«بايتەرەكتىڭ توبەسىن كور – تۇبىنە بارما.
جاقسىنىڭ ءوزىن كور – ۇيىنە بارما».
قازاق ماقالى

داۋدىڭ باسى – شىڭعىسحاننىڭ شاراپاتى

«سورى» دەگەن سوزدەن شوشۋدىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى تاقىرىپتا جەكە ادامنىڭ اتى اتالعانىمەن، جالپىمىزعا ءتان جايدى اڭگىمە ەتپەكپىز. ەڭ الدىمەن ەل اۋزىنان تۇسپەيتىن مۇحتار ماعاۋين كىم دەگەنگە كەلسەك – ول قازاق، جانە جاي قازاق ەمەس، ناعىز ءارى تيپتىك قازاق. ال، قازاق – جان باسىنا شاققاندا – الەمدەگى ەڭ دارىندى، ەڭ تالانتتى، ەڭ العىر، ەڭ قابىلەتتى، ەڭ ىلكىمدى، ەڭ بەيىمدەلگىش، ەڭ ەلىكتەگىش تە ەڭ ءتوزىمدى حالىق. قۇدىرەتتىلىگىمەن، شەبەرلىگىمەن قاتار ادىلەتتىلىگى دە شەكسىز، سوندىقتان بارلىق نارسەدە تەپە-تەڭدىكتى ۇستاپ وتىراتىن ءتاڭىرى قازاققا قانشا جاقسى قاسيەت بەرسە، ونىڭ ءبارىن جارىققا شىعارمايتىن سونشا جامان قاسيەتتى – كۇنشىلدىكتى، ىشتارلىقتى، الاۋىزدىقتى، كورەالماۋشىلىقتى، رۋشىلدىق-جۇزشىلدىكتى – دە اياماي بەرگەن. قازاقتىڭ وزگەلەردەن ايىرماشىلىعى دا، ارتىقشىلىعى دا – وسىندا. قازاققا بار مەيىر-ماحابباتىن توككەن، سانا-سەزىم، اقىل-وي، نە كەرەكتىڭ ءبارىن بەرگەن اللا-تاعالاعا العىستان باسقا ءسوز ايتۋعا حاقىمىز جوق. ال، قۇدايدىڭ بەرگەنىن قانشالىقتى ءتيىمدى پايدالانا العانىمىز جاقسى جاعى قازاقتان كوپ ەمەس، جامان جاعى قازاقتان كەم ەمەس، جالپى سانى بىزبەن شامالاس ەۆرەي حالقىمەن سالىستىرعاندا انىق كورىنەدى – ولار الەمدى بيلەپ وتىر، ال، ءبىز (باستى مىندەتى – ەلدىڭ قامىن ويلاۋ بولسا دا، وتىز جىلدان بەرى قاراقان باسىنىڭ قامىن ويلاۋدى عانا بىلەتىن ات توبەلىندەي زا عانا بيلەۋشى-جەمقورلارىمىزدىڭ اشكوزدىگىنەن، ولاردان بۇرىن جەم بولۋعا كونىپ وتىرعان ءوزىمىزدىڭ الاۋىز، سورلىلىعىمىزدىڭ سالدارىنان) ءوز ەلىمىزدە ءوز تىلىمىزدە سويلەۋگە دە شامامىز كەلمەي – جاۋىمىز بۇل جولى ىشىمىزدە بولعاندىقتان – بەس مىڭ جىلدىق تاريحىمىزداعى ەڭ شەشۋشى ساتكە، ءيا وزىق ەلدەر قاتارىنا، كوشكە ىلەسىپ قوسىلار، ءيا جۇتىلىپ، ىدىراپ،  جويىلار ساتكە كەلىپ تۇرمىز...

قوش، كەيىپكەرىمىزگە كوشەيىك. بىردەن ايتايىق، ءوز باسىمىز ماعاۋيندى ءپىر تۇتۋشىلاردىڭ، جازۋشىلىق تالانتىنا تانتىلەردىڭ ءبىرىمىز. «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» مەن «قازاقسىز قازاقستاندى» جازعان جالعىز قالامگەر بولعاندىقتان كوسەمسوزشى رەتىندە قۇرمەتىمىز ءتىپتى شەكسىز. بىراق...

م.شاحانوۆ 1999 جىلى سەمىزدىكتى كوتەرە الماي ازعىندىققا ۇرىنعان ەۆروپانىڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي ەتكەن «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» اتتى، 2001 جىلى «شىڭعىس حاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى» اتتى كىتابىن جازىپ، ول ەكى شىعارماسى دا يۋنەسكو-نىڭ نازارىنا ىلىككەندە، باتىستا م.شاحانوۆتى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنۋ تۋرالى ءسوز كوتەرىلگەندە، جازعانى وزىنە سور بولىپ جابىسىپ، شوتا ءۋاليحانوۆ باستاعان تورەلەر قاۋىمى «ءبىزدىڭ بابامىزدى جاۋىز، قانىشەر دەپ اتايتىنداي سەن كىم ەدىڭ؟» دەپ ورەتۇرەگەلگەندە،  داۋعا جارتى جولدان قوسىلعان، «باتىرلار جىرىنداعى» قوبىلاندىنى قومسىنىپ، قاراماندى ەكىنشى قولتىعىنا قىسا كەتكەن قارلىعاداي شاحانوۆقا شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ قوساقتاپ ۇرعان ماعاۋين اعامىز «التىن وردا» اپتالىعىنداعى وتقا ماي قۇيعان «ەشكى جەتەكتەگەن ەكەۋ» دەگەن سەگىز بەتتىك ماقالاسىندا «نەگە مەنىڭ «شىڭعىسحاننىڭ شاراپاتىندا» جازعاندارىمدى قۇلاققا ىلمەيدى بۇل شاحانوۆ؟» دەپ بۇلقان-تالقان بولعان. ماعاۋين اعامىزدى قانشا قۇرمەتتەسەك تە  «جاس الاش» گازەتىنىڭ 2002 جىلعى 21-ءشى، 24-ءشى جەلتوقسان كۇنگى ساندارىندا «موڭعولدىڭ مۇقىر جىلقىسىنان قازاقتىڭ قازاناتىنا قالاي اۋىستىرىپ مىنگىزەمىز؟» دەگەن تاقىرىپپەن سۇيىكتى جازۋشىمىزدى شامامىزدىڭ جەتكەنىنشە سىناپ، ناقتى سۇراقتارعا «پىش-پىش ەمەس ءماندى سوزبەن»(م.ماعاۋين) ناقتى جاۋاپ  بەرۋىن سۇراپ، ماقالا جازعانبىز. ءمۇيىزى قاراعايداي عالىم، جازۋشى اعالارىمىز ءۇنسىز وتىرعان سوڭ امالسىزدان جازعانبىز. اعامىز، ارينە، جاۋاپ بەرمەگەن.  جاۋاپ بەرمەگەنىنە وكپەلەگەن جوقپىز، ءمانسىز-ماعىناسىز داۋدىڭ جابىلعانىنا قۋاندىق. (اعامىزدىڭ «ەشكىم  بىلمەيتىن ومىرزاق اقجىگىت دەگەننىڭ سۋرەتىن نەگە باسپاعانسىڭدار؟ دەمەك، سەندەر وزدەرىڭ جازعانسىڭدار نەمەسە بىرەۋگە تاپسىرىس بەرىپ جازدىرعانسىڭدار» دەپ، گازەتتىڭ شاڭىن قاققانىن كەيىن جاۋاپتى حاتشى ءامىرحان مەڭدەكەدەن ەسىتتىك).

ايتسە دە... «قازاق جۇرتى قانشاما ولەڭ-جىر، اڭىز-اپساناعا قوسىپ ارداقتاعان شىڭعىس حان ەسىمى ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن، مىنە، 900 جىلعا تارتتى، ۇران بولدى، قۋات بولدى، اقىرى ارمانعا اينالدى، ال، ونىڭ ۇرپاعى، ياعني، مىنا ءبىز ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى عاجايىپ ءارى عالامات» دەيتىن اعامىز شىڭعىس حاننىڭ شاراپاتىن ناسيحاتتاۋدان جالىعار ەمەس.

وسى شىڭعىس حاننىڭ قازاق بولعانىنان، الەمدەگى ەڭ الىپ يمپەريا قۇرعانىنان قازاققا كەلەر قانداي پايدا بار؟

وسى يمپەريا قول استىنداعى ەلدەرگە قانداي جانە قانشالىقتى مول جاقسىلىق اكەلدى؟

قاي ەلدەردە ونەركاسىپ پايدا بولدى، اۋىل شارۋاشىلىعى قارىشتاپ العا باستى؟

قاي ەلدەردە اراب حاليفاتىنداي عىلىم مەن ءبىلىم ەرەكشە دامىدى؟

ونەر مەن ادەبيەتتىڭ، ساۋلەت پەن مادەنيەتتىڭ ولمەس، وشپەس ۇلگىلەرى دۇنيەگە كەلدى?

جاۋاپ ىزدەيىك. بىرىنشىدەن, «ءبىزدىڭ «شىڭعىسحانتانۋشىلار» قاعاننىڭ ءومىرى جايلى جازىلعانداردىڭ ەڭ بولماعاندا 5 پايىزىمەن تانىسسا، بۇگىن «شىڭعىس حان – قازاق، ول قۇرعان مەملەكەت قازاق مەملەكەتى» دەگەن قاۋەسەت تۋماعان بولار ەدى..» دەگەن موڭعول ەلىندە تۋىپ-وسكەن ايگىلى تاريحشى مارقۇم زاردىحان قيناياتۇلى. ەندەشە، ءبىز ءجۇز جەردەن «بابامىز» دەپ جابىسقانىمىزبەن «كوكتە – ءتاڭىرى، جەردە – شىڭعىس حان» دەيتىن، «قانىندا «ءبىز شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعىمىز، ءبىز كەزىندە جارتى الەمدى بيلەگەن ۇلت بولعانبىز، ءبىز ەشكىمنەن دە كەم ەمەسپىز» دەگەن ۇلتتىق نامىس ساقتالعان» (ز.قيناياتۇلى) موڭعول جۇرتى كونبەيدى وعان. ءارى الەمدىك عىلىمي قاۋىم دا قابىلدامايدى، «ءالىن بىلمەگەن – الەك»، بەكەرگە جەر جۇزىنە ماسقارا بولامىز.

ەكىنشىدەن, شىڭعىسحاندى قازاق ەتۋگە دەگەن قانداي وتكىر قاجەتتىلىك بار بىزدە؟ الەمنىڭ «ەكىنشى ۇستازى» اتانعان ءال-فارابيدەي ۇلاعاتتى ادام ءۇشىن تارتىسۋ بولسا مەيلى ەدى. كەرىسىنشە، سول الەمدى ءبىلىمنىڭ كۇشىمەن ەمەس، نايزانىڭ ۇشىمەن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن عانا جەر ءجۇزىنىڭ جارتىسىن قاراپ قىلعان قاتىگەز قولباسشى ەمەس پە ەدى ول؟

ۇشىنشىدەن, شىڭعىس حان شىن انىندەگى حالقىنىڭ قامىن ويلاعان كەمەڭگەر پاتشا بولسا، 24 موڭعول تايپاسىن بىرىكتىرگەننەن  كەيىن ەلىن عىلىم مەن بىلىمگە جۇمىلدىرىپ، «ونەر، ءبىلىم بار جۇرتتاردىڭ» قاتارىنا قوسۋعا ۇمتىلىپ، الدىمەن ءوز موڭعولىنىڭ باسىنا ماي جاقپاس پا ەدى؟

تورتىنشىدەن, «شىڭعىس بولماعاندا قازاق بۇگىنگى كۇنىنە جەتە الماس ەدى» ەدى دەپ قالاي ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتۋعا بولادى؟ تاريحقا شارتتى راي جۇرمەيتىنىن بىلمەي مە مۇحاڭ؟ تاريحشى، اكادەميك، «قىپشاقتانۋ» ورتالىعىن قۇرۋشى جانە ونىڭ كوپ جىلدىق جەتەكشىسى بولاتكومەكوۆ بىلاي دەيدى: «1070 جىلدان باستاپ 1219 جىلى موڭعولدار كەلگەنگە دەيىن، التاي مەن دۋناي اراسىنداعى وسى ۇلى دالانى ساياسي كۇش – قىپشاقتار ۇستاپ تۇردى. دەرەكتەردە «ەڭ كۇشتى مەملەكەت – قىپشاقتار مەملەكەتى» دەگەن ءسوز تالاي رەت كەزدەسەدى. بۇل ەلدىڭ ەكى استاناسى بولدى: سىر بويىنداعى سىعاناق پەن جايىق بويىنداعى سارايشىق.

ەگەر موڭعولدار كەلمەگەندە، ءبىز بۇگىن ءبارىمىز قىپشاق بولار ەدىك. موڭعول شاپقىنشىلىعىنىڭ وراسان زاردابى قالالاردى قيراتۋى ەمەس. ەڭ باستى زاردابى – ءپىسىپ وتىرعان قىپشاق حالقىن جويۋى! كەرەمەت مەملەكەت جانە ءبىرتۇتاس قىپشاق حالقى پىشاققا ءىلىندى. امان قالعانى الەمگە تارىداي بولىپ شاشىلىپ كەتتى. تۇتاس ۇلت اتىن العان وزبەك حان قىپشاق دالاسىنىڭ حانى ەدى. وزبەك حان مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنداعى كوشپەلى قىپشاقتار ماۋرەنناحردى جاۋلاپ الىپ، سول ەلگە ءسىڭىسىپ كەتتى-داعى، ول ەل وزبەك ەلى اتاندى، ەل اۋزىندا بۇل تراگەديا «قازاق-وزبەك ايرىلدى، قازاق سارتقا قايرىلدى» دەپ اتالدى،  ال ۇلى دالادا قالعان، نەگىزى قىپشاق بولۋىمىز كەرەك، سوسىن وزبەك بولۋىمىز كەرەك ءبىز اقىرىندا قازاق بولىپ شىقتىق!

بۇگىنگى قازاقتا قىپشاقتىڭ ۇلەسى از بولۋىنىڭ  باستى سەبەبى قازاق-وزبەك بولىپ ەكىگە بولىنگەندە وزبەك حالقىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قىپشاقتاردىڭ قۇراۋىنان. جانە سول كەزدە وزبەكتىڭ شايباني، ابدوللا سەكىلدى حاندارى قازاققا قارسى راقىمسىز سوعىستى كوپ جۇرگىزدى عوي. جاۋىنگەر قىپشاقتار سول كەزدە كوپ قىرىلىپ كەتتى.»

وسىلايشا، الدىمەن شىڭعىس حاننىڭ، كەيىن ونىڭ ۇرپاعى، ءوزىنىڭ «التىن-ورداسىنا» كوزى تويماي، «تۇركى حالىقتارىنىڭ سورىنا ساحناعا شىققان» (اقسەلەۋ سەيدىمبەك) اقساق-تەمىرمەن سوعىسامىن دەپ، ءۇش رەت قيراي جەڭىلىپ، قازاق دالاسىن قانعا بوكتىرگەن توقتامىس حاننىڭ كەسىرىنەن قازاق ءتورت عاسىرعا كەشىگىپ بارىپ ۇلت بولىپتاستى.

بەسىنشىدەن, ەڭ باستىسى دا وسى، قارانىڭ اق ەكەنىنە، قاحاننىڭ «بار ماقسات-مۇراتى تۇگەل تۇركىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋ بولعانىنا»، شاپقىنشىلىقتىڭ شاراسىزدىقتان تۋعان ءىس ەكەنىنە سەنەيىك، سول جولدا «جازىقسىز جاقىن ەلدىڭ ءبارىن شاپتى، داريانىڭ سۋىنداي قان دا اقتى» (اباي), بىراق بۇل ۇساق-تۇيەك قوي، ماعاۋينشە ايتساق «سوعىسپەن العان قامال قيرايدى، قالا بۇلىنەدى»، وندا تۇرعان نە بار دەيىك. سونىمەن، ءتورت ۇلىستان تۇراتىن تەڭدەسسىز الىپ يمپەريا پايدا بولعانىمەن، «تۇرىك قاعاناتى» قۇرىلمادى. قۇرىلۋى مۇمكىن ەمەس تە ەدى، ويتكەنى 1206 جىلى  حالقىن ءبىرتۇتاس اسكەرگە اينالدىرىپ، ساۋساعىنا «كوكتى – ءتاڭىرى، جەردى قاحان بيلەيدى» دەگەن جازۋى بار جۇزىك كيگەندە-اق قاحان ءوزىنىڭ تۇپكى ماقساتىن الەمگە پاش ەتكەن بولاتىن. سول سەبەپتى  قاحان ولگەن سوڭ ۇرپاعى قىتايدى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن تاعى 50 (!) جىل سوعىستى. قاي ءىستى بولسىن ناتيجەگە قاراپ باعالايدى، ەندەشە تۇرىك قاعاناتىن قۇرۋ شىڭعىس حاننىڭ ويىنا دا كەلمەگەنىن، ول تەك جازۋشىنىڭ قيالى عانا ەكەنىن – ورىستاردا بۇنى «ۆىداۆات جەلاەموە زا دەيستۆيتەلنوە» دەيدى - مويىندايتىن كەز كەلگەن شىعار؟..

بىزگە باسىمىزدى قۇرايتىن كەمەڭگەر كوسەم بۇيىرمادى...

«ءوز ۇلىن، ءوز ەرلەرىن ەسكەرمەسە،
ەل تەگى الماق قايدان كەمەڭگەردى؟»
ءى.جانسۇگىروۆ

جالپى، ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا ءىرى تۇلعالاردىڭ قاتەلىگى دە ءىرى بولادى ەكەن. سونداي قاتەنىڭ بىرەۋى «مەن قانداي بيىككە شىقسام دا، وعان تەك ءوزىمنىڭ اقىلىم، ءبىلىمىم، ەڭبەگىمنىڭ ارقاسىندا قولىم جەتتى، دەمەك، مەنىڭ بۇعان دەيىن ىستەگەن ءىسىمنىڭ ءبارى دۇرىس، بولاشاقتا ىستەلەر ءىسىمنىڭ ءبارى دە دۇرىس بولارى حاق» دەگەن ۇعىم. ماعاۋين اعامىز دا ءوزىنىڭ بويىندا جامان قاسيەتى بار دەپ بىلمەيدى، «مەنىڭ تاكاپپارلىعىمنىڭ، مەنمەنشىلدىگىمنىڭ ەشكىمگە زيانى جوق» دەيدى. ءتىپتى، «مەنىڭ ول شىعارمام ءمىنسىز، ويتكەنى وندا مەن ءوزىمدى جازعانمىن، ال، مەنىڭ ءوزىم ءمىنسىزبىن» دەيدى. ويناپ ايتسا دا ويىنداعىسىن ايتتى. ءلايىم، سولاي بولعاي. قازاق «ءمىنسىز – قۇداي عانا» دەۋشى ەدى. بىراق، قازاق قاي جەردە جاڭىلىسپاي ءجۇر دەيسىز...  ال، سول اعامىز ون سەگىز  جىل تاپجىلماي «جۇلدىز» جۋرنالىن باسقارعاندا ونى  شىعارماشىل قاۋىمنىڭ باس سۇعۋدى – پارىز، وندا قىزمەت ىستەۋدى – باس اينالدىرار باقىت سانايتىن، قاسيەتتى، كيەلى ورداسىنا اينالدىردىم دەپ ايتا الماسى دا، كوپ ادامنىڭ «جۇلدىز» ول كەزدە «كيللەر» اتانعان بەكدىلدا الدامجاروۆتىڭ قولىمەن قازاقتا ءىلىپ-الارلىق قالامگەر قالدىرمادى» دەگەن پىكىرىمەن دە كەلىسپەيتىنى ءسوزسىز.

ال، كەيىپكەرىمىزدىڭ قاتەلىگىنەن قازاققا كەلەر زارداپ بار ما؟ بار بولعاندا قانداي. ماعاۋين اعامىزدى العان بەتىنەن ز.قيناياتۇلىنىڭ «شىڭعىس حان موڭعول ۇستىرتىندەگى تۇرىك فاكتورىنىڭ اياقتاۋشىسى" دەگەن پىكىرى دە، «شىڭعىس حانعا بايلانىستى موڭعول تاريحى دۇنيەجۇزى عالىمدارىنىڭ كۇشىمەن ابدەن زەرتتەلگەن تاقىرىپ. وندا ءبارى ايقىن، ءبارى انىق. ءبىزدىڭ جازبا تاريحىمىز جوق، جوق بولعان سوڭ تاريحتى جازۋشى دا زەرتتەيدى، اڭىزعا اينالدىرىپ جىبەرەدى. راس، كەيبىر جازۋشىلارىمىز شىڭعىس حاندى تۇرىك دەپ ءجۇر, بىراق ولاردىڭ ءوزى دە بۇگىن شىڭعىس حاننىڭ ناعىز موڭعول ەكەنىن ءتۇسىندى عوي دەپ ويلايمىن» دەگەن پىكىرى دە، باسقا مامانداردىڭ دا سوعان ۇقساس كوزقاراسى  دا كەيىن قايتارا المادى – ول سوڭعى جەتى جىل عۇمىرىن سارپ ەتىپ، ءتورت تومدىق «شىڭعىس حان» رومانىن جازىپ شىقتى...

قايران، ۋاقىت!.. قايران، كۇش!.. اعامىز بويىنداعى ءبارىن سارقىپ بەردى. ايتۋدان، جازۋدان بولاتىن بولسا ماعاۋيننىڭ ءسوزى باياعىدا-اق بار قازاقتىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الار ەدى. بىراق.. الەۋمەتتىك جەلىدە «شىڭعىس حاننىڭ» كىتابى شىقتى!» دەپ الاقايلاپ قۋانىپ جاتقان دا، كىتاپقا تاپسىرىپ بەرىپ دۇرلىگىپ جاتقان دا ەشكىم جوق. نەگە؟ ويتكەنى، وتكەن 800 جىلدا باسقا حالىقتار سياقتى قازاق جۇرتى دا قاحاننان جارىم-جارتىلاي عانا جەتكەن «جاساقتان» كەرەگىن الىپ بولعان، ونى ءار زاماننىڭ تالابىنا ساي وزگەرتىپ، تولىقتىرىپ، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىندا» دا، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىندا» دا، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىندا» دا پايدالانىپ قويعان. ءجۇز مىڭداعان جازىقسىز جاندى قۇربان ەتكەن قاحانعا دەگەن قارسىلىق قازاقتىڭ قانىندا جازىلىپ قالعان! اعامىز تاعى ءتورت توم جازسا دا ونىڭ موينىن قاحانعا قاراي بۇرعىزا المايدى. قازاققا «تاريحتى كەرى اينالدىرۋشى» اتانعان شىڭعىسحاندار ەمەس، جاقسىلىق سەبۋشى وزبەكالى جانىبەكتەر كەرەك! بۇگىن دە، ەرتەڭ دە، بارلىق ۋاقىتتا! «وزبەكالى جانە مادەني مايدان» كىتابىنىڭ قازاق قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرۋىنىڭ، قۇبىلىسقا اينالۋىنىڭ سىرى دا سوندا.

ەكىنشىدەن, شىڭعىس حان كىم بولعاندا دا بىزگە جاۋ بولىپ كەلدى. «ەندى ماعان باعىناسىڭدار، الىم-سالىق تولەپ تۇراسىڭدار، ايتقانىما كونىپ، ايداۋىما جۇرەسىڭدەر» دەگەندەرگە الاتاۋدان ارالعا دەيىنگى اراداعى گۇل جايناپ تۇرعان قالالارىنىڭ قاقپاسىن اشىپ بەرمەگەنى ءۇشىن كىنالى مە اتا-بابالارىمىز؟ ەلىن، جەرىن قورعاپ قايتپاي سوعىسقان قىپشاقتى قاحاننىڭ قىناداي قىرعانىن ايتتىق. قاحاننىڭ قىلىشىنان قالىڭ نايماننىڭ قانشاسى امان قالعانىن سەزىنۋ ءۇشىن تۇرسىنحان زاكەنۇلىنىڭ «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» دەگەن كەرەمەت كىتابى «مەن – قازاقپىن!» دەيتىن ءاربىر ادامنىڭ ۇيىندە بولۋى ءتيىس.

ءوزىنىڭ قولى قانشالىقتى قان ەكەنىن بىلگەندىكتەن ءوز مولاسىن ءوزى تاپتاتىپ جىبەرگەن جاننىڭ قانداي «عالامات تا عاجاپ» ەڭبەگى ءسىڭدى بىزگە؟ التىن وردانى قۇرعانى ما؟ ونى جاۋلاعان جەرىن ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن قۇردى عوي! «شىڭعىسحانشىلار» قيت ەتسە قاحاننىڭ كەمەڭگەرلىگى مەن قامقورلىعى رەتىندە كولدەنەڭ تارتاتىن «جاساقتاعى» «ءاءربىر ادام دىندەردىڭ كەز-كەلگەنىن قۇرمەتتەي بىلۋگە ءتيىستى» جانە «مەملەكەت ىشىندەگى جاي-جاعداياتتاردان دەر كەزىندە حاباردار بولىپ وتىرۋ ءۇشىن نوياندار مەن سۇلتاندار بايلانىس جۇيەسىن جولعا قويۋعا مىندەتتى» دەگەن ەكى باپ تا، بىرىڭعاي سالىق سەكىلدى، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىن ءتيىمدى ەتۋگە باعىتتالعان شارالار عانا.  

ءتىپتى سول «كۇش-قۋاتى الەمدى تىتىرەتكەن، ءسان-سالتاناتى جاھانعا جار بولعان»، 300 جىل داۋىرلەگەن التىن وردامىزدان قازاق حالقىنا مۇراعا نە جەتتى؟ ءبىر قالا دا جەتكەن جوق.  بابالارىمىزدىڭ «اعاشتان سالسام ءجۇز جىلعا جەتەدى، كەسەكتەن سالسام مىڭ جىلعا جەتەدى، تاستان سالسام ماڭگىلىككە كەتەدى» دەگەنى بەكەر بولعانى ما؟  ماسەلە شىڭعىس حاننىڭ و باستان ءبىلىم-عىلىمعا ءمان بەرمەگەنىندە، ول مەملەكەت قۇرىلىمىنىڭ دىڭگەگى ەكەنىن ەڭ بولماعاندا ۇرپاعىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ كەتۋدى ويلاماعانىندا، ءوزى  باسىپ الۋعا شاماسى كەلمەگەن قىتاي ۇلگىسىن كورىپ وتىرسا دا قورىتا الماعانىندا. «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەپ، ەدىل مەن ەرتىس اراسىنداعى سايىن دالاعا ونىڭ ءتول بالاسى – ساقتاردىڭ قاسساق ەسىمىن كەمەڭگەرلىكپەن قايتا تىرىلتكەن كەرەي مەن جانىبەكتەن كەنەسارىعا دەيىنگى حاندارىمىزدىڭ ءبارى دە «قازاعىم!» دەپ وتكەن ەرجۇرەك ۇلاندار بولعانمەن، بىرەۋى دە ورىستىڭ 1-پەترى سەكىلدى مۇلدەم باسقا زامان كەلە جاتقانىن تۇسىنە المادى. «بىلەككە سەنگەن زاماندا, ەشكىمگە ەسە بەرمەدىك. بىلىمگە سەنگەن زاماندا، قاپى قالىپ جۇرمەلىك» دەگەن ابىلايدىڭ ءوزى دە بولاشاق عىلىم مەن بىلىمدە، تەحنيكا مەن ونەركاسىپتە ەكەنىن، وتىرىقشىلىقتا ەكەنىن، كوشپەلىلىكتىڭ كۇنى وتكەنىن بىلمەدى. بىلگەننىڭ، «بار مالىمىزدى ساتساق تا، مىلتىق جينايىق» دەگەن ايتەكەنىڭ ءتىلىن المادى.  سونىڭ سالدارىنان سوڭىنا ەرگەن قازاقتى 1730-1917 اراسىنداعى 187-جىلدىق (ەشقانداي دا 300-جىلدىق ەمەس!) بوداندىققا ۇشىراتتى. تورەلەردى توبەسىنە كوتەرگەننەن باسقا جازىعى جوق قازاققا ولار ەشقانداي وكپە ايتا المايدى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ: «حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەۋى دە سوندىقتان. (شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىندا بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىقتىڭ تومەندىگى بۇگىنگى ەلىمىزدەگى تورەلەر مەن قوجالاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن سالىستىرعاندا انىق كورىنەدى. شىن مانىندە ۇلى دالاعا تورەلەردەن الدەقايدا كەش جانە الدەنەشە ەسە از مولشەردە كەلسە دە، قوجالار بۇگىن ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا زيالى قاۋىم مەن بيلىك تىزگىنەن ۇستاعاندار اراسىندا تورەلەرگە قاراعاندا الدەقايدا كوپ. ءتىپتى 32 جىلدان بەرى قوجالاردىڭ مينيسترلىك پەن وبلىس اكىمدىگىنە ىلىكپەگەن جىلى جوق دەۋگە بولادى).

«ءبىز بارلىق ىسكە قازاقتىڭ مۇددەسىنىڭ تۇرعىسىنان قاراۋعا ءتيىسپىز!»

«قۇداي دارىننىڭ ءبارىن قازاققا
 بەرگەن، قادىرىن بىزگە بەرگەن»
وزبەك ماقالى

نەنى بولسىن بەرىلىپ ىستەيتىن قازاقتىڭ وزگەنى زور تۇتىپ، ءوزىن قور تۇتۋى كەيدە شەكتەن شىعىپ كەتەدى. اقساق تەمىرگە ەسكەرتكىش تۇرعىزعىمىز كەلەدى، شىڭعىس حانعا تابىنامىز. 1710 جىلدان بەرى حاندى ءوز ىشىنەن سايلايتىن قىرعىز ەلىندە ونداي كەسەل جوق. باسقا تۇركى تەكتەس ەلدەر دە شىڭعىس حانعا تابىنۋ دەيتىن بالەنى بىلمەيدى. وزبەكتە بولسا دا اتىمەن. 1218 جىلعى قۇرىلتايدا باتىسقا جورىق تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ قويعانىن، سوندىقتان شىڭعىس حان سوعىس اشۋعا ەرتەلى-كەش ءبىر جەلەۋ تابارىن بىلە تۇرا (بىراق،  ايتپايمىز، نەگە؟), وتىراردى 6 اي قورعاعان قايىر حاندى قازاقتىڭ جاۋى ەتىپ، 1219 جىلى سوعىستىڭ باستالۋىنا كىنالى ەتىپ كورسەتىپ بىتتىك. ال وزبەكتەر  بولسا ءوزىنىڭ شاعىن جاساعىمەن موڭعول اسكەرىنە قارسى ءۇش-اق رەت اشىق شايقاسقان حورەزمشاحتىڭ بالاسى ءجالالادديندى ۇلتتىق باتىر تۇتادى، ونىڭ 800-جىلدىعىن دۇرىلدەتىپ اتاپ ءوتتى. ولار بىلمەي مە ءامىر-تەمىردىڭ كىم ەكەنىن؟ بارىمىزدەن جاقسى بىلەدى! تەك بىزدەي ەمەس، جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرۋعا كەرەمەت ۇستا حالىق مۇسىلمان قاۋىمىن قىرۋمەن بولعان ءامىردى سامارقاندتى كوركەيتكەنى ءۇشىن كوككە كوتەرىپ وتىر. 1994 جىلى يسلام كاريموۆ تەلەارنادان تىكەلەي سويلەگەن سوزىندە «ءامىر-تەمىر بابامىز اتتىڭ تۇياعىمەن جاۋلاپ العان جەردىڭ ءبارىن اقىلدىڭ كۇشىمەن جاۋلاپ الۋىمىز كەرەك» دەپ سويلەگەنىن ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك، ءوز كوزىمىزدەن كوردىك. ال، سايرام كەنتىندە دە، تۇركىستان قالاسىندا دا ءامىر-تەمىر اتىنا ۇزىن-ۇزىن كوشەلەردى بەرىپ تاستاعانبىز...

شىڭعىس حاننىڭ دا كىم بولعانىن موڭعولدار بىلمەي مە؟ بىلگەندە قانداي؟ بىراق، قۇنانبايعا شاعىم جاساي بەرگەندەردەن كۇيگەنىنەن: «جاقسى دا بولسا قاراعىم، جامان دا بولسا قاراعىم، «قۇنانباي – جامان» دەگەندە، سولتاباي سۇلتان بەرە مە باراعىن؟!» دەگەن زەرە اجەمىزدەي، كىم بولعاندا دا «ىشتەن شىققان شۇبار جىلان»، اركىمنىڭ ءتول پەرزەنتى وزىنە ىستىق. شىڭعىس حان قىلىشتىڭ جۇزىمەن بولسىن، موڭعول حالقىنىڭ باسىن قۇراۋشى (قازاقتىڭ ەمەس!)

قازاق تاريحىن جازعىسى كەلگەن ادامعا، بوتەندىكىن تۇزەپ اۋرە بولۋ نە كەرەك، وزىمىزدىكى دە ۇشان-تەڭىز، يگەرىلمەي جاتىر. «تۇركىلەر التايدان تارادى» دەيمىز، «عۇندار دا شىعىستان شىققان» دەيمىز. قاراپ وتىرساڭىز ەرتىس پەن ەدىلدىڭ اراسىنداعى، زاراتۋشترانىڭ كىتابىنداعى اريلەر شىققان دەپ جازىلعان، «جايقالعان جاسىل بەلدەرگە، شالقار اسەم كولدەرگە، ۇزىن-ۇزىن وزەندەرگە تولى»، اتالارىمىز وسىدان التى مىڭ جىل بۇرىن جىلقىنى قولعا ۇيرەتكەن  سايىن دالانى، گەرودوت «كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىسىن ساقتار جايلايدى» دەپ جازعان ولكەنى عۇندار باتىسقا قاراي باسىپ وتكەنگە دەيىن، ودان سوڭ موڭعول باسىپ العانعا دەيىنگى  ۋاقىتتا ادام بالاسى جايلاماعانداي اسەردە بولاسىز. الكەي مارعۇلان اتامىز «ادامزات تاريحىندا العاشقى بولىپ قولا مەن تەمىردى بالقىتقان» دەپ جازعان، «بەگازى-ءداندىباي مادەنيەتى» دەگەن اتپەن عىلىمعا ەنگىزگەن ولكەنىڭ تاريحى جايلى شىعارما جازسا، جازۋشىلاردىڭ تاقياسىنا تار كەلە مە؟ زەينەتكە شىققالى اقتوبە ولكەسىنىڭ كونە تاريحىن جازىپ جۇرگەن تورەعالي قازيەۆ ەسىمدى اعامىز «ءبىزدىڭ قازاقتا ءبىر دە ءبىر سارماتتانۋشى جوق ەكەن عوي!» دەيدى.

مۇحتار اۋەزوۆ اتامىز ابىلايدى جازسام با، ابايدى جازسام با دەپ ويلانىپ، ءتۇرلى سەبەپپەن ابايعا توقتاعان ەكەن. ماعاۋين اعامىز زەرتتەلمەگەن جەرى قالماعان شىڭعىسحاندى قاۋزاعانشا، اتىنا ءالى كۇنگە دەيىن ارنايى ءبىر كىتاپ تا بۇيىرماعان (كەنەسارى تۋرالى ءى.ەسەنبەرلين «قاھاردى» جازىپ كەتتى), «سول كۇندە ەل قورعاعان ابىلايدىڭ، قانشا ءتاۋ ەتسەڭ دە از مولاسىنا» دەپ اسىل ماعجان جىر ارناعان ابىلايدى جازسا، تالانتىنا دا ساي كەلەر ەدى-اۋ، ءارى قاحاننىڭ ءبىر ۇرپاعىن جارقىراتىپ كورسەتەر ەدى-اۋ دەگەن وي كەلەدى ەرىكسىز...

ازىرگە اعامىز شىڭعىس حاننان ايرىلار ەمەس. ونىڭ بۇل ەسىل ەڭبەگىنىڭ ەڭ زياندى جاعى بىزدىڭشە، ونسىز دا «ەلباسى داۋىرىندە» تەرەڭ ىشكى ەسەپپەن بەتىمەن جىبەرىلگەندىكتەن تىلدەن، دىننەن، ت.ب. ءبولىنىپ جاتقان قازاقتى «جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق» دەپ، «شىڭعىس حان» دا قاق جارىپ جىبەرگەندىگىندە جاتىر. ءوشىپ بارا جاتسا، وتقا تامىزىق تاستايتىندار دا تابىلا كەتەدى. «ايتىس اقيقاتقا اپارادى» دەگەن ءسوز بار. بىزدىڭشە، جارتىلاي عانا دۇرىس. اقيقاتىمىز بىرىگۋگە قىزمەت ەتپەسە قايتەمىز؟  «قوي، تالاسپايىق، اقيقاتىن اللا بىلەدى» دەپ، جاۋاپكەرشىلىكتى اللاعا  ارتا سالىپ، تايقىپ شىعامىز با؟ بىزگە قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرمەيتىن ەشنارسەنىڭ قاجەتى جوق. ءتىپتى ول ادامنىڭ دىڭگەگى سانالاتىن ءدىن بولسا دا، يسلام ءدىنى بولسا دا! سەبەبى، ءبىزدىڭ ەڭ كەرەكتى ءىستىڭ ورنىنا بولماشى نارسەلەرمەن اينالىسۋمىزدىڭ سالدارىنان، «قاسيەتتى ورىن بوس تۇرمايدى» ەكەن، قۇبىجىقتار باس كوتەرۋدە. ەڭ اسىلىمىز – ابايدىڭ ءوزىن جۇرتىمىزعا جوندەپ جەتكىزە الماعاننان، «اباي – ورىسشىل، بىزگە ونداي ورىستىڭ ارتىن جالاعان ك@لاق اقىن كەرەك ەمەس» دەگەن جاستار پايدا بولىپ جاتىر. سوناۋ ەۆروپادا وتىرىپ الىپ، ءوزى قازاقشا قاقپايتىن قازاقتىڭ  ايەل بالاسى «اباي دەگەن اقىن بولماعان، ءتىپتى ونىڭ ءوزى دە، بالالارى دا بولماعان» دەپ قۇلاش-قۇلاش «زەرتتەۋ» جازىپ جاتىر. دالەلى – اباي ولەڭدەرىنىڭ تۇپنۇسقاسىنىڭ تابىلماۋى. ونى بىزدە قوستاپ، «تۇپنۇسقا جوق» دەگەن ءسوز «ونداي اقىن دا جوق» دەگەن ءسوز، ويتكەنى «ادامزات تۋىندىسى» دەگەن بولمايدى» دەگەن جانۇزاق اكىمدەي وقىمىستىلار دا شىعىپ جاتىر. مىڭداعان جىلدىق اۋىز ادەبيەتىمىزدى جوققا شىعارىپ جاتىر. كۇلەمىز بە، جىلايمىز با؟ ەندەشە، اقساقال اقىن-جازۋشىلارىمىزدان باستاپ ءبارىمىز «ءبىزدىڭ وسى ءىسىمىز قازاققا  كەرەك پە، جوق پا؟ ودان ەلگە پايدا ما، زيان با؟» دەپ، ءبىر توقتاپ، كەيىنگى جاققا ءبىر ءسات كوز تاستاپ، ويلانىپ الۋىمىز اۋاداي قاجەت سياقتى...

ومىرزاق اقجىگىت 

P.S. قازاقتا ايتىلماعان ءسوز قالماعان. قالعانى بولسا اباي ايتقان: «بۇنى جازعان ادامنىڭ، اتىن بىلمە، ءسوزىن ءبىل!» نەمەسە: «كىسىگە قاراپ ءسوز الما، سوزىنە قاراي كىسىنى ال!» ابايدان كەيىنگى ءسوزى ەڭ كوپ ناقىلعا اينالعان قادىر اعامىز: «بابام مەنىڭ شوق باسقان تابانىمەن، بىردەي ەكەن جاقسىسى جامانىمەن» دەدى. بىزگە دە جاقسىسى مەن جامانى، دالىرەگى وتە جاقسىسى مەن وتە جامانى بىردەي قازاعىمىزدىڭ جازعان تۋىندىسى، سىڭىرگەن ەڭبەگى، كورسەتكەن قىزمەتى مەن جەكە باسىنىڭ تۇلعالىق قاسيەتىن ەكى ءبولىپ قاراستىرعاننان باسقا امال جوق. ويتكەنى، ءبارىمىز دە پەندەمىز، پەندەشىلىك بارىمىزدە دە بار. جانە ودان ولگەنشە قۇتىلا دا المايمىز. مۇقاعالي ايتقانداي: «ارىلايىن دەسەم دە پەندەلىكتەن، ارىلاتىن بولمادىم، ول نەلىكتەن؟» جازۋشى، فيلوسوف ۆولتەر: «مەن ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى قوشتامايمىن، بىراق ونى ايتۋعا حاقىڭىز بولۋ ءۇشىن ءسىزدى جانىمدى سالىپ قورعاۋعا دايىنمىن» دەگەن. قازاقشالاساق شامامەن بىلاي: «مەنىڭ ءسىزدى مىنەزىڭىز ء(ىسىڭىز، ءسوزىڭىز، ت.ت.) ءۇشىن اتارعا وعىم جوق، بىراق، ەڭبەگىڭىز ءۇشىن قۇرمەتتەۋگە، كەشىرۋگە، جولىڭىزدا قۇربان بولۋعا دايىنمىن». (ارينە، ساتقىندىقتان باسقاسىن).

وسى ءسوزدى ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە كەيىپكەرىمىز مۇحتار ماعاۋينگە قاتىستى ايتۋعا بولادى.

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz