يسلام ەلدەرىندە كوبىنەسە ايەلدەر ۇيدە وتىرىپ ءۇي جۇمىسىن ىستەپ، بالا تاربيەلەۋ كەرەك. ولاردىڭ دۇنيەتانىمى بويىنشا بولعاندا، بۇل نەگىزىنەن ايەلدەردى ايالاۋ جانە بوگدە ادامدارمەن، بوتەن ەركەكتەر الدىندا وزدەرىن سىپايى ۇستاپ، ادەپتى كورىنۋ ءۇشىن كەرەك ەكەن.

دەمەك، "سىلانىپ، بويانىپ، كىم كورىنگەنگە قىلمىڭداپ جامان جولعا ءتۇسىپ كەتپەۋ" ءۇشىن، ايەلدەر تۋىستارىنىنىڭ، دوس-جاراندارىنىڭ ۇيىنە نەمەسە ناماز وقۋعا بارعاندا جەلەك (حيدجاپ) جامىلىپ، باس-كوزىن بۇركەنۋى كەرەك. ويتكەنى، ايەلدەردىڭ قول-اياعىنان باسقا دەنەسىنىڭ ءبارى ۇياتتى جەرى ەسەپتەلەدى.

ەگەر ەركەكتەر بەيتانىس ايەلدەردىڭ بەت-ءجۇزىن كورىپ قالسا، ەرسى، ۇياتتى ءىس سانالادى. سوندىقتان باسىن بۇركەنىپ ءجۇرۋ يسلام ايەلدەرىنىڭ پارىزى بولعان. بەتپەردە (پاراندجى، حيدجاپ) كيىپ ءجۇرۋ يسلام ايەلدەرىنىڭ ادەت-عۇرپى، ءارى اراب ەلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى سانالادى.

ءاربىر يسلام ەلىندە نەمەسە ءار وڭىرىندە، ءار جەرىندە ءومىر سۇرگەن ايەلدەردىڭ بەتپەردە جامىلۋى ارقيلى بولادى. كەيبىر ۇلكەن قالالارداعى ايەلدەردىڭ كوبى بەتپەردە سالماي، قوعامدىق ورىندارعا ادەتتەگىدەي بارىس-كەلىس، قارىم-قاتىناس جاسايدى. ال شەتكەرى قالا-قالاشىقتار مەن اۋىل-ايماقتاردا الىگە دەيىن كوپشىلىك ايەلدەر بەتپەردە جامىلادى نەمەسە باستارىن بۇركەنەدى.

ال كوشىپ-قونۋمەن ءومىر سۇرەتىن اۋدانداردا ايەلدەر بەتپەردەسىن الىپ، ەركەكتەرمەن بىرگە جۇمىس ىستەيدى.

كەيبىر يسلام ەلدەرىندەگى ايەلدەر بەتپەردە بۇركەنگەندە جۇرەر جولىن بىرعانا ساڭىلاۋدان كورەدى، مۇنى "جەلەك بۇركەنگەن جالعىز كوزدى ايەلدەر" دەپ اتايدى. ولار باستارىنا قارا جەلەك بۇركەنىپ، ۇستىلەرىنە سۇيرەتىلگەن قارا كويلەك كيىپ،بۇكىل دەنەسىن ورانىپ جۇرەدى. سوندىقتان قاراڭعى تۇندەردە قاراڭداپ تىم قورقىنىشتى كورىنەدى.

وڭتۇستىك يەمەندەگى حادالاماۋ ايەلدەرى تىسقا شىعاردا بەتىنە بۇركەنشىك سالعانىمەن، كوزىن اشىق ۇستايدى. قىزدار ەسەيىپ بالاعاتقا تولعاندا نەمەسە ون جاسقا شىققاندا، وعان ەگدە ايەلدەردىڭ كيمىن كيدىرەدى دە، ون جاس پەن ون ەكى جاس ارالىعىندا ۇزاتادى. ۇزاتىلۋ كەزىندە قىناگۇل شىرىنىنان قول-اياقتارىنىڭ تىرناعىن ءتۇرلى-ءتۇستى ەتىپ بوياپ ساندەيدى. كەۋدەسىنە التىننان اي تەكتەس مونشاق تىزبەكتى القا، كۇمىستەن ءبىر-بىرىنە بايلاۋلى ءۇش قاتارلى شولپى سالادى. سونداي-اق بەتىنە "قۇران" اياتارى تۇسىرىلگەن كۇمىس تەڭگەلەردى بويتۇمار ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە قولىنا ءبىر جۇپ بىلەزىك سالادى، اياعىنا كىشكەنە قوڭىراۋى بار بىلەزىك كيەدى، كەيبىر تاۋلى وڭىرلەردە ايەلدەر ۇنەمى شىمقاي كوكتەن قولقىلداعان ۇزىن شاپان كيىپ، شىمقاي كوكتەن بۇركەنشىك الىپ، قىزىلدان بەلبەۋ، ساندىككە كۇمىس تاعادى. بىلەك، ساۋساق، اياقتارىنا كۇمىستەن وتە قۇندى ساندىك بۇيىمدار تاعادى.

