"سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 1929 جىلىنىڭ كۇزىنە قاراي جەرگىلىكتى قازاقتاردى كولحوزداستىرۋعا بايلانىستى قولىنداعى مالىنان ايىرىلعان ەل-جۇرت اشىعا باستادى. اكە-شەشەم ءوزارا كەڭەسە كەلە، شۇبارتاۋدىڭ بارشاتاسىنداعى ءۇيىن تاستاپ، توعىز جولدىڭ تورابى اياگوزگە بەت الىپتى. مەن سول كەزدە التى جاستا عانا ەكەنمىن.

بىراق، مىندا كەلگەندە دە اشىعىپ، سەڭدەي سوعىسقان حالىقتى كورەدى. سول كەزدەردە جەمىس-جيدەگى مول، سۋلى، نۋلى ءوڭىر ۇرجارعا ارەڭ جەتىپ، وسى ەلدىڭ كوكوزەك اۋىلىنا توقتايدى. اكەم مۇحامەتجان وسى اۋىلعا ۇستا بولىپ ورنالاسىپ، جۇمىسقا كىرىسەدى. انام ورىنباسار مەنى باعىپ ءارى باقشا سالىپ جان ساقتاۋعا ارەكەت ەتكەن ەكەن. دەگەنمەن، انام كەلەسى بالاسىنا جۇكتى بولىپ ءجۇرىپ، بوسانار كەزىندە كوپ قان كەتكەندىكتەن قايتىس بولادى. اكەم دە ىلە-شالا اۋىر جۇمىستان دەنساۋلىعىن جوعالتىپ، كوز جۇمادى. ءسويتىپ مەن تۇل جەتىم قالىپپىن. وسى اۋداننىڭ قارامويىل ەلدى مەكەنىندە تۇراتىن الىس اعايىنىمىز مەنى قولىنا الىپ، ون جاسقا دەيىن باعىپ- قاعادى. كەيىننەن جوعارعى ەگىنسۋ اۋىلىنداعى مەكتەپتى ءبىتىرىپ، سول ۋاقىتتارداعى بەينەتى مول اۋىر جۇمىستارعا جەگىلدىم", – دەيدى ەكىنشى جاھان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، توقساننىڭ جەتەۋىنەن اسقان التىنحان ءومىرجانوۆ اقساقال ارەڭ-ارەڭ سويلەپ.

دەگەنمەن، كوبىنە قاسىندا وتىرعان قىزدارى اقساقالدىڭ ءسوزىن تۇزەپ، ول كىسىنىڭ جامىلىپ وتىرعان كورپەسىن قىمتاپ، ءبىزدىڭ انىق-قانىق جازۋىمىزعا كومەكتەسىپ جىبەردى.

ء"سويتىپ جۇرگەنىمدە، 1940 جىلدىڭ كۇز ايىندا مەنى اسكەري كومميساريات  اسكەر قاتارىنا  شاقىرىپ، اتتى پولكتىڭ  قۇرامىنا الىندىم. مەن سەكىلدى سوعىسقا شاقىرىلعانداردىڭ تۇگەلىن ات-ارباعا وتىرعىزىپ، بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ اياگوزگە جەتتىك. وسى ارادان بىزدەردى ۆاگوندارعا ءتيىپ، رەسەيدىڭ چەليابينسك قالاسىنا اكەلدى. بۇل قالادا جان-جاقتان كەلگەندەردى ىرىكتەپ، جەتپىس ءجاسوسپىرىمدى اسكەري مەكتەپكە قابىلدادى. ءبىزدى التى اي وقىتىپ جانە سوعىس تاسىلدەرىنە جاتتىقتىرىپ، ارتىنان سۋجاڭا فورما كيگىزدىرىپ، ۇزدىك شىققاندارىمىزعا اسكەري شەن بەرىپ، سوعىسقا اتتاندىردى.

مەن بۇل مەكتەپتەن اعا سەرجانت بولىپ شىقتىم. سودان، 1942 جىلى دونداعى روستوۆ قالاسىندا قاراماعىمدا 90 ادامى بار ۆزۆودقا كوماندير بولىپ، سوعىسقا كىرىستىم. مايداننىڭ الدىڭعى شەبىندە سوعىسقاندىقتان بولار، ناعىز جويقىن قانتوگىس ارپالىستىڭ اراسىندا جۇردىك. ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە، ءبىر كوتەلدەن تاماق ءىشىپ وتىرعان  دوسىم تۇرىسبەك تۋرلين دەگەن ازاماتتى ء(ۇرجاردىڭ جىگىتى ەدى) ويدا-جوقتا نەمىس سنايپەرى قاعىپ ءتۇسىردى. ورىنىمنان اتىپ تۇرعان مەنىڭ تۋرا قۇلاعىمنىڭ تۇسىنان جاڭاعى نەمىس مەرگەنىنىڭ وعى زىڭ ەتىپ وتە شىقتى. ابىروي بولعاندا تيمەدى. كەزەكتى ۇرىستان كەيىن، قاسىمداعى جاۋىنگەرلەرمەن بىرگە قابىر قازىپ، دوسىمدى جەرلەدىم. ءالى ويىمدا، جەرلەگەن جەرىمىز ۇلكەن تەرەكتىڭ ءتۇبى بولاتىن. بەلگى رەتىندە ۇستىنە تەمىر ەسىكتى جاپتىم. مەندە كەزەكتى قويان-قولتىق ۇرىس كەزىندە جارالانىپ قالدىم. قاسىما جەتىپ كەلگەن نەمىستىڭ ەتجەڭدى، ءداۋ جاۋىنگەرى مەنى قىلعىندىرىپ، ىشتىگىن بوكسەمە كىرگىزىپ جىبەردى. مەندە قاراپ قالمادىم. ۆينتوۆكامنىڭ ۇشىنداعى پىشاقتى ونىڭ قارىنىنا تىعىپ جىبەردىم. ايتەۋىر ىشقىنىپ ءجۇرىپ، الگى نەمىستى اقىرعى كۇشىممەن ۇرىپ جىقتىم. اققان قانىمدى كويلەگىمدى جىرتىپ، وراپ ارەڭ توقتاتتىم. دالالىق گوسپيتالدا ءبىر اپتا جاتىپ، ەمدەلىپ شىقتىم. جارامدى قاراعان ورىس دارىگەرى «تى ۆەزۋچي چەلوۆەك» - دەپ كۇلگەنى بار.

ءسويتىپ، قاندى ۇرىستان امان قالعان بىرەن-ساران سولداتتارىمدى  جيناپ، قايتادان كەزەكتى مايدانعا دايىندالا باستادىق. وسى كەزدەردە ءبىزدىڭ ديۆيزيامىز ستالينگراد تۇبىندە تۇرعان بولاتىن. اۋانى شىڭىلتىر اياز قىسىپ تۇر. كۇندىز وكوپتا وت جاعىپ جىلىنامىز. تۇندە استىمىزعا اعاش توسەپ سول وكوپتا جاتامىز. ءبىراز كۇندەر دايىندىقتان وتكەن سوڭ، ستالينگراد قالاسىن جاۋدان ازات ەتۋگە ءبىزدىڭ ديۆيزيامىز تىكەلەي شابۋىلدى باستادى. نەمىستەر بىزگە قارسى ون ەكى ديۆيزياسىن ۇرىسقا سالدى.

سول ۋاقىتتارداعى ادام سەنبەس سۇراپىل سوعىس باستالىپ كەتتى. بومبالار مەن سناريادتاردىڭ سوققىسىنان ۆولگا جاعاسىنداعى ستالين اتىنداعى قالانىڭ ۇيلەرى مەن عيماراتتارى تىپ-تيپىل بولدى. تەك كەيبىر ۇيلەردىڭ مورجالارى عانا سورايىپ كورىنىپ تۇراتىن. ولىكتەردەن اياق الىپ جۇرە المايسىڭ. ۇرىس سايابىرسىپ، تاماق اكەلسە سونشالىقتى قۋاناتىنبىز. كەيدە ءۇش-ءتورت كۇن ىستىق  تاماق بولماي، تەك قانا قارا ناندى كەمىرىپ، قۇتىداعى سۋدى ءىشىپ جۇرەتىنبىز. قالانى الۋ شايقاسى الما كەزەك ۇرىستارمەن كوكتەمگە دەيىن سوزىلدى. ايتەۋىر، كوپ شىعىنمەن ستالينگراد قالاسىن جاۋدان تارتىپ الدىق. ءسويتىپ، فاشيستتەردى  ۆولگا جانە دون وزەنى اتىرابىنان ىعىستىرا باستادىق. كەلەسى ءبىر كۇنى قىزۋ شايقاس كەزىندە باسىما وق ءتيىپ، مۇرتتاي ۇشتىم. تەگى وق الىستان كەلگەن سياقتى. سەبەبى، كاسكانى جانە ونىڭ ىشىندەگى قۇلاقشىنىمدى تەسىپ، قۇلاعىمنىڭ تۋرا تۇبىنە تىرەلگەن ەكەن.

ابۇيىر بولعاندا، باستىڭ ىشىنە كىرىپ كەتپەگەن. قۇلاپ تۇسكەنىم ەسىمدە، اينالىپ بارىپ، اۋدارىلا شالقامنان قۇلاپپىن. ەسىم كىرگەندە بەتىم قار، باسىم مەڭ-زەڭ. كوزىم بۇلدىراپ، قاراۋىتىپ تۇردى. جەر اينالىپ تۇرعانداي. ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ، قۇلاقشىنىم مەن كاسكامدى جيناپ الدىم. جەلكەم، سامايىم شىلقىعان قان. مىلتىعىم مەن ناگانىمدى قولىما الىپ، ورنىمنان كوتەرىلىپ، قاسىمدا تۇرعان ۇلكەن تەرەككە سۇيەنىپ وتىردىم. باعىما قاراي، پولك دارىگەرى قاردى ومبىلاپ كەلىپ، «وميرجانوۆ تى رانەن؟» - دەدى. «دا» -دەۋگە شامام ازەر كەلدى. قاسىما كەلىپ، جارامدى مىقتاپ تارتىپ، وراپ بايلادى. سونان سوڭ ماعان قاراپ، «يدي پو تروپينكە، تام گوسپيتال» - دەدى. دالالىق گوسپيتالعا پوەزدبەن جەتكىزدى. جەتكەنشە بەتىم كۇپ بولىپ  ءىسىپ كەتتى. وندا ەمدەلىپ ەكى اي جاتتىم.

جىلجىپ 1943 جىل كەلدى. ۋكراينانىڭ استاناسى كيەۆ ءۇشىن قاتتى شايقاس بولدى. ۇرىس كەزىندە ماعان جاقىن ارادا اۆيا بومبا جارىلىپ، كونتۋزيا الدىم. اسپانعا ۇشقانىمدى جانە جەرگە قاتتى تۇسكەنىمدى بىلەمىن. اينالام تىپ-تىنىش بولىپ قالعانداي. قاسىمنان تانكتەر دىبىسسىز ءوتىپ جاتتى.   سورعالاعان بومبا الدىمدا ەداۋىر جەردە جۇگىرىپ بارا جاتقان پولك كومانديرىنىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ، تۇگى قالماپتى. مەن ودان كوپ ارتتا كەلە جاتقاندىقتان، اۋا تولقىنىنىڭ كۇشىمەن قاتتى  كونتۋزيا السامدا، ايتەۋىر امان قالدىم. كورەر جارىعىم بار ەكەن. ءسويتىپ، گوسپيتالدا ەكى جارىم اي جاتتىم. ەستۋ قابىلەتىم مەن سويلەۋىم ناشار بولدى. ءتاۋىر بولعان سوڭ، گوسپيتالدان شىعىپ، قايتادان جاساقتالىپ جاتقان ءبولىمنىڭ قۇرامىنا الىندىم. كيەۆ قالاسىن جاۋدان قايتارىپ العان سوڭ، ءبىزدىڭ ديۆيزيا قاتارىن تولىقتىرىپ حاركوۆ قالاسىنا بەت الدىق. جولدا كەلە جاتىپ، جاۋ ۇشاقتارىنىڭ بومبىلاۋىنا ۇشىرادىق. 

دۇشپاننىڭ ءبىر ۇشاعى بومبا  تاستاسا، ەكىنشىسى پۋلەمەتپەن ءبىزدى اتقىلادى. قاتارىمىز بۇزىلىپ، جان-جاققا تىم-تىراقاي قاشتىق. جاۋىڭگەرلەردىڭ  كوبى جاقىن ارادا  اعىپ جاتقان وزەننىڭ جارىنىڭ  استىنا تىعىلدى. بىراق، سول جاردىڭ تۇبىنە تىعىلعان اسكەرلەردەن ەشكىم ءتىرى قالمادى. ءبىزدى اينالىپ ۇشقان  ۇشاقتار تاستايتىن بومبالارى مەن  وقتارى بىتكەن سوڭ، كەرى قايتىپ كەتتى. الاساپىراننان ءتىرى قالعاندارىمىز قايتادان جينالدىق. دەگەنمەن، تۇتاس ديۆيزيانىڭ جارتىسىنان كوبى وپات بولعان. ءبىراز سولداتتار  اۋىر جارالانىپ، قايسىبىرىنىڭ قول-اياعى ۇشىپ كەتكەن، كەيبىرىنىڭ قارىندارى اقتارىلىپ قالعان. قاتتى قينالعاندارى «اتىپ كەت» - دەپ بىزگە جالىندى.

مەنىڭ ۆزۆودىمنان وتىز ادام عانا ءتىرى قالعان ەكەن. جارالانعانداردى جيناپ الىپ، ارى قاراي قوزعالدىق. ۇزاق ءجۇرىپ، الدىمىزدان كورىنگەن ءبىر ەلدى مەكەنگە كەلىپ تىرەلدىك. وسى ارادا ءبولىمىمىز  تولعانشا كىدىرىپ قالدىق. كوماندير ديۆيزيانى «نكۆد» - كەلىپ، جىبەرگەن قاتەلىكتەرى ءۇشىن الىپ كەتتى. كەيىننەن بىلگەنىمىز، ديۆيزيا بەلگىلەنگەن جەرگە دەيىن تۇندە ءجۇرۋى كەرەك ەكەن. وسى اۋىلدا  قاتارىمىز ابدەن تولىققانشا ، ءبىر اي كۇتتىك. قالپىمىزعا كەلگەن سوڭ، لۆوۆ قالاسىن جاۋدان ازات ەتۋگە بەت الدىق. بىراق، قورشاۋعا ءتۇسىپ، ورماندا تاعى ءبىر اپتا جۇردىك. جەيتىن تاماقتارىمىز تاۋسىلعان ەدى. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن، ءبىزدىڭ ۇشاق ۇستىمىزدەن قاتقان ناننىڭ (سۋحاريك) ءبىر قابىن پاراشيۋتپەن بىزگە تاستادى. ونىڭ ءوزى بيىك اعاشتاردىڭ جوعارعى جاعىنا ءىلىنىپ قالىپ، وقپەن اتىپ ارەڭ تۇسىردىك. مۇنىڭ ءوزى كوبىمىزگە جەتپەدى. امالسىزدان وزەنگە گراناتا تاستاپ، بالىق اۋلادىق. شيكىلەۋ پىسكەن، تۇزسىز تاماقتان بەتتەرىمىز ءىسىپ كەتتى. ورتالىقتان قورشاۋدى ءوز بەتتەرىڭمەن بۇزىپ شىعىڭدار دەگەن بۇيرىق العان سوڭ، ون- ون بەس ادامنان ءبولىنىپ تۇندە وزەنگە ءتۇسىپ، قالىڭ قوعانىڭ ىشىمەن العا جۇردىك. كۇز ايى بولعاندىقتان اۋا-رايى سۋىق  ەدى. كيىمدەرىمىزدى وراپ، بەلبەۋمەن ءتۇيىپ، باسىمىزعا كوتەرىپ الدىق. ءتورت كۇن دەگەندە جاۋ قورشاۋىنان  قۇتىلدىق. ءسويتىپ  ارەڭ دەگەندە  ءوز اسكەرلەرىمىزدى  كەزدەستىردىك.  بىراق، ولار «ديۆەرسانتسىڭدار» - دەپ، ءبىزدى قاماپ تاستادى.

ءوزىمىزدىڭ ونداي ەمەس ەكەندىگىمىزدى ارەڭ دالەلدەپ، بوسانىپ شىقتىق. قاتارىمىزداعى سولداتتاردىڭ ءبىرازى سۋدا جۇزە الماي، باتىپ كەتكەن ەكەن. وسىنداي قيىنشىلىقتاردى كەزدەستىرە ءجۇرىپ  ۋكراينانى ازات ەتتىك. كەيىن كينگسبەرگتى  الۋ  كەزىندە  تاعى دا اۋىر جارالانىپ، گوسپيتالعا ءتۇستىم. وق ورتان جىلىنشىكتى ءبولىپ جىبەرگەن ەكەن. ەڭبەكتەپ ىلگەرى ءجۇردىم. الدىمنان سانيتاردى كەزدەستىردىم.  ول بولسا ماشينا تاۋىپ، دالالىق گوسپيتالعا جىبەردى. وسى ارادا  اياعىما وتا  جاساپ، كەۋدەمە دەيىن گيپسكە سالىپ، تىلداعى باكۋ قالاسىنا جىبەردى. توعىز اي ەم قابىلدادىم. كەيىننەن تاعى ءۇش اي بالداقپەن ءجۇرىپ جاتتىقتىم. ساۋىعىپ شىققان سوڭ، ەلگە قايتاردى.

قازىر سول ءبىر زۇلمات قيان-كەسكى سوعىس جىلدارى ەسىمە ءجيى ءتۇسىپ، سول ۋاقىتتاردا ءوزىمنىڭ قاسىمدا جۇرگەن كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ جاۋ وقتارىنان قالاي قازا تاپقاندىعى ، كەيبىرىنىڭ مالتاي الماي سۋعا باتىپ كەتكەندىگى  جانە اۋىر جارالانىپ گوسپيتالداردا قايتىس بولعاندىعى  ويىما  ورالادى. الداعى بولاشاعىمىزدا مۇنداي سۇراپىل سوعىستاردىڭ بولماۋىن، ەلىمىزدىڭ بەيبىتشىلىكتە ءومىر ءسۇرۋىن ىشتەي ۇنەمى تىلەپ جۇرەمىن، – دەدى جۇزگە تاياپ قالعان قارت ادام كۇبىرلەي سويلەپ.

ءبىز سوعىس ارداگەرىنە  مىقتى دەنساۋلىق  تىلەپ، بەرگەن سۋحباتىنا راحمەتىمىزدى ايتىپ، العىسىمىزدى بىلدىردىك.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz