...ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى مۇراجايدىڭ ديرەكتورى ر.يماحانبەتوۆانىڭ "عاسىر ساڭلاعى -ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ شىعارماشىلىق عۇمىربايانى" اتتى كىتابى باسپادان شىققان بولاتىن.  بۇل كىتاپ اۆتورى ر.يماحانبەتوۆا  عىلىمي زەردەلەۋ، زەرتتەۋىمەن ەمەس، قۇجاتسىز، دالەلدى دەرەكسىز تۇجىرىم جاساۋىمەن مەنى تاڭعالدىردى. كىتاپتىڭ ءبىرىنشى تاراۋىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى  ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ «ءومىر دەرەكتەرىن» بايانداۋدان باستالادى. بۇل تاراۋداعى ۇلكەن قاتەلىك ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ءبادريسافانىڭ ۇيلەنۋ مەرزىمىن كورسەتۋدەن كەتكەن. اۆتوردىڭ ءوزى وسىنى بىلاي دەپ باياندايدى «...ياعني، ولاردىڭ شامامەن 1896-1897-جىلدارى(؟) نەكەلەسكەنى انىق. ەرلى زايىپتىلار شاڭىراق قۇرعاندا احمەت -25 جاستا، ءبادريسافا -19 جاستا بولعان»دەپ (44- بەت)  تۇجىرىمداما جاسايدى.

...ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى مۇراجايدىڭ ديرەكتورى ر.يماحانبەتوۆانىڭ "عاسىر ساڭلاعى -ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ شىعارماشىلىق عۇمىربايانى" اتتى كىتابى باسپادان شىققان بولاتىن.  بۇل كىتاپ اۆتورى ر.يماحانبەتوۆا  عىلىمي زەردەلەۋ، زەرتتەۋىمەن ەمەس، قۇجاتسىز، دالەلدى دەرەكسىز تۇجىرىم جاساۋىمەن مەنى تاڭعالدىردى. كىتاپتىڭ ءبىرىنشى تاراۋىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى  ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ «ءومىر دەرەكتەرىن» بايانداۋدان باستالادى. بۇل تاراۋداعى ۇلكەن قاتەلىك ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ءبادريسافانىڭ ۇيلەنۋ مەرزىمىن كورسەتۋدەن كەتكەن. اۆتوردىڭ ءوزى وسىنى بىلاي دەپ باياندايدى «...ياعني، ولاردىڭ شامامەن 1896-1897-جىلدارى(؟) نەكەلەسكەنى انىق. ەرلى زايىپتىلار شاڭىراق قۇرعاندا احمەت -25 جاستا، ءبادريسافا -19 جاستا بولعان»دەپ (44- بەت)  تۇجىرىمداما جاسايدى.

...ماسەلەن، ر.يماحانبەتوۆا كىتاپتىڭ 35-ءشى بەتىندە: «احمەتتىڭ اسىل جارى ءبادريسافا حاقىندا زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ (عالىمداردىڭ اتى ءجونى، ەڭبەگى اتالماعان) تاراپىنان دا ءار قيلى نۇسقاداعى بولجامدار ايتىلىپ ءجۇر. ماسەلەن «وسى جەردە ايتا كەتەلىك، «ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جۇبايى الەكساندرا اتتى ورىس ايەلى بولادى.ءوزى تۇرعان پاتەر يەسىنىڭ قولىندا جۇرگەن جەتىم قىز. ا.بايتۇرسىنوۆ  تۇرمەدە جاتقاندا تاماق تاسىپ، كىر- قوڭىن جۋىپ، كومەك كورسەتەدى. ادامگەرشىلىگى زور ازامات مۇنداي قايىرىمدىلىقتى، ادال كوڭىلدى اتتاپ كەتۋدى ار ساناپ، تۇرمەدەن شىققان سوڭ سول قىزعا ۇيلەنەدى» (23-32- بەت) دەگەن جاڭساق پىكىر ەش قيسىنعا كەلمەيدى» دەپ بۇل جەردە اتى -ءجونى، ەڭبەگىنىڭ تاقىرىبى اتالماعان ءبىر عالىمنىڭ احاڭ مەن ءبادريسافانىڭ قوسىلۋى تۋرالى پىكىرىن ءجونسىز، ناقتى دالەل دەرەكسىز تەرىسكە شىعارادى.

... بۇل جولى اۆتور وسى كىتاپتىڭ 40-بەتىندە  «ماسەلەن،1926-شى جىلدارى (؟) تۋعان ەلىنە دەمالۋعا كەلگەن احمەت پەن ءبادريسافانىڭ  از كۇن تاربيەسىندە بولىپ...» دەپ باستايدى اڭگىمەسىن. بۇل جەردە ماسەلە ر.يماحانبەتوۆانىڭ «احمەت پەن ءبادريسافا تورعايعا 1926-جىلى كەلدى دەۋىندە.

ال، احاڭنىڭ قولىندا وسكەن كاكىشەۆ سامىراتتىڭ جازۋىنشا («احاڭ تۋرالى اقيقات» 26-بەت) ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ءبادريسافا تورعايعا 1923 جىلى كەلگەن.

جوعارىداعى ءۇزىندى جولدار جۋرناليست، تاريحشى جۇمات انەسۇلىنىڭ «عاسىر ساڭلاعىنداعى» جالعان دەرەكتەر: ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ءبادريسافا تۋرالى» ماقالاسىنان الىنىپ وتىر. قاراڭىز: http://masa.kz/article/view/id/4348

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا (abai-akparat@mail.ru)

جۇمات انەستىڭ جازعانىنا وراي    ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى مۇراجايدىڭ ديرەكتورى رايحان يماحانبەتتەن جاۋاپ كەلدى. جاۋاپ حاتىندا رايحان حانىم بىلاي دەيدى:                                          

1). جۇمات انەس قوستانايدان 100 شاقىرىمدا ورنالاسقان اۋليەكولدەگى جەتى كولدىڭ ءبىرىنىڭ «مۇعالىمكول» اتالۋىنىڭ سىرىنا ۇڭىلگەن بولسا، مۇنىڭ ءمانىن تۇسىنەر ەدى. احمەتتەي جىگىت تورەسىنە 34-كە كەلگەنشە وتباسىن قۇرماي نە كورىنىپتى؟! احمەت ومبىعا بارعانعا دەيىن وتباسىلى بولعانىن اڭعارۋ ەش قيىندىق تۋعىزبايدى لوگيكاسى دۇرىس ادامعا.

            ال مەن، «جاڭساق»  دەپ ەسەپتەگەن پىكىرلەرىمنىڭ اۆتورلارىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، تاراۋدىڭ سوڭىندا كىتاپتارىنىڭ اتاۋى جانە ءۇزىندى العان بەتىن كورسەتكەنمىن. كىتاپ ىشىندە اتى اتالماسا، ول ادەپكە باعىنعاندىقتان. شىندىعىندا، ول كىسىلەردىڭ بادريسافا بايتۇرسىنوۆانىڭ دالا گۋبەرناتورىنا جازعان جەدەلحاتىنان حابارلارى بولسا، اسىعىس دوگما جاساماعان بولار ەدى. ول كىسىلەر، وزدەرىنەن كەتكەن اعاتتىقتى بىلگەننەن كەيىن ءۇنسىز قالدى. ب.بادريسافا انامىزدىڭ جەدەلحاتىن باق-تا جورنالشى ارميال تاسىمبەكوۆ 1994 جىلى «قازاق ادەبيەتى»  اپتالىعىندا جاريالاعانىمەن، ونىڭ ەسىمىن – تاتيانا دەپ جاڭىلىستى، مۇنى عىلىمي ورتا قابىلداماعاندىقتان، «عاسىر ساڭلاعى...»  كىتابىندا تۇڭعىش رەت جەدەلحات قاز-قالپىندا بەرىلدى.   

2). ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1902-1904 جىلدارى ومبى مەكەمەسىندە ءىس-جۇرگىزۋشى بولىپ قىزمەت ىستەگەنى انىق. ومبى وبلىسى مەملەكەتتىك مۇراعات.،8-قور، 1-تىزبە،1-ءىس، 1-پاراق. مۇنى تاريحشىلار انىقتاعان. مەنىڭ ول تۇستا بۇل دەرەكتەن حابارىم بولعان جوق، «عاسىر ساڭلاعى»  كىتابىن وقىعاننان كەيىن قاراعاندىلىق – قايرات الىبەكوۆ حابارلاپ، جوعارىدا اتالعان قور مەن اقپاراتتىڭ تولىق نۇسقاسىن جىبەردى. مىنە، ناعىز عىلىمعا جانى اشيتىن ازامات. ال مەن م.اۋەزوۆ پەن م.دۋلاتۇلىنىڭ ەستەلىكتەرىندەگى مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ، ومبىدا تۇرعانى انىق دەگەن ويدى تاستاعانمىن، وقىرمانعا. قاتەلەسپەپپىن. 

3). ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەلىنە 1926 جىلى بارعانى دا انىق. احمەت 1909 جىلى قايتىس بولعان اكەسى مەن  كەيىن قايتىس بولعان اعاسى قاليدىڭ باسىنا تۇرعىزعان تامنىڭ كوكتاسىنا «1926 جىل» دەپ جازعان. مۇنى توتە جازۋدى – احمەت الىپپەسىن بىلەتىندەردىڭ ءبارى دە وقي الادى.    

ءتۇيىن ءسوزىم: احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ومىرىنە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، زەرتتەۋ نەمەسە كىتاپ جازۋ ءۇشىن تورعايدا تۋ شارت ەمەس. ول كۇللى قازاققا، ءتىپتى تۇركى جۇرتىنا ورتاق تاريحي تۇلعا، قاي سالادان الىپ قاراساڭىز دا احمەت بايتۇرسىنۇلى – حح عاسىردىڭ رەفورماتورى. احاڭداي تۇلعانىڭ كەلبەتىن  ءبىر باياندامادا «ۇلاعاتتى ۇستاز»  اتتى ماقالاسىندا تولىققاندى جازعان جازۋشى – ءابىش كەكىلبايۇلى. تىم بولماسا، سونى وقىپ الساڭىزدارشى، سوندا ويلانىپ سويلەر ەدىڭىزدەر.ول ماقالا – «ەگەمەن قازاقستان»  گازەتىندە 1998 جىلى، «ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇلى ءتىنى»  اتتى جيناقتا 1999 جىلى جاريالاندى.

            احمەت بايتۇرسىنۇلىنداي ءافسانا تۇلعانىڭ تۋعان جەرىنە تاعزىم ەتۋ – ءيسى قازاقتىڭ پارىزى. تورعايدان شىققان تۇلعالارعا قىزىققاندىقتان، توپىراعىنىڭ كيەسىن جازىپ ءجۇرىپ، تورعايلىقتاردىڭ ءبارىن احاڭداي كورۋشى ەدىم. اتام قازاق: «ءبىر بيەدەن الا دا، قۇلا دا تۋادى»  دەپ بەكەر ايتپاعان ەكەن-اۋ. «بيتكە وكپەلەپ، تونىمدى نەسىنە جاعايىن»، تەككە توڭىپ قالارمىن. جاراتقان يەم رۋحاني توڭۋدان ساقتاسىن ۇلتىمىزدى. جەردىڭ دە، ءجۇزدىڭ دە وزىندىك كيەسى بار... سوندىقتان، جەر مەن جۇزگە ءبولىنىپ، شورە-شورە بولعانشا، الاش ارىستارى اڭساعان «باۋىرى ءبۇتىن، ساۋاتتى دا مادەنيەتتى ەل بولۋ»  جاعىن ويلايىق، اعايىن!       

P.S. قۇرمەتتى سايت وقىرماندارى، جۋىردا ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ التى تومدىعى (120 باسپا تاباق) ءوز وقىرماندارىنا جول تارتادى. كوزى قاراقتى وقىرمان، قۇر قالماڭىزدار.

رايحان ساحىبەكقىزى يماحانبەت

Abai.kz