اۋىلدارىنداعى تاپ كۇرەسىن بەكەرگە شىعارۋ نەمەسە بۇركەمەلەۋ بار، بۇرىنعى فەودالدىق-رۋلىق قۇرىلىستى دارىپتەۋشىلىك بار. رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى اقىنداردىڭ اۋىزشا شىعارمالارىن، بيلەردىڭ شەشەندىك سوزدەرىن تالداعاندا ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ الەۋمەتتىك ءمانى مۇلدە اشىق كورسەتىلمەگەن. تاريحتا بەلگىلى فەودالدار – كەڭگىرباي، قارامەندە، شورمان ءجان باسقالار سياقتى بۇقارا حالىقتىڭ جاۋلارى – حالىقتان شىققان دانىشپاندار، حالىقتىڭ قورعاۋشىلارى ەدى دەپ ماقتالادى».
بۇل – كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگياسىنا جابىسقان كوكباۋىر پىكىر. سوندىقتان دا ونىڭ ايتىلۋى تابيعي جانە ادەتتەگى تىلگە تيەك رەتىندە الىناتىن باسىرتقى. نەگىزگى ويلارى كەلەسى سويلەمدەردە اشىلادى.
س.بايىشەۆ، ق.ءشارىپوۆ، ا.قايىرگەلدين (جالعاسى): «قازاقستانداعى كورنەكتى ءتىل ماماندارىنىڭ ءبىرى كەڭەسباەۆ جولداس قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە بىلاي دەيدى: «قازاقستاننىڭ ءتىل ماماندارىنىڭ الدىندا تۇرعان كەزەكتى مىندەت – ەرتەدەگى ءتىل ماماندارىنىڭ – تۇركولوگتاردىڭ زەرتتەۋلەرىن قورىتۋ، تۇرىكتەردىڭ (قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن «تۇركى» ۇعىمى ماعىناسىندا – ت.ج.) جازبا مۇرالارىن زەرتتەۋ جونىندەگى تۇركولوگتاردىڭ باعالى ەڭبەكتەرى قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىن جاساۋدىڭ نەگىزى بولۋعا ءتيىس» (استىن سىزعان ءبىز). قازاقستاننىڭ ادەبيەتشىسى اۋەزوۆ جولداس تا ءوزىنىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ ماسەلەلەرى» تۋرالى بايانداماسىندا تەگىندە وسىنى ايتتى. ارينە، ادەبيەت پەن ءتىل تاريحىن زەرتتەۋگە، ارعى زامانداعى تۇرىك تۇقىمدارىنىڭ ادەبيەت تاريحى مەن ءتىل تاريحىن زەرتتەۋلەرىنە ەشكىم دە قارسى ەمەس، بىراق ءبىز كەڭەسباەۆ جولداس پەن اۋەزوۆ جولداسقا مىناداي سۇراق قويار ەدىك: قازىرگى زامانعى قازاق ادەبيەتى مەن قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرى وسى ما، قازىرگى تۇرمىسىمىزدىڭ وتە قاجەتتى، كەزەكتى مىندەتى وسى ما؟ بۇل جولداستار مىناداي داۋسىز فاكتىنى ەلەمەي وتىر: قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ادەبي ءتىلى شىنىندا ۇلى وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن تۋىپ، وركەندەدى».
بۇل پىكىرلەر الداعى ۋاقىتتا اشكەرەلەنەتىن پانيسلاميزم، پانتۇركيزم، ادەبيەتتىڭ تاپسىزدىعى، فولكلور مەن ەپوس تۋرالى «ۇيىمداستىرىلاتىن تاقىرىپتارعا» كورسەتىلگەن نۇسقاۋ بولاتىن. ءبىر تاڭدانارلىعى، وسى «پانيسلاميزم مەن پانتۇركيزمنىڭ» يدەولوگتارىنىڭ قاتارىنا ءى.كەڭەسباەۆتىڭ پىكىر يەسى رەتىندە قوسىلىپ كەتۋىندە. ادەتتە، ول كىسىنىڭ اشىق جانە قۇپيا مايدانداعى «قاراكەتتەرى» قارسى جاقتان تابىلاتىن.
س.بايىشەۆ، ق.ءشارىپوۆ، ا.قايىرگەلدين (جالعاسى): «وتە ساۋاتسىز جازىلعان ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەكتىڭ ءبىرى – ءا.قوڭىراتباەۆتىڭ «ليروەپوس» («عاشىقتىق جىرى») دەگەن ەڭبەگى. ديسسەرتانت ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە قورىتىلماعان شيكى ماتەريالداردى جيناي بەرگەن، وسى ماعىنادا بۇل ەڭبەكتى عىلىمي ەڭبەك دەپ اتاۋعا بولمايدى. قوڭىراتباەۆتىڭ ديسسەرتاتسياسى يدەياسىزدىقتىڭ، بيساياساتتىقتىڭ، بيپارتيالىقتىڭ ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. قوڭىراتباەۆ جولداس ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە كورىنەۋ ساياسي قاتەلەر جىبەرگەن. ول ماركستىك مەتودولوگيانى قولدانۋدىڭ ورنىنا، ءبىر كەزدەردە بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلداردىڭ قاتارىندا بولىپ، سولاردىڭ يدەولوگياسىن ناسيحاتتاعان كەيبىر سوۆەت ادەبيەتشىلەرىنىڭ تەرىس، قاتە، زياندى پىكىرلەرىن قولداعان، ساياسي سەزىم دەگەننەن ايىرىلعاندىقتان، اۆتور بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق بىلىقتاردى تاريحقا ەنگىزۋگە تىرىسقان. سونسىن، ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە اۆتور ادامزات تاريحىنىڭ قوعامىندا بولعان وندىرىستىك قاتىناستاردىڭ نەگىزگى تۇرلەرىن شاتاستىرىپ، قازاق ومىرىندە «باقتاشىلار قوعامى»، «كوشپەلى قوعام»، «بەكتىك قوعام» جانە وسى سياقتى ەرەكشە قوعامدار بولعان دەپ بىلجىرايدى».
الدىنداعى اعالارىنىڭ بارلىعى حالىق جاۋى اتانعان اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتى باسىنا سويلەۋى وڭتايلى ءتاسىل. بىراق «كىمنىڭ بىلجىراعانىن» تاريح وزگەشە كورسەتىپ بەردى.
س.بايىشەۆ، ق.ءشارىپوۆ، ا.قايىرگەلدين (جالعاسى): «ب.كەنجەباەۆ جولداستىڭ «سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ اقىندىعى» دەگەن ەڭبەگى دە قاتەدەن ساۋ ەمەس. كەنجەباەۆ جولداستىڭ ديسسەرتاتسياسىندا رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى قازاق اۋىلىنداعى تاپتىق جىكتەلۋ جوققا شىعارىلعان، وسىنىڭ سالدارىنان ول حح عاسىردىڭ باسىنداعى ءبىرسىپىرا ادەبيەت وكىلدەرىن جالپى ۇلتتىق، جالپى حالىقتىق قايراتكەرلەر ەسەبىندە سيپاتتايدى. شىعارماسىندا تالاي قايشىلىقتار كەزدەسەتىن دەموكرات اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتى اۆتور ديالەكتيكالىق ماتەرياليزم پوزيتسياسىنداعى، عىلىمي كوممۋنيزمدى تانىعان فيلوسوف دەپ ەسەپتەيدى. بۇل، ارينە، تورايعىروۆتىڭ شىعارمالارىن تىم اسىرا باعالاۋ بولىپ تابىلادى. وسىنداي ءبىرسىپىرا قاتەلەرى بار ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەكتەردىڭ جاقسى باعالانۋى عىلىمي قىزمەتكەرلەر اراسىندا پرينتسيپتىك سىننىڭ جوقتىعىن، قايتا شىرىك ليبەراليزمنىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى».
ءيا، «شىرىك ليبەراليزم» مەن «ۆۋلگارلىق سوتسيالوگيزمنىڭ» ءبىرىن-ءبىرى جاقتىرا قويۋى مۇمكىن ەمەس. ال ءوز دەگەنىنەن قايتپايتىن ب.كەنجەباەۆ اراعا بەس جىل وتكەن سوڭ سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇرالارىن ادەبيەت تاريحىنا قايتا ەنگىزدى.
س.بايىشەۆ، ق.ءشارىپوۆ، ا.قايىرگەلدين (جالعاسى): «ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىندا عىلىمي كادرلاردىڭ ماماندىعىن ارتتىرۋ ءىسى جولعا قويىلماعان. ينستيتۋتىڭ قىزمەتكەرلىگىنە نەمەسە اسپيرانتتىعىنا كەزدەيسوق ادامدار الىنعان. ينستيتۋتتاعى عىلىمي قىزمەتكەرلەر مەن اسپيرانتتاردىڭ جالپى ءبىلىم دارەجەسى تومەن، ولاردىڭ بىردە-ءبىرى بولشەۆيزم تەورياسى مەن تاريحىن شىنداپ ۇيرەنىپ جۇرگەن جوق. بەكبەرگەنوۆ، تاجىباەۆ، تۇرىسبەكوۆا، نۇرماعامبەتوۆا جانە باسقالار سياقتى كوپ اسپيرانتتار ماركسيزم-لەنينيزم نەگىزدەرى مەن اعىمداعى ساياساتى جونىنەن ءالىپ-بي ماسەلەلەردى دە ايىرا المايدى... فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى شالاباەۆ، قوڭىراتباەۆ، نۇرتازين سياقتى ينستيتۋتتىڭ ءبىرسىپىرا باستى قىزمەتكەرلەرى ستالين جولداستىڭ شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومىمەن دە تانىس ەمەس. ولار ماركستىڭ: «عىلىمدا داڭعىل جول جوق، كىم دە كىم جالىقپاستان عىلىمنىڭ تاستى سوقپاقتارىنا ءتۇسىپ تىرمىسسا، تەك سونداي ادام عانا عىلىمنىڭ ساۋلەلى شىڭىنا جەتە الادى»،– دەگەن دانىشپاندىق نۇسقاۋىن ۇمىتقان. ولاردىڭ مۇنى ۇمىتقان سەبەبى – ينستيتۋتتا بيپارتيالىق، يدەياسىزدىق كۇشتى بولعان، ءبىرىنىڭ قاتەسىن ءبىرى كورسەتپەي، كەمشىلىكتى جاسىرا ءتۇسۋ جۇمىستىڭ ستيلىنە اينالىپ، كەيبىرەۋلەردىڭ ەڭبەكسىز عالىمدىققا جەتۋىنە جول اشىلعان».
تاعى دا باقاستىق ءۇشىن ەمەس، ەندى ءسوز جارىستىرۋ ءۇشىن ءبىر ساۋال قويۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. مۇنداعى سىپىرا سيىرىپ، بيساياساتكەرلەردى اشكەرەلەۋدى – پارتيالىق تاپسىرما مەن كوممۋنيستىك قىراعىلىققا جاتقىزۋعا بولادى. دەگەنمەن دە، وسى ءۇش اۆتوردىڭ ىشىندە ت.نۇرتازينمەن ءبىلىم جارىستىراتىنداي وقىمىستىنىڭ جوعى انىق. سوندا، «ەڭبەكسىز عالىمدىققا جەتكەن كەيبىرەۋلەردىڭ» جەتەسىنە جەتەسى جەتپەگەن س.بايىشەۆ قانداي ەڭبەگىمەن اكادەميكتىككە قول جەتكىزدى؟ وسىنداي «ءتىسى قايرالعان» ەڭبەكتەرىمەن بە، الدە ساياسي ەكونوميكا سالاسىنداعى قيسىندىرىلعان قيسىنسىز تەوريالىق ناسيحاتتارى ما؟ ەگەردە قاعيدا رەتىندە زورلاپ جۇزەگە اسىرىلعان سول قيسىندار ورىندى بولسا، وندا كەڭەس يدەولوگياسى مەن ەكونوميكاسى نەگە توقىراۋعا ۇشىرادى؟ «ەڭبەكسىز عالىمدار» وزدەرىنىڭ «ساياسي عىلىمىن» دالەلدەۋ ماقساتىندا كادىمگى ادەپ ساقتاۋدىڭ ءوزىن «ار ساناعان». وعان قازاق ايەلدەرىنىڭ اراسىنداعى العاشقى سىني كوركەم ويدىڭ يەسى اتانعان، ءوزى دە ءسوزى الاش يدەياسىنىڭ ارۋىنا لايىق، ەر-ازاماتتىڭ نامىسىن الىپ بەرگەن قىزدى دۇنيەگە كەلتىرگەنى ءۇشىن دە «ەل قامىن ويلاعان ازاماتتىڭ» قۇرمەتتەۋى ءتيىس كەيۋاناعا قاتىستى مىنا پىكىر دالەل.
س.بايىشەۆ، ق.ءشارىپوۆ، ا.قايىرگەلدين (جالعاسى): «وسىنداي عالىمداردىڭ ءبىرى ءا.مامەتوۆا ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ شەشەن بيلەرىنىڭ سوزدەرى» دەگەن ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەگىندە حالىق مۇڭىن قورعاعان ءبىر ءبيدىڭ ءسوزى ەدى دەپ مىنانى ايتادى: «اۋىل قۇتى – بايبىشە، رۋ قۇتى – اقساقال، ايماق قۇتى – بي، ۇلت قۇتى – حان». ينستيتۋتتىڭ باسشىلارى مەن وپپونەنتتەر مامەتوۆا جولداستىڭ ەڭبەگىن ماقتاعاندا، وسى بىلىعىن كورە تۇرىپ ماقتادى ما ەكەن! ءوزىنىڭ تاريحي دامۋىندا تالاي زاماندى ارتتا قالدىرىپ، سوۆەتتىك وتانىمىزدىڭ ساياسىندا ءوسىپ وركەندەگەن قازاق حالقىنا كەرەگى – بۇرىنعىنىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالت-ساناسى ەمەس، بۇگىنگى كۇننىڭ تىرشىلىك مۇقتاجى ەكەندىگى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنداعى جولداستارعا تۇسىنىكتى ەمەس پە ەكەن!».
قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني مۇرالارىنىڭ عىلىمي تۇرعىدان بايىپتى زەرتتەلۋىنىڭ قاجەتتىلىگى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىنا تۇسىنىكتى بولاتىن. تۇسىنىكسىزدىگى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانعان مانشۇك مامەتوۆا سياقتى:
«سوۆەتتىك وتاننىڭ ساياسىندا ءوسىپ وركەندەگەن، بۇرىنعىنىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالت-ساناسىن ەمەس، قازاق حالقىنا كەرەكتى – بۇگىنگى كۇننىڭ تىرشىلىك مۇقتاجىن»،– قورعاپ قازا تاپقان ارۋدىڭ اناسىن يدەولوگيالىق ارانداتۋى.
اكەسىنىڭ «حالىق جاۋى» ەمەس، «حالىقتىڭ دوسى» ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن مايدانعا اتتانعان نامىستى قىزدى تاربيەلەگەن، جيىرماسىنشى جىلدارى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى تۋرالى ج.ايماۋىتوۆ، م.جۇماباەۆ، ى.مۇستامباەۆ، ق.كەمەڭگەروۆ، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆپەن پىكىر سالىستىرعان ءامينا مامەتكەلىنىنىڭ سول دۇرىس نيەتىن:
«مۇنىڭ ءبارىن ءبىلىمنىڭ ازدىعىنان، تاجىريبەسىزدىكتەن كەتكەن كەزدەيسوق قاتە دەۋگە بولا ما؟»
بولادى ەكەن. ويتكەنى:
«بۇل – قاتە عانا ەمەس، بۇل – تەرىس باعىت. مۇنىڭ نەگىزى – قازاقتىڭ بۇرىنعى فەودالدىق قۇرىلىسىن دارىپتەۋ، وتكەن ءداۋىردىڭ ءتۇرلى وكىلدەرىن ماقتاپ، كەيبىر رەاكتسياشىل ەلەمەنتتەردى اقتاپ الۋ، قازاق اۋىلىندا تاپ كۇرەسى بولعانىن جوققا شىعارۋ» ەكەن، مىنە، سوندىقتان دا عىلىم، ادەبيەت جانە كوركەم ونەر قايراتكەرلەرى جايىندا جاساعان بايانداماسىندا قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى شاياحمەتوۆ جولداس: «ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ كەيبىر قىزمەتكەرلەرى، تىلەسە دە، تىلەمەسە دە، الدەقاشان قيراتىلىپ، ۇمىتىلعان جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىققا وزدەرىنىڭ قاتەلەرى ارقىلى ەسىك اشتى»،– دەپ وتە دۇرىس ايتتى. قازىرگى زاماننىڭ تاقىرىبىنان قاشقاقتاۋ، ادەبيەت پەن ءتىل ماسەلەلەرىن بولشەۆيكتىك پارتيانىڭ ساياساتىنان – سوۆەتتىك قۇرىلىستىڭ تىرشىلىك نەگىزى بولىپ تابىلعان ساياساتتان بولەك الىپ قاراۋ، شىنىندا دا، بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدىق يدەولوگيانى جانداندىرۋعا، يدەياسىزدىق پەن بيساياساتتىققا جول اشادى. ويتكەنى ۇلى لەنين ايتقانداي، بيپارتيالىق دەگەنىمىز – بۋرجۋازيالىق يدەيا، ال پارتيالىق دەگەنىمىز – سوتسياليستىك يدەيا. سوندىقتان دا قازاقستان كوممۋنيستەر (بولشەۆيكتەر) پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى عىلىم مەن ادەبيەتتەگى بيساياساتتىق فاكتىلەرىن ەلەۋسىز قالدىرا المادى، حالىقتىڭ رۋحاني تىلەكتەرىن ورىنداۋدا وزدەرىنىڭ بورىشتارى مەن مىندەتتەرىن ۇمىتقان ادامدارعا قارسى كۇرەسىن باسەڭدەتە المادى. قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنداعى ساياسي ورەسكەل قاتەلەر تۋرالى» قاۋلىسىندا بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا ماسەلەلەرى جونىندەگى نۇسقاۋلارىنا تولىق سۇيەنە وتىرىپ، ادەبيەتشىلەر مەن ءتىل ماماندارىنىڭ تاياۋداعى مىندەتتەرىن كورسەتىپ بەردى. ءبىزدىڭ ادەبيەتشىلەرىمىز بەن تىلشىلەرىمىز پارتيانىڭ نۇسقاۋلارىن تولىق قولدانىپ، يدەولوگيالىق جۇمىستاعى ساياسي قاتەلەر مەن بۇرمالاۋشىلىقتاردى تەرەڭنەن ۇعا بىلۋلەرى كەرەك، ول قاتەلەردىڭ زاردابىن جويا بىلۋلەرى كەرەك، ءسويتىپ، عىلىم مەن ادەبيەتتە يدەياسىزدىق پەن بيساياساتتىققا جول بەرمەۋلەرى كەرەك. عىلىم مەن ادەبيەتتە پارتيالىق كۇشەيسىن! پارتيامىز بەن حالقىمىزدىڭ قازىرگى تالابى وسى. بۇل تالاپ كوممۋنيستىك قوعام ورناتۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ الدىڭعى قاتارىنداعى يدەولوگيا مايدانىنىڭ بارلىق قايراتكەرلەرىنىڭ جۇمىسىنا نەگىز بولۋعا ءتيىستى»,– بولدى.
مۇنداعى ايتىلعان ءار «نۇسقاۋ» الداعى ءۇش جىل بويى تىكەلەي ساياسي ناقۋاندىق قىزمەتكە اينالىپ، ءار ءسوز، ءار ورام، ءار ادام جەكە-جەكە اشكەرەلەنىپ، جەكە-جەكە تالقىعى ءتۇستى. ال جازۋشىلار وزدەرىنە تيەسىلى قىزىل ءسوزدى بارىنشا ساياسي تۇرعىدان قىرناپ، «باتىلداندىرىپ» (س.مۇقانوۆ), نەعۇرلىم اسەرلى ورامدارمەن تۇرلەندىرىپ، «وزدەرىنىڭ جۇمىسىنا نەگىز ەتىپ الدى».
ۇستازىمىز ا.قايىرگەلدين مارقۇم، وسى جايلاردى قىزۋلانا سويلەپ كەلىپ: «ءبىز نە ىستەمەدىك...»،– دەپ، قولىن ءبىر-اق سەرمەۋمەن ءسوزىن اياقتايتىن. زادى ءوزىنىڭ دە وسى ماقالاعا قول قويعانى جانە ونىڭ «مادەنيەت مايدانىندا» سالعان ىلاڭى ەسىنە ءتۇسىپ كەتەتىن بولسا كەرەك.
ال مۇحتار اۋەزوۆ «وزىنە نە ىستەمەگەن، ويىنا كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەگەن» ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ساقتاعان بايىشەۆتى:
«مەن ءوزىمنىڭ تاراپىمنان، باعانا ءبىر ايتىپ وتكەنىمدەي، س.ب.بايىشەۆتىڭ قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنداعى ءبىزدىڭ اكادەميكتەردىڭ قاتارىنان ورىن الۋى بارىنشا ماقساتتى جانە قاجەتتىلىك ەكەندىگىن تەرەڭ قۇرمەتپەن سەزىنە وتىرىپ، تولىق سەنىممەن ونىڭ كانديداتۋراسىن قولدايمىن. ونىڭ بارلىق عىلىمي-زەرتتەۋلەرى مەن قوعامدىق قىزمەتتەرىن قورىتىندىلاي وتىرىپ، ساقتاعان ءبايىشۇلىنىڭ جەكە تۇلعاسىنىڭ كوپتەگەن بەلگىلەرى وسى كانديداتۋراعا تولىق لايىق كەلەدى. وندا عالىمعا اسا قاجەتتى ىشكى ادالدىققا قوسا – تالاپشىلدىق، تاباندى قايسار ادامنىڭ مىنەزى بار. مۇنىڭ بارلىعى عىلىم اكادەمياسىنا ءدال بۇگىن اسا قاجەتتى، سەپتىگىن تيگىزەتىن مىنەز. عىلىم اكادەمياسى ءوزىنىڭ قاتارىن لايىقتى اكادەميكپەن تولىقتىرۋى قاجەت. مەنىڭ ويىمشا، ساقتاعان ءبايىشۇلى ارقىلى عىلىم اكادەمياسى سونداي كانديداتپەن تولىعاتىنىنا سەنەمىن»,–دەپ اكادەميكتىك اتاققا قۋانا-قۋانا ۇسىندى.
وسى رەتتە زامانداستارىنىڭ: «اۋەزوۆ كورگىسى كەلمەسە – تاۋدى دا كورمەيتىن، العاعىسى كەلسە – وزىنە ءومىر بويى قاستاندىق جاساپ كەلگەن ادامدى دا جويداۋسىز ماقتاي جونەلەتىن»،– دەگەن پىكىرى ويعا ورالادى. بۇل پىكىردى ايتۋعا قانداي ىشكى مۇددە ماجبۇرلىك ەتتى، كىم ءبىلسىن، بىراق اق تىلەگى ەدى دەپ تاعى دا ايتا المايمىز. الدە ادەتتەگىدەي ورتالىق كوميتەت ءماجبۇر ەتكەندىكتەن الداعى ءۇمىتتى كۇندەردەگى الار سىباعاسىنا الاڭداماس ءۇشىن وسىنداي قادام جاسادى ما. بۇل، ارينە، كەز-كەلگەن ۇلى ادامنىڭ بويىنداعى قايشىلىق. ءبىر انىعى، ايتەۋىر، «پارتيالىق ءادىل پرينتسيپتەن» تۋماعانى شىندىق. ال تۋرا سول كەزدە م.اۋەزوۆ «تەرەڭ قۇرمەتپەن سەزىنە وتىرىپ، تولىق سەنىممەن» قارايتىن، بويىنان «عالىمعا اسا قاجەتتى ىشكى ادالدىققا قوسا – تالاپشىلدىق پەن تاباندى قايسارلىقتى» كورگەن» س.بايىشەۆ وزگە ءبىر پيعىلداعى يدەولوگيالىق مايداننىڭ ساياسي كوميسسارى رەتىندە «تاباندىلىق پەن قايسارلىق» تانىتىپ جاتقان بولاتىن.
«جازالاۋ ساياساتىنىڭ» ەكپىنى مەن پارمەنى باسەڭسىپ قالماس ءۇشىن «پراۆدا» گازەتى ءوزىنىڭ ءتىلشىسى ا.چەرنيچەنكو ارقىلى ءتۇرلى قوستاۋ پىكىرلەرىن (وتكليك) ۇيىمداستىرىپ، قازاقستانداعى ءار ءبىر اشكەرەلەۋدى «پراۆدانىڭ» باس رەداكتورى ل.ف.يليچەۆقا، ال ول ءوز كەزەگىندە م.ا.سۋسلوۆقا جەتكىزىپ وتىردى. ءسويتىپ، بۇكىل قازاقستاننىڭ يدەولوگياسى تىكەلەي كرەملدىڭ قاداعالاۋىن كوشتى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
