برەندەيس اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عالىمى مارك ميللەر نەيرونداردىڭ بايلانىسىن ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەپ، مي جاسۋشاسىنىڭ سترۋكتۋراسىن انىقتاعان. ال، عالامنىڭ كەسكىنىن استروفيزيكتەر توبى ميلياردتاعان گالاكتيكالاردى باقىلاپ ءجۇرىپ ءتۇسىرىپ الادى. مۇنداي ماكرو جانە ميكرو الەمدەردىڭ اينىماس ۇقساستىقتارىن قالايشا كەزدەيسوقتىق دەپ ايتۋعا بولادى. الىپ الەمنىڭ ازعانتاي عانا اقىلمەن كوز جەتكىزۋگە بولاتىن ءمانىن ۇقپاۋدا نەندەي قۇپيا، نە سىر بار؟
ءبىر قاراعاندا مي جاسۋشاسى مەن عالامنىڭ ءبىر-بىرىنە ەش بايلانىسى جوق الەمدەر. اراسىنداعى كولەم الشاقتىعى دا اقىلعا سيمايدى. بىراق، سۋرەتكە قاراساق ەكەۋىنىڭ ەش ايىرماشىلىعى جوق. ويتكەنى، مىنا عالام مەن جاسۋشانىڭ جاراتۋشى يەسى بىرەۋ. ول اللا. ەكەۋىنە دە اللانىڭ تاڭباسى، ءمورى باسىلعان. ۇلكەندىگى اقىلعا سيماس عالام مەن كوزگە كورىنبەس جاسۋشانى جاراتقان شەبەردىڭ ءبىر ەكەنىن اقىلىمىزعا سالادى. بۇل ۇقساستىق جاراتۋشىنىڭ تەڭدەسى جوق ءبىر كۇش ەكەنىن، ءوز شەبەرلىگىن پاش ەتكەن حيكمەتى ەكەنىن سەزىنگەن سايىن، وعان قۇلشىلىق جاساپ، جاقسى امالدار جاساۋىمىزعا شابىتاندىرا تۇسەرى حاق.
ەگەر ءبىز ادام – ۋاقىت جاعىنان دا، كولەم-كەڭىستىك جاعىنان دا تۇتاس، شەكسىز الىپ الەم شەڭبەرىندە ۇلى ءبىر كۇشكە باعىنىشتى بولساق، وندا دەرت پەن قۇردىمنىڭ كىشكەنتاي جۇرناعى، بىراق ەڭ الاپات يەسى – قاراباستىڭ قامى، وزىمشىلدىك، مەنمەندىك سولاردىڭ قورجىنىنان شىققان استامشىلىق اتاۋلىعا نەگە سونشا ەسسىز ىنتامەن ۇمتىلامىز؟

ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاسۋشا - عالام دەپ اتالادى

برەندەيس اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عالىمى مارك ميللەر نەيرونداردىڭ بايلانىسىن ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەپ، مي جاسۋشاسىنىڭ سترۋكتۋراسىن انىقتاعان. ال، عالامنىڭ كەسكىنىن استروفيزيكتەر توبى ميلياردتاعان گالاكتيكالاردى باقىلاپ ءجۇرىپ ءتۇسىرىپ الادى. مۇنداي ماكرو جانە ميكرو الەمدەردىڭ اينىماس ۇقساستىقتارىن قالايشا كەزدەيسوقتىق دەپ ايتۋعا بولادى. الىپ الەمنىڭ ازعانتاي عانا اقىلمەن كوز جەتكىزۋگە بولاتىن ءمانىن ۇقپاۋدا نەندەي قۇپيا، نە سىر بار؟
ءبىر قاراعاندا مي جاسۋشاسى مەن عالامنىڭ ءبىر-بىرىنە ەش بايلانىسى جوق الەمدەر. اراسىنداعى كولەم الشاقتىعى دا اقىلعا سيمايدى. بىراق، سۋرەتكە قاراساق ەكەۋىنىڭ ەش ايىرماشىلىعى جوق. ويتكەنى، مىنا عالام مەن جاسۋشانىڭ جاراتۋشى يەسى بىرەۋ. ول اللا. ەكەۋىنە دە اللانىڭ تاڭباسى، ءمورى باسىلعان. ۇلكەندىگى اقىلعا سيماس عالام مەن كوزگە كورىنبەس جاسۋشانى جاراتقان شەبەردىڭ ءبىر ەكەنىن اقىلىمىزعا سالادى. بۇل ۇقساستىق جاراتۋشىنىڭ تەڭدەسى جوق ءبىر كۇش ەكەنىن، ءوز شەبەرلىگىن پاش ەتكەن حيكمەتى ەكەنىن سەزىنگەن سايىن، وعان قۇلشىلىق جاساپ، جاقسى امالدار جاساۋىمىزعا شابىتاندىرا تۇسەرى حاق.
ەگەر ءبىز ادام – ۋاقىت جاعىنان دا، كولەم-كەڭىستىك جاعىنان دا تۇتاس، شەكسىز الىپ الەم شەڭبەرىندە ۇلى ءبىر كۇشكە باعىنىشتى بولساق، وندا دەرت پەن قۇردىمنىڭ كىشكەنتاي جۇرناعى، بىراق ەڭ الاپات يەسى – قاراباستىڭ قامى، وزىمشىلدىك، مەنمەندىك سولاردىڭ قورجىنىنان شىققان استامشىلىق اتاۋلىعا نەگە سونشا ەسسىز ىنتامەن ۇمتىلامىز؟

ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاسۋشا - عالام دەپ اتالادى

ساۋلە جىلدامدىعى ساعاتىنا 1 ميلليارد كم. جۇرە الادى ەكەن، دەمەك 1 جىلدا 9 760 800 000 000 كم. (توعىز تريلليون جەتى ءجۇز الپىس ميلليارد سەگىز ءجۇز ميلليون) جەردى ءجۇرىپ وتەدى دەگەن ءسوز. 1976 جىلى امەريكا مەن گەرمانيا عالىمدارى بىرلەسە وتىرىپ «گەليوس-ب» قۇرىلعىسىن عارىشقا ۇشىرعان ەدى.

1) قۇرىلعىنىڭ جىلدامدىعى ساعاتىنا 240 مىڭ كم. جەتىپ رەكوردتىق ناتيجە ورناتقان بولاتىن.
2) ال كولىك ورتاشا ەسەپپەن العاندا ساعاتىنا 100كم. ءجۇرىپ وتەدى.
3) ادام جاياۋ جۇرىسپەن 5-6كم. جۇرە الادى.
ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مىنا عالام اللانىڭ شەكسىز قۇدىرەتى ەكەندىگىن سەزىنۋ ءۇشىن عالامشارىمىزداعى جۇلدىزداردىڭ بىزبەن ارا قاشىقتىعىن وسى ءۇش ولشەم ارقىلى سالىستىرىپ كورسەك.

ء•بىرىنشى ساياحاتىمىزدى بىزگە جاقىن تۇرعان ايدان باستاساق.

«گەليوس-ب» قۇرىلعىسىمەن ايعا نەبارى ءبىر ساعاتتا ۇشىپ بارادى ەكەنبىز. كولىكپەن 160 كۇن ساياحاتتايمىز. بۇل جارتى جىل دەگەن ءسوز. ال جاياۋ 5-جىلدا جەتەدى ەكەنبىز.
•كەلەسى ايالدامامىز مارس. جەرمەن مارستىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىنداۋى 17 جىلدا ءبىر رەت كەلەدى، بۇل قاشىقتىق 56 ملن. كم.

مارسقا «گەليوس-ب» قۇرىلعىسىمەن بار بولعانى 9 كۇندە ۇشىپ بارامىز. كولىكپەن ۇزدىكسىز ءجۇرىپ وتىرساق 63 جىلدا بارامىز. ال جاياۋ 799 جىلدا جەتەمىز. ءبىز مارسقا جەتكەنشە بۇل ۋاقىتتا جەربەتىندە ونداعان ۇرپاق اۋىسادى ەكەن.

•ەندىگى ساياحاتتايمىز جارىق جۇلدىز كۇنگە.

«گەليوس-ب» قۇرىلعىسىمەن ۇشىپ بارۋ ءۇشىن 26 كۇن كەرەك ەكەن. ء(بىر ايعا جاقىن ۋاقىتتى الادى). كولىكپەن 173 جىلىمىز كەتەدى. جاياۋ ادىمداپ-ادىمداپ تەز ءجۇرىپ وتىرساق 2168 جىلدا بارامىز. بىراق، ول ۋاقىتتا جەر بەتىندە نە بولىپ جاتاتىنىن ءبىر اللادان باسقا ەشكىم بىلمەيدى.

ء•تورتىنشى كۇن جۇيەسىندەگى ەڭ سوڭعى پلانەتامىز پلۋتون.

اراقاشىقتىعى 5.6 ملرد. كيلومەتردى الىپ جاتىر. وعان عارىش قۇرىلعىسىمەن جەتۋ ءۇشىن 3 جىل كەرەك. كولىكپەن 6392 جىل جۇرەمىز. ال ادام 90000 جىل ءجۇرىپ جەتەدى.

•گالاكتيكامىزداعى بىزگە ەڭ جاقىن تۇرعان جۇلدىز پروكسيما تسەنتاۆر.

ول فوتو سۋرەتتە قىزىل ءتۇستى بولىپ، سول جاقتا جارقىراپ تۇر. ونىڭ ارا قاشىقتىعى ساۋلە جارىعىمەن ەسەپتەگەندە 4-جىل. جەردەن 39043200000000 كم. (وتىز توعىز تريلليون قىرىق ءۇش ميلليارد ەكى ءجۇز ميلليون) اقىلعا سيماس الشاقتىقتا جاتىر. «گەليوس-ب» ۇزدىكسىز ۇشقاندا 18750 جىلدا جەتەدى. كولىكپەن بارۋ ءۇشىن 4,5 ميلليون جىل كەرەك بولادى ەكەن. ادام بۇل ۇزاق ساپارعا 557 ملن. جىلدى سارپ ەتۋى كەرەك.

ء•بىزدىڭ گالاكتيكامىزبەن كورشى تۇرعان گالاكتيكا اندرومەدانىڭ ۇزاقتىعى ساۋلە جىلدامدىعىمەن ەسەپتەگەندە 2,5 ميلليون جىل. نەمەسە مىنا سانداردىڭ 97608000000000000000 كم. (توقسان جەتى كۆينتيلون التى ءجۇز سەگىز كۆادريلون) قانداي كەڭىستىكتى الىپ جاتقانىن قالاي ەلەستەتۋگە بولادى؟

قۇرىلعى بۇل گالاكتيكاعا جەتۋ ءۇشىن 46 ميلليارد جىل ۇشۋى كەرەك. ال كولىك. ادام. ءيا. تۇسىنىكتى. ارى قاراي ەسەپتەۋ استە مۇمكىن ەمەس. ءارى ماعىناسىز. جوق. ماعىناسىز ەمەس. ءبىزدىڭ ايتقىمىز كەلگەن نارسە بىرەۋ. مىنا عالام شەكسىز ءتارىزدى، بىراق، ءبارى شەكتەۋلى: عارىشتار الەمى، كۇن نۇرى، اي ساۋلەسى، جەر ءجۇزى، سامساعان جۇلدىزدار... قوعام، ادام... تۇرلاۋسىز، بايانسىز تىرشىلىكتىڭ تۇراقتى جاۋابى بىرەۋ. مەيرىمى شەكسىز اللا تاعالا قۇران كارىمدە بىلاي دەيدى. «ول اللا، جاراتۋشى، جوقتان بار ەتۋشى جانە بەينەلەۋشى». (حاشر سۇرەسى، 24 ايات). شىندىعىنا كەلسەك بۇل اقيقاتتى مويىنداماعان ادام عالامنان جانىنا سايا تاپپايدى.

مي جاسۋشاسىنىڭ قۇدىرەتى

ادام اعزاسىندا ءوز الدىنا مەملەكەت ءتارىزدى وتە كۇردەلى جۇيەمەن قىزمەت اتقاراتىن 60 تريلليونعا جۋىق جاسۋشالار مەن اسپان الەمىندەگى سانسىز گالاكتيكالاردىڭ بارلىعىنا بيلىگىن جۇرگىزىپ، باسقاراتىن ءبىر شەكسىز حيكمەت يەسى بار: ول بارلىعىن جاراتۋشى – اللا.
ادام بالاسىن عاسىرلار بويى تاڭقالدىرىپ كەلە جاتقان ەڭ دانا، وتە كۇردەلى جۇيەنىڭ ءبىرى – مي. مي جاسۋشاسىدا عالام ءتارىزدى كۇردەلى الەم. لوس-الاموس قالاسىنىڭ ۇلتتىق لابوراتورياسىنىڭ ينجەنەرلەرى باعاسى 120 ميلليون دوللار تۇراتىن، الەمدەگى ەڭ جىلدام كومپيۋتەر جاساپ شىقتى. بۇل كومپيۋتەر سەكۋندىنا 1015 ميلليارد ەسەپتى شىعارىپ، سەكۋندىنا 1.1 پەتافلوپ جۇمىس جاساي الادى. مۇنداي جىلدامدىق قاراپايىم كومپيۋتەرلەردەن ميلليون ەسە كوپ. بۇل كەرەمەت كومپيۋتەردى جاساۋداعى باستى ماقسات - ميدىڭ كورۋ جۇيەسىنەن الاتىن اقپاراتتارى سياقتى، PetaVision باعدارلاماسىن جاساۋ. مىسالى، ءبىز اسپاندا ۇشىپ بارا جاتقان قۇستى كورسەك ميىمىز ونىڭ قۇس ەكەنى جايلى اقپارات بەرەدى. وسىنداي اقپاراتتىق ەسەپتى شىعارۋ ءۇشىن قارقىندىلىعى پەتافلوپ سۋپەركومپيۋتەر قاجەت. پەتافلوپ دەڭگەيىندەگى سۋپەركومپيۋتەرلەر تۇگەلدەي ءبىر بولمەنى قامتيدى ەكەن. ادامنىڭ ءبىر عانا مي جۇيەسىنىڭ ءوزى 1012 سيناپستەن، ياعني جۇيكە بايلانىستارىنان تۇرادى. سيناپستەر - اسقان جىلدامدىقپەن ميدى اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرادى. تانىمال نەۆرولوگ پيتەر لاين: «سيناپس – جەكە ءبىر الەم. ءبىزدى ميدىڭ بايلانىس جۇيەسى تاڭقالادىرادى. ءجۇز ميلليارد نەيرون باسقا نەيروندارمەن بايلانىس جاساعان كەزدە تريلليونداعان بايلانىس جۇيەسى ورنايدى. ميداعى بۇل پروتسەستى كوز الدىمىزعا ەلەستەتە المايمىز»،- دەيدى ول. اقپاراتتى جىلدام تاراتۋدى تالاپ ەتە باستاعان قوعامدا، اقپاراتتى ساپالى تاراتۋ ءۇشىن پەتافلوپى بار ۇلكەن بولمە كەرەك ەكەن. ال ەگەر، ءبىزدىڭ ميىمىز وسىنداي ۇلكەن بولمە سياقتى بولسا قايتەر ەدىك؟!

جاقىندا جارىق كورگەن زەرتتەۋلەردەن مي جاسۋشالارى تۋرالى مىنانداي قىزىقتى اقپاراتتاردى كەزدەستىرۋگە بولادى:
•جۇيكە جاسۋشالارى (نەيروندار) شامامەن 100 ميلليارد.
•ميداعى بايلانىس جۇيەسى 500 تريلليون (5 x 1014).
ء•ار سەكۋند سايىن جاڭا بايلانىستاردىڭ سانى 1 ميلليونعا جەتەدى.
•مي سەكۋندىنا 100 تريلليون (1014) جىلدامدىقپەن جۇمىس جاسايدى.
نەيروبيولوگتار ءالى كۇنگە دەيىن ميدىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىندىگىن ناقتى تۇسىندىرە الماي كەلەدى. ولاردىڭ بار بىلەتىنى، مي – ەسەپتەۋ جۇيەسى سياقتى جۇمىس ىستەپ، الداعى بولاتىن دۇنيەنى جوسپارلاپ وتىرادى. مىسالى، تەلەفونمەن سويلەسىپ تۇرعان كەزدە كەلەسى ادامنىڭ بىزگە قانداي حابار ايتقالى تۇرعانىن ىشتەي سەزەمىز. قازىرگى زاماننىڭ وزىق عىلىمى مۇنداي قاسيەتتىڭ قالاي پايدا بولىپ، قالاي جۇمىس جاسايتىنىن ناقتى ايتىپ بەرە الماي كەلەدى.
ال، مۇنىڭ بارلىعى ءبىزدى جاراتقان حيكمەت يەسى ءۇشىن انىق دۇنيە!
Abai.kz