سولتۇستىك يەمەننىڭ كەيبىر ايماقتارىندا ايەلدەر كوبىندە ۇيدە وتىرادى.

ەگەردە تىسقا شىعۋعا تۋرا كەلسە، قارا جەلەككە ورانىپ بازارلار مەن كوپشىلىك ورىندارعا سوقپاستان شەتكەرى كوشەلەرمەن جۇرەدى. ونىڭ ۇستىنە كۇن باتپاي ۇيىنە ءسوزسىز ورالۋى كەرەك. قىز بالا ەسەيىپ، 6 جاسقا تولعاندا ەرەسەك ايەلدەر سياقتى ۇيدەن شىقپايدى. بىراق ساناجيانىڭ تاۋلى ايماقتارىنداعى ايەلدەر بەتپەردە بۇركەنبەيدى. ونىڭ ەسەسىنە شي قالپاق كيىپ، ەكى بىلەگىن اشىق كورسەتىپ بىلەكتەرىنە ۇلكەن بىلەزىك سالادى، سونداي-اق ءتۇسى اشىق ۇزىن شاپان كيۋدى ۇناتادى.

اۋعانستان ايەلدەرىنىڭ بەتپەردەسى وكشەسىنە دەيىن سۇيرەتىلىپ، بارلىق دەنەسىن وراپ تۇرادى. بەتالدىن بايقاۋ ءۇشىن كوزىنىڭ تۇسىنان ەكى تەسىك قالدىرادى. بىراق كەيبىر اۋىلداردا بەتپەردە بۇركەنبەيتىن ايەلدەر دە بار. ولار قۇمىرانى توبەسىنە قويىپ سۋ تاسىعاندا نەمەسە ەگىن جۇمىسىن ىستەگەندە بەتىن اشىق ۇستايدى. بۇل تۋرالى مىناداي اڭىز بار ەكەن. ءبىر پاتشا ەۋروپادا ساياحات جاساپ ءجۇرىپ، ءوز ەلىندەگى كەيبىر نارسەلەرگە، سالت-ساناعا رەفورما جۇرگىزۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ايەلدەردىڭ بەتپەردەسىن الىپ تاستاۋ ءۇشىن نەبىر ارەكەتكە بارادى دا، مۇنى ءوز ايەلىنەن باستايدى. ايەلى شەتەلدە بەتپەردەسىز ءجۇرىپ قويماي، ەلىنە ورالعاننان كەيىن دە بەتى اشىق كۇيىندە قوناقاسىلارعا بارا بەرەدى. بۇعان يمامدار قاتتى نارازى بولادى.

شىدامى كەتكەن يمامدار سوڭىندا پاتشاعا بارىپ شاعىمدانادى. سوندا پاتشا:
- اۋىل، قىستاق ايەلدەرى بۇرىننان بەتپەردە بۇركەنبەيدى عوي؟ - دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوندا يمامدار:
- ولار ەرتەلى-كەش ەڭبەك ىستەيدى، ولار قايتىپ بەتتەرىن بۇركەنسىن، - دەيدى. پاتشا:
- وندا اۋىل، قىستاق ايەلدەرى قاشان بەتپەردە بۇركەنگەن كەزدە، مەنىڭ حانىمىم دا جۇرت الدىندا بەتىن بۇركەنەتىن بولادى، - دەيدى.

پاتشانىڭ بۇل ويى ىسكە اسپاي قالادى دا، سودان بەرى اۋعانىستان ايەلدەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەتپەردە جامىلىپ كەلەدى.

ايەلدەردىڭ ازاتتىق، بوستاندىق قوزعالىسىنىڭ اسەرىنەن قازىر كەيبىر يسلام ەلدەرى ايەلدەردىڭ بەدەلى، قۇقىعى تۋرالى جاڭا ماسەلەلەر كوتەرۋدە، سونىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن ايەلدەر بەتپەردەسىن، ۇزىن كويلەكتەرىن، شەكپەندەرىن (شاپاندارىن) تاستاپ، كوستيۋم-يۋبكا، كەۋدەسى اشىق ۇلگىدەگى كيىم-كەشەك كيەتىن بولدى.

بۇرىن ساۋدى-ارابياسىندا تىسقا شىققاندا بارلىق ايەل قاۋىمى بەتپەردە بۇركەنۋى كەرەك دەيتىن نۇسقاۋ بولعان. يسلام ءدىنىن وتە بەرىك ۇستاناتىن بۇل مەملەكەت 1981 جىلى 5-ساۋىردە 14 عاسىر بويى جالعاسىپ كەلگەن يسلام ءدىنىنىڭ ءدىنباسشىلارىنا جينالىس اشىپ، ايەلدەر بولاشاق كۇيەۋىنىڭ الدىندا بەتىن اشىق ۇستاۋىنا بولادى، ۇيلەنۋ تويى وتكەن سوڭ-اق بەتپەردەنى بۇركەنبەيدى دەگەن ەرەجە شىعارادى.

وزگە ەلدىڭ باسىلىمىنان اۋدارعان ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz