ادام قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋى بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ءوز باياندامالارىن جاريالايتىن حالىقارالىق Human Rights Watch ۇيىمىن ءبارىمىز بىلەمىز عوي. سول ۇيىم جىلداعى داستۇردەن اتتاماي «الەمدىك بايانداما – 2024» اتتى ادام قۇقىعىنا قاتىستى بايانداماسىن جاريا ەتىپتى. باياندامادا «2024» دەپ تۇرسا دا، 2023 جىلعى الەمدەگى ادام قۇقىعى ماسەلەسىنە قاتىستى قورىتىندى جاسالعان. جۇزدەن استام ەلدەگى ادام قۇقىعى ماسەلەسىنە ساراپتاما جاسالعان، ارينە ول ەلدەردىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار.

Human Rights Watch ۇيىمىنىڭ پىكىرىنشە 2023 جىلى قازاقستاندا ادام قۇقىعىنا قاتىستى ماسەلەلەر كوپ بولعان. ونى سايلاۋدان باستاپ ايەلدەرگە كورسەتىلەتىن وتباسىداعى زورلىق-زومبىلىقپەن اياقتاپتى. ءدىن مەن ءسوز بوستاندىعى، بەلسەندىلەرگە جاسالعان قىسىم، ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ قيىندىعى، ءدىني ۇيىمداردى تىركەۋدى مىندەتتى ەتىپ قويۋ جانە ءدىني ادەبيەتتى تاراتۋداعى شەكتەۋلەردىڭ كوپتىگى، لگبت وكىلدەرىنە جاسالاتىن قىسىمنان ولاردى قورعاۋ مەحانيزمدەرىنىڭ ازدىعى، جۋرناليستەردى قۋدالاۋ كورىنىستەرى، پارتيالاردى تىركەۋ قيىندىعى دەگەندەي ماسەلەرمەن بىرگە وزگە دە ونداعان ماسەلەنى ايتقان.

بايانداما 11-قاڭتاردا جاريالاندى. ال 12-قاڭتاردا «اقوردا» سايتىندا «قازاقستان ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ باعىتىندا ناقتى قادام جاساپ جاتىر» دەگەن تاقىرىپتا رەسمي قازاقستاننىڭ جاساپ جاتقان جۇمىستارىنا قاتىستى ماقالا جاريالاندى.

قازاقستان پارتيالاردى تىركەۋ ءۇشىن 20 مىڭ قولدى 5 مىڭ قولعا ازايتقانىن، ال پارلامەنتكە پارتيالار بارۋ ءۇشىن 7 پايىزدى 5 پايىزعا تۇسىرگەنىن، ايەل جانە بالا قۇقىعىن قورعايتىن زاڭدى قاتاڭداتۋ ماسەلەسى ىسكە اسىپ جاتقانىن، اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ باستالعانى، كونستيتۋتسيالىق سوت جۇمىسى باستالعانىن، بالالارعا ۇلتتىق قوردان قارجى اۋدارىمى جۇرگىزىلە باستالعانىن جانە باسقا ونداعان ءىس-شارا، زاڭ، قۇقىقتىق رەتتەۋلەرگە قاتىستى جازىپتى.

ارينە، بۇل ءبىزدىڭ قوعامداعى «ىستىق تاقىرىپتىڭ» ءبىرى عوي. بىراق Human Rights Watch-تىڭ «ءدىني بىرلەستىكتەردى تىركەۋدە ماجبۇرلىك پەن ءدىني ادەبيەتتەردى تاراتۋدا شەكتەۋ بار» دەگەنىن ەشقاشان قابىلداۋعا بولمايدى. كەرىسىنشە، ونى كۇشەيتۋ كەرەك دەپ سانايمىن. سەبەبى بۇل ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. ءدىني ادەبيەتتەردى كەرىسىنشە سۇزگىدەن وتكىزۋدى كۇشەيتىپ، تىركەۋدى مىندەتتەپ، تەكسەرىستى قاتاڭداتۋ قاجەت. مۇمكىن بۇل «زايىرلى» دەگەنگە قارسى دەيتىندەر تابىلار، بىراق بۇل قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. سوڭعى ۋاقىتتا «تەرىس ءدىني اعىم» تاقىرىبى وتكىر تۇر. ونى وسى جازبانى وقىپ وتىرعان ازاماتتار دا مويىندايدى(-اۋ). ءتۇرلى بايانداما، زەرتتەۋلەرگە قاراپ، ولقىلىقتى تۇزەپ، قاتە-كەم تۇستى رەتتەگەن دۇرىس-اق. اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستاردى دا كۇشەيتۋ قاجەت. بىراق وسىنداي «ءدىني بىرلەستىكتەردى تىركەۋدى ماجبۇرلەۋ قاتە، ءدىني ادەبيەتتەردى تاراتۋدا شەكتەۋ بار» دەگەن ماسەلەدە پوزيتسيا بەرمەۋ ماڭىزدى. ويتكەنى بۇل دىنمەن كۇرەس ەمەس، دەسترۋكتيۆيزممەن كۇرەس.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz