1851 جىلعى قازاق دالاسىنىڭ توپوگرافيالىق كارتاسى جانە ۇمبەتەي بەيىتى

العى ءسوز

بىزدەر ءبىراز جىلداردان بەرى ولكەتانۋشىلىق ماقسات-مۇددە تۇرعىسىنان ارحيۆ قۇجاتتارىن، ەسكى كارتا-سىزبالاردى، كونە جازبالاردى زەردەلەپ، ونى جۇرتشىلىق نازارىنا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى مەن باق بەتتەرىندەگى تانىمدىق جاريالىمدار ارقىلى جەتكىزىپ جۇرگەن جايىمىز بار. قازىرگى تاڭدا كەشەگى تورعاي، بۇگىنگى قوستاناي وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعالارعا قاتىستى ءبىرشاما ارحيۆ قۇجاتتارى مەن ايماقتىڭ سىزبا كەسكىندەمەسى بەينەلەنگەن ەسكى كارتالار، تاريحي جازبالار قويما-قورجىنىمىزعا جيناقتالىپ قالدى. كارتا-سىزبالاردىڭ اسا ماڭىزدى ۇلگىلەرىن كوپشىلىك قاۋىمنىڭ يگىلىگىنە جاراسىن دەگەن نيەتپەن وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنە تابىستادىق (مارحابات: تاريحي جادىگەر: قوستاناي قالاسىنىڭ العاشقى كارتاسى).

دەسەك دە، قولىمىزداعى قورجىننان ءالى دە بولسا ماڭىزدى اقپاراتتاردى جۇرت تالقىسىنا سالۋعا بولاتىندىعىن بايقايمىز. مىسالى، 1851 جىلى ورىنبور اسكەري كورپۋسىنىڭ باس شتابى ورىنبور اكىمشىلىگىنە قاراستى قازاق ولكەسىنىڭ ۇلكەن (گەنەرالنىي) توپوگرافيالىق كارتاسىن جاريالادى. وندا كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنىڭ باتىس بولىگى بەينەلەنىپ، ونى «ستەپ كوچۋيۋششيح كيرگيزوۆ مالوي وردى» دەپ اتايدى. ولكەنىڭ سولتۇستىكتەگى شەكاراسىن وي ء(ۇي) وزەنىنىڭ توبىلعا قۇيار ساعاسىنان بەلگىلەسە، وڭتۇستىكتەگى شەتىن حيۋا، قوقان حاندىقتارىنىڭ شەكاراسىنا تىرەيدى.

تانىمدىق ماڭىزى زور، قۇندى تاريحي سىزبانى زەردەلەي كەلگەندە، تورعاي وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنىڭ بويىنان «م. ەمبەتەي»، ياعني «ەمبەتەي مولاسى» دەگەن بەلگى كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى. بۇل قانداي اتاقتى كىسىنىڭ مولاسى بولۋى مۇمكىن دەگەن ويعا، ەڭ الدىمەن، ءوزىمىز زەر قالامىن تارتىپ جۇرگەن ابىلاي حان جانىنداعى ۇمبەتەي جىراۋ مەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ باتىر باباسى ۇمبەتەي ورالدى.

جىراۋ ۇمبەتەي دالانىڭ اۋىزشا تاريحىندا تورعاي وڭىرىمەن ەشقاشان بايلانىستىرىلمايدى. سوندىقتان ول «ءا دەگەننەن» سالماقتى جەبە رەتىندە «قورامساققا سالىنبادى». ال «قورامساققا قول سالىپ، قول سالعاندا مول سالىپ»، ساۋىت بۇزار جەبە شىعاراتىنداي اقپارات-دەرەك ساقتالعان اڭىزدىق تۇلعا – تورعاي وڭىرىنە بەلگىلى ۇمبەتەي باتىر...

ۇمبەتەي ارعى اتامىز تۋ ۇستاعان...

«...بەلگىلى باتىردىڭ تۇقىمى بولعاندىقتان، اقاڭنىڭ جاقىندارىنىڭ ىشىنەن باتىرلىقتى، مىقتىلىقتى سالت قىلعان مىنەزدى ادامدار كوبىرەك شىققان». م.اۋەزۇلى.

احمەتتانۋشىلاردىڭ الدىڭعى تولقىنى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ بويىنداعى قاس باتىرلارعا ءتان قايسارلىق، توزىمدىلىك، تاباندىلىق مىنەزدى ەرەكشە اتاپ ءوتىپ، ونى اتا-بابا قانى ارقىلى بەرىلگەن تابيعي قاسيەت، مىنەز دەپ تانىدى. ايتالىق، م. دۋلاتۇلى، م. اۋەزۇلى سىندى ءبىرى – اعاسىن «اسا قۇرمەتتى» دەپ سىيلاعان ءىنى-سەرىگى، ەكىنشى ءبىرى – «وقىعان ازاماتتارىنىڭ ارتىنان ەرگەن شاكىرت» قاتارىندا بولعان زەرتتەۋشىلەر احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ شىققان تەگىندەگى ۇلى سۇيەكتى ارعىن تايپاسىنان، بەرگى رۋلىق تەگىن ۇمبەتەي باتىردىڭ الدىنان ورگىزەدى.

اعارتۋشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن قازاق جۇرتىنا العاش تانىستىرعان م. دۋلاتۇلى ونىڭ تۋعان اكەسى بايتۇرسىندى دالانىڭ ۇلى قاھارماندارى تەمۋچين، تەمىرلان، كەنەسارى، سىرىم سىندى تۇلعالاردىڭ قاتارىنا جاتپاسا دا، تابيعاتىنان كۇش-قۋاتى مول، جىگەرلى، جەكە باسىنا ەشقانداي بيلەپ-توستەۋدى جول بەرمەيتىن ازاتشىل تۇلعا ەدى دەپ سيپاتتايدى. ال الاش شاكىرتى م. اۋەزۇلى احمەت بايتۇرسىنۇلى تۋرالى «قازاق جۇرتى جالاڭ اتىن ەستىپ قويماي، باسىنان كەشىرگەن ءومىرىن بىلۋگە ىنتىق بولعاندىقتان» سول سۇرانىستى ورايى كەلگەندە وتەۋ ءارى اعارتۋشىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيلى مەرەيتويىن ۇلىقتاۋ ماقساتىندا ارنايى جازعان ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «سۇيەگى – ارعىن، ونىڭ ىشىندە ۇمبەتەي بولادى. بەرىدەگى اتالارى ۇمبەتەيدەن شىققان شوشاق، تۇبەك (ۇمبەتەي رۋىنىڭ شەجىرەسىن تۇزەۋشى يبراھيم اعىتاەۆ بۇل كىسىنى «كوبەك» دەپ ەسەپتەيدى-اۆت.), اقاڭ – شوشاقتىڭ نەمەرەسى. ءوز اكەسىنىڭ اتى – بايتۇرسىن. اقاڭنىڭ تۋىپ وسكەن اۋىلى، قىر قازاعىنىڭ ۇعىمىنشا، ول كەزدەگى ۇمبەتەيدەگى ىرگەلى اۋىلدىڭ ءبىرى بولعان. ونىڭ ۇستىنە، بەلگىلى باتىردىڭ تۇقىمى بولعاندىقتان، اقاڭنىڭ جاقىندارىنىڭ ىشىنەن باتىرلىقتى، مىقتىلىقتى سالت قىلعان مىنەزدى ادامدار كوبىرەك شىققان».

باتىرلىق – جاۋىنگەرشىلىك زاماندا «ات ۇستىندە كۇن كورىپ، اشارشىلىق، ءشول كورىپ»، «مۇز جاستانىپ، قار جامىلعان» اسقان توزىمدىلىك، باتىلدىق، ەرلىك جاساپ، جاۋدىڭ قانىن توككەن كىسىگە بەرىلەتىن داڭقتى اتاق. كونە تۇركىلىك ىقىلىم زاماننان سولاي كەلە جاتىر. تۇركى جۇرتىندا بيلىك تاعىنا تاڭىردەن بىتكەن بەكزاتتىق، قازاق اراسىندا شىڭعىستان تاراعان اقسۇيەكتىك تەك ارقىلى توتە جولمەن كەلە الاتىن حان-سۇلتاندار ءۇشىن دە باتىرلىق اتاق تاق تالاسىندا شەشۋشى ماڭىزعا يە بولىپ وتىرعان.

كونە تۇركىلىك دەرەكتەردى ءارى ىسىرىپ، زەردى ءدۇربىسىن بەرگىدەگى تاريحقا سالعاندا، قازاق جۇرتىن ۇلكەن تاققا وتىرىپ بيلەگەن اتاقتى حان-سۇلتانداردان باتىر ء(باھادۇر) اتاعىن الماعانى كەمدە-كەم. تىم قازبالاماي-اق، ءحۇىىى عاسىرداعى كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردىڭ حاندىق مورىنە تۇسكەن ەسىمى «ابۋلحاير-مۋحاممەد-گازي-باحادۋر-حان» بولسا، ودان كەيىن ءۇش ءجۇزدى بيلەگەن ابىلاي حاننىڭ مورىنە «باحادۋر ابىلاي حان بين سۋلتان ۋالي» دەگەن ەسىم-سويى ءتۇسىپ، ولاردىڭ حاندىق لاۋازىمىنا باتىر اتاعى دا تاڭبالانعان.

م. اۋەزۇلى «بەلگىلى باتىر» دەپ اتاعان ۇمبەتەي – ءحۇىىى عاسىرداعى جوڭعار-قالماق شاپقىنشىلىعى تۇسىندا ەرلىك ىستەرىمەن اتاعى شىققان كىسى. حالىق جادىنداعى شەجىرەلىك دەرەكتەر مەن حالىق اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىندا ول داڭقتى باتىر قوشقارۇلى جانىبەكتىڭ (حالىق اۋزىندا  شاقشاق نەمەسە تارحان جانىبەك دەپ اتالادى) زامانداسى ءارى جاقىن تۋىسى. 1903 جىلى مۇحامەديار بالعىمباەۆ (ىبىراي التىنسارى بالاسىنىڭ سۇيىكتى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ابدىعالي بالعىمباەۆتىڭ اعاسى – اۆت.) جازباعا تۇسىرگەن ۇمبەتەيلىك قارپىق اقىننىڭ اقتاس پەن بايتۇرسىننىڭ سىبىردەگى ايداۋدان ورالعان كەزىندە جىرلاعان كولەمدى جىرىندا ۇمبەتەي «تۋ ۇستاعان باتىر»، شاقشاق جانىبەككە جاقىن تۋىس كىسى رەتىندە سۋرەتتەلەدى:

ۇمبەتەي ارعى اتامىز تۋ ۇستاعان،
دۇسپاننان بەتى قايتىپ جىلىسپاعان.
قۇدايدان نە تىلەسە سونى بەرىپ،
تۋعان سوڭ قاناسىنا تىنىستاعان.

ەر بولسا زامانىندا قايراتى اسقان،
كۇنشىلىك تابىلادى قارىنداستان.
ۇمبەتەي جانىبەكپەن تۋىس ەدى،
جەرى جوق وسالدىقپەن جاۋدان قاشقان.

ۇمبەتەي رۋى شەجىرەسىنىڭ بىلگىرى، ولكەتانۋشى يبراھيم اقساقال اعىتاەۆتىڭ جازۋىنشا، جانىبەك تارحان مەن ۇمبەتەيدىڭ تۋىستىق تامىرىنىڭ ءدوپ تىنىسى شاقشاقۇلى كوشەيدە توعىسىپ، ودان ءارى قاراي ءبىر اتا اۋلەتىنە ۇلاسادى. كوشەيدەن تۋعان – قوشقاردان جانىبەك باتىر، ال قالقاماننان – بايسەيت، ودان – ۇمبەتەي. دەمەك، ۇمبەتەي – شاقشاق جانىبەك باتىردىڭ  نەمەرە ءىنىسى.

ورايى كەلگەندە، احمەتتىڭ اتا-تەگىن شاقشاقتان تىكەلەي تارتا كەلە، ۇمبەتەي باتىر ارقىلى بايتۇرسىنعا ۇلاساتىن كەلتە شەجىرەنى بىلايشا تارقاتۋعا بولادى (1 سۋرەت):

(1 سۋرەت. بايتۇرسىنۇلى اۋلەتىنىڭ كەلتە شەشىرەسى)

قارپىق اقىننىڭ ۇمبەتەي باتىردى جانىبەكپەن تۋىس دەپ سيپاتتاۋى شىندىققا جاناسادى. ءحۇىىى عاسىردان جەتكەن رەسەيلىك ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ بىرىندە، تاريحشى ي.ەروفەەۆانىڭ كورسەتۋىنشە، 1743 جىلدىڭ 21-22 ماۋسىمىندا ارعىن شاقشاق جانىبەك باتىرعا قاراعان ورتا جانە كىشى ءجۇزدىڭ بيلەۋشى توبى پاتشاعا ادال بولۋعا انت بەرەدى جانە ونى وزدەرىنىڭ تاڭبالارىمەن كۋالاندىرعانى تۋرالى مالىمەت بار. ءتىزىمنىڭ باسىندا شاقشاق جانىبەك ىقپالىنداعى بي-باتىرلاردىڭ ەسىمدەرى ورىن العان. سول تىزىمدە ۇمبەتەي دە اتالادى جانە ونىڭ ەسىمىنە «باتىر» (ۋمبەتەي باتىر) دەگەن اتاق قوسىلىپ جازىلعان. مۇنى ۇمبەتەي باتىر تۋرالى العاشقى جازبا دەرەكتىڭ ءبىرى دەپ قابىلداۋعا بولادى.

ۇمبەتەي باتىردىڭ تاريحي جازبالاردان ايقىن كورىنەتىن ءبىر كەزەڭى – باشقۇرت جەرىندە باستالعان ە. پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىنىڭ تۇسى. اتالمىش كوتەرىلىستىڭ قازاق جۇرتىنا تيگىزگەن اسەرى جونىندە ارنايى زەرتتەۋ ەڭبەك جازعان ن. بەكماحانوۆانىڭ «لەگەندا و نەۆيديمكە» دەپ اتالاتىن كىتابىندا ە.پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىنە ورتا ءجۇز بيلەۋشىسى ابىلايدىڭ قولداۋ كورسەتكەنىن، حان مەن پۋگاچەۆ اراسىندا حات الىسىپ، كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلگەنى تۋرالى ءبىرشاما دەرەكتەر بار.

تاريحشىنىڭ جازۋىنشا، باشقۇرتتار كوتەرىلىسىنە ارعىن تايپاسىنىڭ شاقشاق، سارىجەتىم اتالارى قاتىسىپ، وعان جانىبەك باتىر بالاسى ءداۋىتباي تارحان جەتەكشىلىك جاسايدى. ونىڭ 1774 جىلى كوتەرىلىس باسشىسىنا جولداعان حاتتارى مەن كىسىلەرىنىڭ اراسىندا ۇمبەتەي ەسىمىنە جۋىقتايتىن «ۋمەتباي» دەگەن كىسىنىڭ اتى اتالادى. حاتتا ول «ءداۋىتباي تارحانننىڭ بالاسى» دەپ كورسەتىلگەن: «ۆ اپرەلە-ماە 1774 گودا ستارشينى كاراۋلەنەكوي، كانجەگالينسكوي، ارگىنسكوي، كيپچاتسكوي ۆولوستەي پو ينيتسياتيۆە پراۆيتەليا چاكچاتسكوي ي چەرجاتىنسكوي ۆولوستەي داۋتباي-تارحانا ۋستانوۆيلي پەرەپيسكۋ س پۋگاچەۆىم، كوتورىي ۆ تو ۆرەميا ناحوديلسيا ۆ باشكيري. ...پولۋچيۆ پيسمو، داۋتباي-تارحان دوگوۆوريلسيا و سوۆمەستنىح دەيستۆياح سو ستارشينوي حۋتايمەندى-سۋلتانوم ي ستال گوتوۆيت «ۆويسكا ۆ ۆولوستياح چاكچاتسكوي، چارچاتسكوي، كانچيگالينسكوي ي كيپچاتتسكوي ياكو جە ي لوشادەي، چتوب يتتي نا روسسيۋ... ي وتپراۆيل س ەتيم يزۆەستيەم ك پۋگاچەۆۋ سۆوەگو سىنا ۋمەتبايا».

جازبا دەرەكتەردەگى «ءداۋىتباي تارحان پۋگاچەۆقا بالاسى ۇمبەتەيدى اتتاندىردى» دەگەن دەرەكتى تۋرا ماعىنادا قابىلداماي، قازاقي تانىمداعى «ءبىر اتانىڭ بالاسى» دەگەن ۇعىممەن تانۋ قاجەت.

اتالعان تاريحي قۇجاتتاعى «پراۆيتەل چاكچاتسكوي ي چەرجاتىنسكوي ۆولوستەي داۋتباي-تارحانا» دەگەن مالىمەتتەگى رۋ اتاۋلارى ارعىننىڭ شاقشاق پەن سارىجەتىم اتالارى ەكەندىگى ءسوزسىز. ال سول رۋلاردىڭ بيلەۋشىسى دەپ اتالاتىن قۇدايمەندى (حۋتايمەندى) سۇلتان، ش.ءۋاليحانوۆتىڭ جازبالارىندا، حيۋانى بيلەگەن جادىك تۇقىمىنان تارايتىن قايىپ حاننىڭ نەمەرە ۇرپاعى، ابىلاي حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى. قۇدايمەندى سۇلتاننان كەيىن ارعىن تايپاسىن ونىڭ بالاسى جۇما (دجۋما حۋدايمەنديەۆ) سۇلتان بيلەپ، ول ارحيۆ دەرەكتەرى بويىنشا، 1838 جىلدىڭ مامىر ايىندا قايتىس بولادى.

القيسسا، ءداۋىتباي تارحاننىڭ قيمىل-ارەكەتىنە ە.پۋگاچەۆ قالاي جاۋاپ بەردى ەكەن، ەندى سوعان ورالايىق. ە.پۋگاچەۆ ورتا ءجۇز قازاقتارىمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان كەلىسسوزدەردىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرىپ، ءداۋىتباي تارحان مەن ابىلاي سۇلتانعا باشقۇرت وپاق (ۋپاك) پەن شۇكۇر (شۋكۋر) ورازوۆتاردى (ۋرازوۆ) اتتاندىرادى: «پۋگاچەۆ وتپراۆيل س پوسلانتسامي داۋتباي-تارحانا باشكير ۋپاكا ي شۋكۋرا ۋرازوۆىح، كوتورىە دولجنى بىلي وتۆەزتي پيسمو ي پوسەتيت داۋتباي-تارحانا، ەنبەكەيا-باتىرا ي ۋرامبەتا-باتىرا». مۇنداعى ورىسشا جازىلعان «ەنبەكەيا-باتىر» قازاقتىڭ  ۇمبەتەي باتىر اتاۋىنا جاقىن ەكەندىگىن تاعى ءبىر ەسكەرىپ قويۋعا بولادى.

تورعاي جەرىنە جەتكەن باشقۇرت ەلشىلەرىمەن ءداۋىتباي تارحان مەن ەمبەتەي باتىر باستاعان وتىزدان استام قازاق بي-باتىرلارىنىڭ قاتىسۋىمەن بولعان كەزدەسۋ سارىتوعاي وزەنى بويىندا وتەدى: «ۆسترەچا ۋپاكا ي شۋكۋرا ۋرازوۆىح س ەمبەتەەم-باتىروم ي داۋتباي-تارحانوم پرويزوشلا نا رەكە سارى-تۋرگاي، كۋدا دليا سوۆەتا سەحاليس بولەە 30 كازاحسكيح ستارشين. ۋزناۆ و پروسبە پۋگاچەۆا سوبرات نەسكولكو تىسياچ كازاحوۆ ي ناپاست نا كرەپوست زۆەرينوگولوۆسكۋيۋ، ستارشينى رەشيلي ەمۋ پوموچ ي پروسيلي تولكو دات ۋكازانيا، «كۋدا دە ياۆيتتسا يلي كاكيە مەستا رازوريات پريكاجەت».

اتالعان تاريحي قۇجاتتارداعى ءداۋىتباي تارحانمەن قاتار بىردە «ۋمەتباي»، بىردە «ەنبەكەي»، ەندى بىردە «ەمبەتەي باتىر» دەپ اتالاتىن كىسى، شەجىرەشى يبراھيم اقساقالدىڭ باعامداۋىنشا، ۇمبەتەي باتىردىڭ ورىسشا دىبىستالعاندا بۇرمالانىپ، سونىڭ نەگىزدە جازباعا تۇسكەن ەسىمى. ءبىز بۇل پىكىردى تولىق قۋاتتايمىز. ورىسشا اتاۋلاردىڭ قازاقشا بالاماسى تىلىمىزدەگى سول دىبىستىڭ دالمە-دالدىگى نەگىزىندە سارالانباي، قازاق ءتىلىنىڭ فونەمالىق جانە ماعىنالىق ەرەكشەلىكتەرى بويىنشا ايقىندالۋى ءتيىس. ۇمبەتەي باتىردىڭ اتىن جازۋدا ورىس تىلىندە «ءۇ» فونەماسى جوق بولعاندىقتان، ولار ونى سول دىبىسقا جاقىن ورىس تىلىندەگى وزگە فونەمالار ارقىلى بەرىپ، سنىڭ نەگىزىندە ونى تۇرلىشە تاڭبالاپ وتىرعان. مۇنداي كورىنىسكە ورىسشا دىبىستالىپ، سول دىبىستىق نەگىزدە تاڭبالانعان كىسى ەسىمى، جەر-سۋ اتاۋلارىنان كوپتەگەن مىسالداردى ءتىزىپ كەلتىرۋگە بولادى. بۇل – الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى مىندەت دەپ ەسەپتەيمىز.

ءسوز ورايى كەلگەندە، ۇمبەتەي اتتى ەسىمنىڭ ءتۇپ-توركىندىك ماعىناسىنا نازار اۋدارا كەتكەن ءجون دەپ سانايمىز. اتاۋلىق ەسىم ءتۇبىر مەن قوسىمشا سوزدەن تۇرادى: ءتۇبىر ءسوزى – ۇمبەت، قوسىمشا تىركەسى – تاي (تەي). ۇمبەت – پايعامباردىڭ قاۋىمى، ۇرپاعى دەگەندى بىلدىرسە، «تاي» قوسىمشاسىندا ەكى ماعىنا بار. ءبىرىنشىسى – قازاق اراسىندا كوبىنە ەرەكەلەتۋ ماعىناسىندا ايتىلاتىن «تاي» دەگەن جالپاق ءسوز بولسا، ەكىنشىسى قالماق تىلىندە تەكتىلىك لاۋازىمدى بىلدىرەتىن «تايشى» ءسوزىنىڭ قىسقارعان ءتۇرى. قالماقتان قالعان «تايشى» – تۇركى تىلدەرىندەگى بيلەۋشى «حان، سۇلتان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «الپامىس باتىر» جىرىندا «تايشىق» اتتى قالماق حانى بار. جىردا جىرشىنىڭ كەيىپكەر ەسىمىنە قالماق تىلىندەگى اتاۋدى قولدانۋدا «اتىنا زاتى ساي» ەتىپ شەندەستىرۋ كوركەمدىك ءتاسىلى كورىنىس العانى ءسوزسىز. «تايشىباي»، «تايشىبەك»، «تايشىقارا»، «تايبەك»، «تايعارا» دەگەن ەسىمدەر قازاق اراسىندا وسى كۇنگە دەيىن كەزدەسەدى. قىسقاسى، جىڭىشكە داۋىستى دىبىستاردان قۇرالعان «ۇمبەت» تۇبىرگە جۋان قوسىمشا «تاي» جالعانعاندا، سينگورمونيزم زاڭىنا وراي ول جىڭىشكە ۇندەستىككە اينالادى.

القيسسا، اڭگىمە وزەگىنە قايتا ورالايىق. ءداۋىتباي تارحان مەن ۇمبەتەي باتىر باستاعان قازاق جاساقتارى باشۇرتتاردى قولداپ، زۆەرينوگولوۆسك بەكىنىسىنە شابۋىل جاسادى ما، جاسامادى ما، ول جاعى تاريحتان بىزگە بەلگىسىز. شەجىرەشى يبراھيم اقساقال كونەكوز قاريالاردىڭ سوزىنە سۇيەنىپ، قازاق جاساقتارى زۆەرينوگولوۆسك، وزەرنىي، پرەسنوگوركوۆ، ترويتسك بەكىنىستەرىنە شابۋىل جاسادى، سول شابۋىلدا ۇمبەتەيدىڭ جيەنباي، ارالباي اتتى ۇلدارى مەرت بولىپتى دەيدى. بۇل ماسەلەنى تولىق بىلمەگەندىكتەن، بۇدان ءارى ءسوز ءوربىتۋدى ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ورىنسىز دەپ ەسەپتەيمىز.

ال ۇمبەتەي باتىردىڭ كوتەرىلىسكە قاتىسقان باشقۇرتتارعا بولىسىپ، ولارعا قولداۋ كورسەتكەنى قارپىق اقىننىڭ تولعاۋىندا كورىنىس تاپقان. تولعاۋداعى:

كاپىرگە قىلىش سىلتەپ قارىسقانىم!
دۇنيەدە تەڭىن تاۋىپ، جارىسقانىم!
تانىڭنەن دۇشپان كورسەڭ، تۇگىڭ شىققان،
لايىق زامانىڭا ارىستانىم! - دەپ كەلەتىن جىر جولدارى باتىردىڭ كوتەرىلىسشى باشقۇرتتاردى قولداپ، ورىس اسكەرلەرىنە قارسى اسكەري قيمىل-ارەكەتتەر جاساعانىن بىلدىرەدى دەپ ويلايمىز.

ۇمبەتەيدىڭ ە.پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىنە قاتىسقان باشقۇرتتارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعانىن بىلدىرەتىن كەلەسى كورىنىستىڭ ءبىرى – باتىردىڭ التى ايەلىنەن تۋعان 26 بالانىڭ ءبىرى بولىپ تانىلىپ، ۇمبەتەيلەرگە ءسىڭىپ كەتكەن ەستەك رۋى. ە.پۋگاچەۆ كوتەرىلىسى جەڭىلىسكە ۇشىراعاننان كەيىن پاتشا اكىمشىلىگى قارۋ كوتەرگەن باشقۇرتتاردى اياۋسىز، قاتتى جازالاعانى جانە جازالاۋدان قاشقان باشقۇرتتار قازاق دالاسىنان پانا ىزدەگەنى دە تاريحتان بەلگىلى. ءزابىر شەككەن سول باشقۇرتتاردىڭ ءبىر توبى كوتەرىلىسكە تىلەۋلەس بولعان ۇمبەتەي باتىردان پانا تابۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، ابىلقايىر حان مەن باتىر، باراق سۇلتاندار اراسىنداعى تارتىستىڭ «كوكپارىنا» تۇسكەن قارقالاپاق رۋىن ۇمبەتەي باتىر ءوز قامقورلىعىنا العانى بايقالادى. قاراقالپاقتاردىڭ باتىردان تاراعان ءبىر بالاداي بولىپ ۇمبەتەي رۋىنا ءسىڭىپ كەتۋى دە داڭقتى تۇلعانىڭ سابدارلى، سالماقتى ساياساتكەر بولعاندىعىن بىلدىرسە كەرەك. ۇمبەتەيدىڭ ۇرپاقتارىنا: «بۇلاردى بوتەنسىپ، قىز الىسىپ، قىز بەرىسەتىن بولساڭدار، كوردە تىنىش جاتپايمىن» (ي.اعىتاەۆ),- دەگەن وسيەتى ءسوز قالدىرۋى – ونىڭ كىرمە جۇرتتى ەلگە ءسىڭىستىرۋ، جاقىنداتۋ قارەكەتىنىڭ كورىنىسى ەكەندىگى ءسوزسىز. بۇل تۇستا قىرعىزدى شاپقان ابىلاي حاننىڭ قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى كوكشەتاۋ ماڭىنداعى ارعىندارعا قوسىپ، سودان «جاڭا قىرعىز» دەگەن رۋدىڭ پايدا بولعان كورىنىسىن ەسكە تۇسىرەدى.

ءبىر قىزىعى، شەجىرەلىك اڭىزداردا ۇمبەتەي باتىردىڭ قالماق قىزىنان تۋعان بالانى بولەكتەۋ كورىنىسى جوق. مۇنىڭ سەبەبى دە تۇسىنىكتى: جاۋىنگەرشىلىك زاماندى كوپ كورگەن قازاق تانىمىندا قالماق جۇرتىنان قاتىن الۋ – ۇلكەن ابىروي. سەبەبى ودان باتىر، ەرجۇرەك ۇرپاق تۋادى دەپ ەسەپتەلگەن. بۇقار جىراۋ تولعاۋلارىنداعى «قالماقتان الساڭ ءبىر زايىپ // سۇيەگىڭدى جوعالتپاس» نەمەسە «قاتىن الساڭ قالماقتان // توردە جاتىپ سالماقتان» دەپ كەلەتىن جىر جولدارى – سونىڭ ايعاعى.

باس ساۋعالاعان باشقۇرتتارعا پانا بەرگەن، تالاسقا تۇسكەن قاراقالپاقتاردى قامقورلىققا العان ۇمبەتەي باتىردىڭ كورەگەندىلىگىنىڭ، اقىلدىلىعىنىڭ كورىنىسى قارپىق اقىن تولعاۋىنداعى مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىنا كەستەلەنگەن:

ناشاردى سىرت دۇشپاننان اراشالاپ،
قام ويلاپ، قاراشاعا بولىسقانىم!
ۇلگىمەن ءار ورنىندا تۇرا بەرگەن
اقىلعا اپلوتونداي دانىشپانىم!

تۇيىندەي كەلگەندە، ەمىس-ەمىس تاريحي دەرەكتەر ۇمبەتەيدىڭ 1740-1745 جىلدارداعى قازاق-جوڭعار قارىم-قاتىناسىنىڭ تۇسىندا «باتىر» اتانعاندىعىن، 1772-1774 جىلدارداعى باشقۇرتتار كوتەرىلىسىنە قولداۋ كورسەتكەن بي-باتىرلاردىڭ قاتارىندا بولعاندىعىن بىلدىرسە، ەل اراسىنا كەڭ تاراعاندىقتان ىسىلىپ، كومبەسى ىستىق بولىپ ساقتالاتىن جىر-اڭىزداردىڭ ۇزىن سونارى باتىردى «كاپىرگە قىلىش سىلتەپ قارىسقان»، «تانىنەن دۇشپان كورسە، تۇگى شىققان»، «ناشاردى سىرت دۇشپاننان اراشالاپ // قام ويلاپ، قاراشاعا بولىسقان»، «اقىلعا اپلوتونداي دانىشپان» تۇلعا رەتىندە تانيدى.

ەسكەرۋسىز قالعان بەيىت

ەندىگى كەزەكتە «العى سوزگە» ارقاۋ بولعان «ەمبەتەي مولاسىنا» قايتا ورالايىق. بەيىتتىڭ ورنالاسقان جەرى – تورعاي وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى. بۇل تۇستا تورعايدىڭ وڭ جاعىنان ولكەيەك وزەنى قاپتالداسادى. ولكەيەككە ناۋرىزىم وڭىرىنەن باستاۋ الاتىن قابىرعا وزەنىنىڭ قۇيارلىعىندا باراق سۇلتاننىڭ قولىنان قازا تاپقان اتاقتى ابىلقايىر حاننىڭ بەيىتى ورىن تەپكەن. كارتادا بەيىت «حان سۇيەگى قورىمى» (كلادبيششە حان سۋياك) دەپ بەلگىلەنگەن. قازىرگى تاڭدا بىزدەر «ءمايىت» نەمەسە «مۇردە» دەپ اتاپ جۇرگەن مارقۇم كىسىنىڭ دەنەسىن ەرتەدەگى اتالارىمىز «سۇيەك» دەپ اتاعانى بايقالادى. «سۇيەككە كىرۋ» دەگەن ءسوز تىركەسى جەرلەۋ عۇرپىندا ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىلادى.

«ۇمبەتەي مولاسى» دەپ اتالاتىن بەيىت «حان سۇيەگى» قورىمنان ولكەيەك وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنا ورنالاسقان «سارىوزەك» جايلىمىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ، الاكولگە جاقىنداعاندا كەزدەسەدى. كارتاعا «م. ەمبەتەي» دەپ كولدەنەڭنەن سوزىلا جازىلعان جازىلعان اتاۋدىڭ سىزباداعى نۇكتەلىك نىساناسى قايدا تىرەلەتىنىن اڭعارۋ قيىن. نۇكتە جازۋدىڭ باسىندا دەسەك، وندا ولكەيەك وزەنىنىنە جاقىن الاكولدىڭ ماڭى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. ال نۇكتە جازۋدىڭ سوڭىندا دەسەك، وندا تورعاي وزەنىن جاعالاپ جۇرەتىن تورعاي-ىرعىز سۇرلەۋ جولى دەپ تانۋىمىز قاجەت. كارتادا سول جەرگە وتە كىشكەنتاي «ءۇشبۇرىشتى» () بەلگى سوعىلعان. مۇنى بەيىت دەيمىز بە، الدە اسكەري پيكەت (بەكەت) دەيمىز بە، ول جاعى قيىن. سەبەبى كارتاداعى شارتتى بەلگىلەردىڭ ماعىناسى اشىلعان انىقتامادا مۇنداي بەلگى «پيكەتتەردى» بىلدىرەدى دەپ جازىلعان، ال بەيىتتەردىڭ قالاي شارتتى تۇردە بەلگىلەنەتىنى تۋرالى مالىمەت جوق. شاماسى، كارتا سىزۋشىلار ونى «م.» دەپ بەلگىلەۋ جەتكىلىكتى دەپ ساناسا كەرەك. ايتپاقشى، مۇندا «حان سۇيەگى قورىمىنا» دا ارنايى بەلگى سوعىلماعان، تەك جازۋ عانا بار.

بەيىت تۇسىنداعى تورعايدىڭ جوعارى اعىسىندا قابىرعا وزەنىنىڭ تورعايعا قۇيار ساعاسى (ولكەيەكە قۇياتىن قابىرعا وزەنى ەمەس، تورعايدىڭ وزىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، وعان قايتا قوسىلاتىن وزەن), ءتۇن-قايما (؟) وتكەلى، بەسقوپا جايىلىمى، تورعاي بەكىنىستەرى ورنالاسقان. ال وزەننىڭ بەيىتتەن كەيىنگى تومەنگى اعىسىندا قاراكول جايىلىمى جانە ونىمەن اتتاس كول بار.

بەيىت تۇسىنان وزەننىڭ سول جاعالاۋىنا كوز سالساق، توسىن قۇمى، ودان ءارى قاراي شوشاقۇلى بايتۇرسىننىڭ قىستاۋى بولعان «اقكول» كەزدەسەدى. «اقكول» ەكىگە بولىنگەن – «جاقسى اقكول»، «جامان اقكول» (قازاق وزەن-كولدەردى اششى-تۇششىلىعىنا قاراي «جامان، جاقسى» دەپ بولەدى). جىلانشىقتى جاعالاي سۇلاعان «اققۇم» دا بەينەلەنگەن (2 سۋرەت).

(2 سۋرەت. 1851 جىلى سىزىلعان ورىنبور ولكەسى كارتاسىنان ءۇزىندى)

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بەيىتتىڭ ورنالاسقان جەرى – احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتا-بابالارى جايلاعان ءوڭىر. سول سەبەپتى ونى ۇمبەتەي باتىرعا قاتىستى بەلگى بولار دەپ بولجاپ وتىرمىز.

ساۋاپتى قارەكەت جانە وي قيسىنى

كوڭىلدەگى بولجامدى تارقاتۋ ءۇشىن شەجىرەشى اقساقال يبراھيم اعىتاەۆقا حابارلاسقانىمىزدا، مۇلدەم باسقاشا مالىمەتكە تاپ بولدىق. ونىڭ ايتۋىنشا، باتىردىڭ بەيىتى ناۋرىزىم وڭىرىندەگى سىپسىڭ وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان. كەڭەس داۋىرىندە، ياعني حح عاسىردىڭ 60-جىلدارى (باتىردىڭ ءومىر سۇرگەن زامانىنان 200 جىلدان كەيىن – اۆت.) ۇمبەتەي ۇرپاقتارى باتىرعا قۇلپىتاس قويعان، 2007 جىلى كەسەنەسى سالىنعان، الداعى جازدا باتىردىڭ جانىندا جاتقان باياندى دەگەن ۇرپاعىنىڭ بەيىتىمەن قوسىپ قورشاۋ سوعامىز دەگەن اقپارات ايتتى. ال اڭگىمەگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان بەيىتتى باسقا ءبىر ۇمبەتەي دەگەن كىسى بولار دەگەن ءۋاج دە قوستى.

ويلاندىراتىن اقپارات. راس، ناۋرىزىم بويى - ۇمبەتەيلەردىڭ جاز جايلاۋى. شوشاقۇلى بايتۇرسىن اعاسى اقتاسقا بولىسىپ، جىڭعىلدى وتكەلىندە پولكوۆنيك ياكوۆلەۆتىڭ باسىن جارعان وقيعا 1885 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ۇمبەتەي اۋىلىنىڭ ناۋرىزىمدى جاز جايلاپ، قىستاۋعا اقكولگە كوشىپ بارا جاتقان كەزىندە ورىن الادى. بۇل – ۇمبەتەي باتىر ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتان 100 جىلداي ۋاقىت وتكەننەن كەيىن بولعان قاسىرەتتى وقيعا.

ءبىز ءۇشىن باتىر ۇرپاقتارىنىڭ ءۋاجىنىڭ ءاردايىم ماڭىزى بار. ولاردىڭ ۇمبەتەي ەسىمىن ۇمىتپاي، بەلگى سوعىپ، كەسەنە-قورشاۋ سالىپ جاتقان ىستەرىن قۇپتايمىز، باتىر رۋحىنا باعىشتالعان ساۋاپتى ءىستىڭ ءبىرى دەپ باعالايمىز. بىراق تاريحي دەرەكتىڭ اتى، قالاي اينالدىرساڭ دا، تاريحي دەرەك. قيسىندى وي قايسىبىر تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ ايتىلسا، تابان تىرەر ايعاق رەتىندە بەرەرى مەن بەرەكەسى مول بولار ەدى.

ءحىح عاسىردىڭ ورتا شەنىندە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەري قىزمەتكەرلەرى سىزعان توپوگرافيالىق كارتاعا تۇسكەن «م.ەمبەتەي» دەگەن كىسى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ باباسى ۇمبەتەي باتىر بولۋى مۇمكىن دەگەن ويعا ءبىزدىڭ قيسىندى ءسوزىمىزدىڭ ۇزىن سونارى مىناداي:

1. ەگەر ءحۇىىى عاسىرداعى رەسەيلىك ارحيۆ قۇجاتتارىندا «ۋمەتباي، ەنبەكەي، ەمبەتەي باتىر» دەپ اتالاتىن تاريحي تۇلعانى ۇمبەتەي باتىر دەپ تانىساق، كارتادا بەلگىلەنگەن اتاۋدى دا سونىڭ بالاماسى دەپ تانىعان ءجون بولادى دەپ سانايمىز;

2.  ءحۇىىى عاسىردا، ودان بەرگى ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىنا دەيىنگى كەزەڭدەگى تورعاي وڭىرىندە ۇمبەتەي ەسىمدى قانداي اتاقتى كىسىلەر ءومىر ءسۇردى؟ ءبىز بىلەتىن تاريحتا ۇمبەتەي باتىردان باسقا اتاقتى تۇلعا جوق;

3. كوشپەلى تۇرمىستى تۇتىنعان قازاق دالاسىندا بەيىت-قورىمدار كوپ كەزدەسەدى. بىراق ونىڭ بارلىعى ەسكى كارتالارعا تۇسپەگەن. مۇنىڭ سەبەبى دە تۇسىنىكتى: حالىق جادى ەل ەسىندە ەرەكشە قالعان كىسىلەردىڭ بەيىتىن عانا ساقتاپ قالادى. ۇمبەتەي باتىر – تاريحي جازبالاردا از-ماز، ال حالىق اقىندارىنىڭ تۋىندىلارىندا مول ساقتالعان اتاقتى كىسى;

4. بەيىتتىڭ تۇرعان جەرى – ۇمبەتەي باتىردىڭ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ءوڭىرى. باتىردىڭ باشقۇرت ەلشىلەرىمەن كەزدەسۋى تورعاي وزەنىنىڭ جوعارى اعىسىنداعى سارىتورعاي وڭىرىندە ورىن الۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس دەپ ويلايمىز. جالپى، ءحۇىىى عاسىرداعى قازاق تاريحىندا ورىن العان شەشۋشى وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا بولعان ابىلقايىر حاننىڭ جۇرتى سول عاسىردىڭ 40-جىلدارى ىرعىز-تورعاي ءوڭىرىن جايلاعانى تاريحي دەرەكتەردە ايقىن كورىنىس تاپقان. ءتىپتى، حاننىڭ قارسىلاستارىنىڭ قولىنان قاپىلىستا قازا تاپقان جەرى دە تورعاي وڭىرىنە جاقىن ايماق.

5. ابىلقايىر حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى شاقشاق جانىبەك باتىردىڭ قونىسى دا تورعاي-ىرعىز ولكەسى. حالىقتىڭ اۋىزشا دەرەكتەرىندە «تۇركىستاندا جەرلەندى» دەپ اڭىزدالاتىن داڭقتى باتىردىڭ بەيىتى، ي. ەروفەەۆا سىندى بىلگىر تاريحشى ماماندار جازعانداي، ىرعىز وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنىڭ سول جاق جاعالاۋىندا ورىن تەپكەن. عالىمنىڭ جازۋىنشا، پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ تاپسىرماسىمەن ورىنبوردان قازاق دالاسى ارقىلى بۇقاراعا ساپار شەككەن پورۋچيك يا. پ. گاۆەردوۆسكي 1803 جىلدىڭ 31 تامىزىندا جانىبەك باتىردىڭ ارۋاعىنا ارنايى اق بوز ات شالىنعان ۇلكەن اسقا قاتىسىپ، 300 جۋىق كىسى قاتىسقان سول استىڭ قالاي وتكەنىن بايانداعان (قاراڭىز: يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح ءحۇى-حح ۆەكوۆ. ءۇ توم. الماتى، «دايك-پرەسس»، 2007. (109 - 111 بەتتەر) جانە ەروفەەۆا ي.ۆ. «مەجدۋ ۆسەمي ستارشينامي زناتەيشي». پەرۆىي كازاحسكي تارحان جانيبەك كوشكارۋلى. –الماتى: 2017. (165-166 بەتتەر)).

6. ءحىح 40-جىلدارى كەنەسارى قوزعالىسى تورعاي وڭىرىنە اۋىسقان كەزدە پاتشا اكىمشىلىگى «بۇلىكشى» حاننىڭ ورىنبور ولكەسىنە قاراستى قازاق رۋ-تايپالارىنا ىقپالىن تىيۋ، ولاردىڭ كوش-قون كەڭىستىگىن تارىلتۋ ماقساتىندا قارابۇتاق، ىرعىز، تورعاي بەكىنىستەرىن سالدىرعانى بەلگىلى. سەبەبى وڭتۇستىك (حيۋا مەن قوقان حاندىعى شەكاراسى) پەن سولتۇستىك (رەسەي يمپەرياسى) اراسىندا مەريديان بويىمەن جۇرەتىن ماۋسىمدىق ميگراتسيانىڭ نەگىزگى باعىتى اتالعان وڭىردە توعىستى. ەگەر قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ كوش-قونى سولتۇستىكتەگى ايات، توبىل وزەندەرىندە توقايلاساتىن بولسا، وندا ورىنبورلىق پاتشا اكىمشىلىگى بەكىنىستى تۇپكىردەگى تورعايعا قاراي تارتپاي، سولتۇستىككە جاقىن اتالعان وزەندەردىڭ بويىنا قاپتاتىپ، ءتىزىپ سالعان بولار ەدى;

7. ءحۇىىى عاسىرداعى قازاق-جوڭعار سوعىسى شىعىستاعى جوڭعاريا حاندىعىنىڭ تۇبەگەيلى جويىلۋىمەن ءبىرجولاتا تىنىپ، ال ونىڭ باتىستاعى قانداس سەرىگى ەدىل قالماقتارىنىڭ ۇلكەن بولىگى 1771 جىلى جوعارياعا قاراي ۇدىرە كوشۋىنە بايلانىستى ويىسىرا السىرەپ، قازاق دالاسىندا ءبىرشاما تىنىشتىق ورنايدى. ساۋدا، ەكونوميكالىق بايلانىستار رەسەيمەن شەكارالاس ايماقتاعى ورىنبور، ور، ترويتسك سىندى قالالارعا قاراي ويىسادى. سول كەزەڭدە تورعاي-ىرعىز وڭىرىنە ءتان ءداستۇرلى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي جانە كەرىسىنشە باعىتتالعان ماۋسىمدىق ميگراتسيا باعىتى وزگەرىپ، قازاق رۋ-تايپالارى جايلاۋعا رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەكارا شەبىنە دەيىن جاقىنداپ كوشەتىن بولدى. بۇرىن سىر، ارال، ءامۋداريا بويىن قىستاپ، تورعاي-ىرعىز دالاسىن جاز جايلايتىن رۋ-تايپالاردىڭ جايلاۋ قونىسى سولتۇستىككە قاراي اۋىسىپ، قىستاۋلارى ىرعىز، تورعاي وڭىرىنە ورنالاسا باستادى. مۇنى ءحىح عاسىرداعى شاقشاق جانىبەك باتىر ۇرپاقتارىنىڭ توبىل، ايات وزەندەرىن جاز جايلاۋ، تورعايدى قىستاۋ ەتكەن كورىنىستەرىنەن بايقاۋعا بولادى.

1898 جىلى قوستاناي ۋەزىن ارنايى زەرتتەگەن ف. ششەربينا ەكسپەديتسياسىنىڭ ماتەريالدارىندا التىباس قىپشاق رۋىنىڭ اقساقالدارى توبىل وڭىرىنە 60-70 جىل بۇرىن كوشىپ كەلگەندىگىن، وعان دەيىن سىر بويىنداعى اقتاۋ، ورتاۋ دەگەن جەرلەردى جايلاعانىن بايانداعان. مۇنداي اقپاراتتار قوستاناي ۋەزىن جايلاعان تەلەۋ، جاپپاس، جاعالبايلى سىندى وزگە دە رۋلاردىڭ تاريحىنا دا قاتىسى بار.

قورىتا ايتقاندا، ۇمبەتەي رۋى دا، تاريحي قالىپتاسقان جاعدايعا وراي، كوش-قون باعىتىن سولتۇستىككە-ناۋرىزىمعا قاراي بۇرۋى ابدەن مۇمكىن ەدى دەپ سانايمىز.

سوڭعى ءسوز

تۇيىندەي كەلگەندە، 1851 جىلعى باس توپوگرافيالىق كارتاعا تۇسكەن «ۇمبەتەي مولاسى» بەلگىلى، اتاقتى كىسىگە سوعىلعان بەيىت ەكەنى ءسوزسىز. ال ونى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ باتىر باباسى ۇمبەتەيدىڭ بەيىتى دەپ تانيمىز با، الدە بىزگە بەيمالىم، كەزدەيسوق، قايمانا كىسىنىڭ مولاسى دەپ بولجايمىز با، ول ءبىزدىڭ تاريحي تانىم-تالعامىمىزدىڭ دارەجەسىنە، قوعامنىڭ عىلىم-ءىلىم ناتيجەلەرىن باعالاۋ دەڭگەيىنە قاتىستى ماسەلە دەپ ەسەپتەيمىز. ەڭ باستىسى، ۇمبەتەي ەسىمدى قازاقتىڭ بەلگىلى ءبىر ادامى بولعاندىعىن ايقىندايتىن تاعى ءبىر تاريحي ايعاق دەرەكناما قورجىنىنا سالىندى. بىزدەن «بار بولعان زات» – وسى. قالعانى وقىرماننىڭ پايىم-پاراساتى مەن كوڭىل-قوشىنىڭ قالاۋىندا.

الماسبەك ابسادىق

قوستاناي قالاسى.

P.S. ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق عۇمىرناماسىنا قاتىستى ارحيۆ قۇجاتتارى، تاريحي جازبالار، بەيمالىم ەستەلىكتەر توپتاستىرىلعان، كولەمى 30 باسپا تاباق بولاتىن «تاۋقىمەت» اتتى عىلىمي جيناق دايىندالدى. جيناققا بۇرىن-سوڭدى، قالىڭ جۇرتشىلىق تۇگىل، زەرتتەۋشىلەرگە بەيمالىم بولىپ كەلگەن تىڭ قۇجاتتار، ەستەلىك جازبالار ەنىپ وتىر. جازبالار ساپىندا جىڭعىلدى وقيعاسىنىڭ باستى كەيىپكەرى اقتاس شوشاقۇلىنا قاتىستى قۇجاتتار، سونداي-اق اقاڭنىڭ بەستاماق، مەڭدىعارا-قوستاناي وڭىرىندەگى اۋىلدىق مەكتەپتەردەگى ۇستازدىق قىزمەتى، ومبى كەزەڭىندەگى ىسجۇرگىزۋشى لاۋازىمىن اتقارعان تۇستاعى زامانا كەيىپىن كورسەتەتىن، سازىن سەزدىرەتىن مۇراعاتتار بار. جيناقتى دايىنداۋعا مۇرىندىق بولعان – ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى زيابەك مىرزا قابىلدينوۆ. وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتكە قاراعان مەكەمەنىڭ جيناقتى باسپاعا ۇسىنۋ ارەكەتتەرى قارجى ماسەلەسىنە بايلانىستى توقىراپ قالدى. سوندىقتان ساتىمەن ءبىتىپ تۇرعان جيناقتى باسپا بەتىنەن جاريالاۋ ماقساتىندا ىنتازار باسپاگەرلەردى، اقجارما دەمەۋشىلەردى ىزدەپ جۇرگەن جايىمىز بار. وسى ساۋاپتى ىسكە قولۇشىن بەرەم دەگەن جاناشىر كىسىلەر شىعىپ جاتسا، ءبىزدىڭ absalmas@mail.ru ەلەكتروندىق پوشتامىزعا حابارلاسۋىنا بولادى.

Abai.kz