ماڭعىستاۋ تۇبەگى كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعاسىنىڭ اۋماقتى تۇمسىعى بولىپ تابىلادى. ورتالىق بولىگى – ماڭعىستاۋ – ءبىر عانا انتيكلينالدى قاتپارلىقتان قۇرالعان شاعىن تاۋلى ءۇستىرت; ونىڭ شىعىستان سولتۇستىك – باتىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان وڭ قاناتى قوسىمشا قاتپارلىقپەن كۇردەلەنە تۇسكەن. تاۋلى قىرات جوتالاردىڭ جاي عانا جۇيەسىنەن تۇرادى: ورتالىعىندا قاراتاۋ جوتاسى سوزىلىپ جاتىر، ال قاراتاۋدى بويلاپ سولتۇستىكتەن جانە وڭتۇستىكتەن اقتاۋدىڭ سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك جوتالارى سوزىلىپ جاتىر. قاراتاۋ جوتاسىنىڭ ءۇستى ەنى 3-9كم، كەي جەرلەرىندە قالدىق شوقىلارى ساقتالعان، تولقىندالىپ جاتقان ءۇستىرت ءتارىزدى بولىپ كەلەدى. ءۇستىرت تولىپ جاتقان تىك، كەيدە شانشىلعان تىك بەتكەيلى جىرا – سايلارمەن تىلىمدەلگەن. قاراتاۋدىڭ وڭتۇستىك بەتكەيىنە پاراللەل وڭتۇستىك اقتاۋ – باتىس پەن سولتۇستىككە قاراي شۇعىل بۇرىلىس جاسايتىن ەنسىز جوتا سوزىلىپ جاتىر; ونى جىرا – سايلار تىكە كەسىپ وتەدى. سولتۇستىك اقتاۋ قاراتاۋدان سولتۇستىككە قاراي سوزىلىپ جاتىر; وڭتۇستىك اقتاۋ سياقتى ءمۇنىڭ دا كەيبىر جەرلەرىن جىرالار تىكە كەسىپ وتەدى. جوتانىڭ ءۇستى جون ءتارىزدى، بەتكەيلەرى تىك; سولتۇستىك بەتكەيى جايپاقتاۋ كەلەدى، وڭتۇستىگىنە قاراعاندا كوبىتەك تىلىمدەلگەن. وڭتۇستىك بەتكەيى تىم تىك، ۇساق جىرالار عانا كەسىپ وتەدى، ال سولتۇستىك بەتكەيى تەرەڭ جىرالار جال – جال ەتىپ ءبولىپ تاستاعان. سولتۇستىك اقتاۋدىڭ بەتكەيلەرىندە جەلدىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان نەشە ءتۇرلى قىزىق پىشىندەر – باعانالار، ۇڭگىرلەر مەن قۋىستار ءجيى كەزدەسەدى.

ماڭعىستاۋ تۇبەگى كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعاسىنىڭ اۋماقتى تۇمسىعى بولىپ تابىلادى. ورتالىق بولىگى – ماڭعىستاۋ – ءبىر عانا انتيكلينالدى قاتپارلىقتان قۇرالعان شاعىن تاۋلى ءۇستىرت; ونىڭ شىعىستان سولتۇستىك – باتىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان وڭ قاناتى قوسىمشا قاتپارلىقپەن كۇردەلەنە تۇسكەن. تاۋلى قىرات جوتالاردىڭ جاي عانا جۇيەسىنەن تۇرادى: ورتالىعىندا قاراتاۋ جوتاسى سوزىلىپ جاتىر، ال قاراتاۋدى بويلاپ سولتۇستىكتەن جانە وڭتۇستىكتەن اقتاۋدىڭ سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك جوتالارى سوزىلىپ جاتىر. قاراتاۋ جوتاسىنىڭ ءۇستى ەنى 3-9كم، كەي جەرلەرىندە قالدىق شوقىلارى ساقتالعان، تولقىندالىپ جاتقان ءۇستىرت ءتارىزدى بولىپ كەلەدى. ءۇستىرت تولىپ جاتقان تىك، كەيدە شانشىلعان تىك بەتكەيلى جىرا – سايلارمەن تىلىمدەلگەن. قاراتاۋدىڭ وڭتۇستىك بەتكەيىنە پاراللەل وڭتۇستىك اقتاۋ – باتىس پەن سولتۇستىككە قاراي شۇعىل بۇرىلىس جاسايتىن ەنسىز جوتا سوزىلىپ جاتىر; ونى جىرا – سايلار تىكە كەسىپ وتەدى. سولتۇستىك اقتاۋ قاراتاۋدان سولتۇستىككە قاراي سوزىلىپ جاتىر; وڭتۇستىك اقتاۋ سياقتى ءمۇنىڭ دا كەيبىر جەرلەرىن جىرالار تىكە كەسىپ وتەدى. جوتانىڭ ءۇستى جون ءتارىزدى، بەتكەيلەرى تىك; سولتۇستىك بەتكەيى جايپاقتاۋ كەلەدى، وڭتۇستىگىنە قاراعاندا كوبىتەك تىلىمدەلگەن. وڭتۇستىك بەتكەيى تىم تىك، ۇساق جىرالار عانا كەسىپ وتەدى، ال سولتۇستىك بەتكەيى تەرەڭ جىرالار جال – جال ەتىپ ءبولىپ تاستاعان. سولتۇستىك اقتاۋدىڭ بەتكەيلەرىندە جەلدىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان نەشە ءتۇرلى قىزىق پىشىندەر – باعانالار، ۇڭگىرلەر مەن قۋىستار ءجيى كەزدەسەدى. ماڭعىستاۋ تۇبەگىنىڭ رەلەفى جىنىستاردىڭ گەولوگيالىق قۇرىلىسى جانە پەتروگرافيالىق قۇرامىمەن تىعىز بايلانىستى. ماڭعىستاۋ انتيكلينالىنىڭ يادروسىندا تىك قاتپارلارعا جينالعان ترياستىن شوگىندىلەرى جاتىر. وسىلاردان ورتالىق جوتا – قاراتاۋ قۇرىلعان. انتيكلينالدىڭ قاناتتارى يۋرا جانە بور جىنىستارىنان تۇزىلگەن، وندا دا يۋرا قۇمتاستى – سازدى جىنىستار، ال بور قاتتى، تىعىز ىزبەس تاستار تۇرىندە بولعان. بور جاسىنداعى ىزبەس تاستار انتيكلينالدىڭ قاناتتارىنا ويىسىپ، جوتالار – وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك اقتاۋدى قۇرادى، ال وڭاي بۇزىلعىش قۇمتاستى – سازدى يۋرا شوگىندىلەرى رەلەفتىڭ ويىس فورمالارىن – اقتاۋ مەن قاراتاۋ جوتالارى اراسىنداعى «اڭعارلاردى» قۇرايدى. ماڭعىستاۋدا قۇرىلىمى وتە ناشار، كوبىنەسە تۇيىرشىگى ءىرى، سۇر توپىراق دامىعان. وسىمدىك جامىلعىسىندا جۋسان باسىم، رەلەفتىڭ وياڭدارىندا سوراڭدار كەزدەسەدى. ماڭعىستاۋدان سولتۇستىككە قاراي كاسپيلىك تورتتىك شوگىندىلەرىنەن قۇرالعان بوزاشى تۇبەگىنىڭ كەڭ، الاسا جانە تەگىس القابى ورنالاسقان. تۇبەكتىڭ بەتى قىراڭدى، ءسال تولقىندالعان، سولتۇستىككە قاراي بىرتىندەپ الاساراتىن جازىق بولىپ كەلەدى. ءۇستىرتتىڭ ءشولدى جوتاسى ماڭعىستاۋدىڭ تۇبەگى مەن قارابۇعاز شىعاناعىنان شىعىسقا قاراي اۋدانى 200000 كم²-گە جۋىق كەڭ بايتاق ءۇستىرت ءۇستىرتى سوزىلىپ جاتىر. ءۇستىرت بارلىق جاعى دەرلىك كەمەرلەرمەن – شىڭقىلارمەن بولىنگەن، ال شىعىس جارى كوپ جەرىندە ارال تەڭىزىنىڭ باتىس جار قاباعىن قۇرايدى. جوننىڭ بىركەلكى جەر بەتى كەي تۇستا ەندىك نەمەسە مەريديان باعىتىندا سوزىلىپ جاتقان تولقىندى كوتەرىلۋلەرمەن بۇزىلادى. بۇل جالپاق كوتەرىلىمدەر اراسىندا وياڭدار ورنالاسقان. مىسالى، ءۇستىرتتىڭ سولتۇستىگىندە ەندىك بويىمەن سولتۇستىك ءۇستىرت قىرقاسى سولتۇستىك شىڭقىنى بويلاي سوزىلىپ جاتىر. ونىڭ ابسوليۋتتىك بيىكتىگى 200-210م-گە جەتەدى. وڭتۇستىككە قاراي بۇل قىرقا جازاڭدالىپ الاسارادى. قىرقانىڭ وركەشتەرى وياڭ ۋچاسكەلەرمەن سالىستىرعاندا 25-40م بيىك بولادى. قىرقالاردىڭ وڭتۇستىگىندە سولتۇستىك ءۇستىرت ءيىنى ورنالاسقان، ول سولتۇستىك قىرقانى ورتالىق ءۇستىرت كوتەرىلىمىنەن ءبولىپ تۇرادى. وسى قازانشۇڭقىردىڭ بويىندا قوسبۇلاق، اسمانتاي، ماتاي، سام جانە باسقا دا سورلار تىزبەگى بار. بيىكتىگى 240 م-گە جەتەتىن اجەپتاۋىر قىرقا ارال تەڭىزىنىڭ باتىس جاعالاۋىن بويلاي سوزىلىپ جاتىر. ارال تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك – باتىسىنا قاراي كەڭ ويىس ورنالاسقان، بارساكەلمەستىڭ سورى سوندا. ءۇستىرت ءۇستىرتىنىڭ سولتۇستىك شىڭقىسى قايداق سورىنان باستالىپ، وڭتۇستىككە قاراي تەرەڭ، كوبىنەسە ۇزىن جىرالارمەن تىلىمدەلگەن يرەلەڭدى تىك كەمەر جاساپ سوزىلادى. كەي جەرلەردە ۇستىرتتەن وقشاۋ ۇستىرتتەر ءبولىپ شىعادى. شىعىستا شىڭقى شەگەن وزەنىنىڭ ساعاسىنا قاراي سوزىلىپ بارادى دا، ۇلكەن بورسىق قۇمدارىنا جەتپەي جوعالىپ كەتەدى. ءۇستىرت قۇرىلىمى – تەكتونيكاسى جاعىنان كونە تەڭىزدەر مەن كولدەر باسىپ جاتقان ويىستارمەن قورشالعان ۇشتىك تاعان تاۋ بولىپ ەسەپتەلەدى. تىك جىرالاردى – شىڭقىلاردى – كەي جەرلەردە ءۇستىرتتىڭ ەجەلگى جاعالارى دەپ تە قاراۋعا بولادى. ءۇستىرتتىڭ شىعىس شەتىندە تەرراسالار تابىلدى. ءۇستىرتتىڭ كەڭىستىگى تىم قۇرعاق، جاۋىن – شاشىننىڭ جىلدىق مولشەرى 100مم-دەن ازداپ قانا ارتادى. ءۇستىرتتىڭ توپىراعى سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي وزگەرەدى. سولتۇستىك، قىراتتى بولىگىنە شولەيتتىڭ بەلگىلەرى ءتان جانە كوبىنەسە كاربوناتتى قوڭىر توپىراقپەن جابىلعان. وڭتۇستىككە تامان سوزىلىپ جاتقان «سور» الابىنىڭ توپىراعى كەۋەك، جەتىلمەگەن، ونى ءىشىنارا ءار ءتۇرلى سۇرعىلت توپىراققا اۋىساتىن توپىراق بولىپ جاتىر. ورتالىق جانە وڭتۇستىك اۋداندار – سورتاڭداۋ گيپستى قيىرشىق تاستىلاۋ سۇرعىلت توپىراق باسقان ءشول. ءۇستىرت ۇستىرتىندە سوراڭقى جانە جۋساندى ءشول تاراعان، وندا جارتىلاي بۇتا وسىمدىكتەر كوپ تە، بۇتا جانە اعاش وسىمدىكتەرى – قارا سەۋىلدەر وتە از. ميكرورەلەف وسىمدىكتەردىڭ تارالۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى.

Abai.kz