ب.نومينچيميد،  موڭعول جازۋشىسى.

(اڭگىمە)

جارتىلاي اشىق تۇرعان اينەك ەسىكتەن قولپيعان قوڭىر ءجۇن تىماقتى قاپتاي كيگەن باس قىلتيىپ كورىنە بەرە دىبىسى دا قۇلاققا جەتتى:

-  ءو، كوكەتايىم عاپۋ ەتىڭىزشى! بولور-ەردەنە دەگەن باس-ەكەڭ ءسىز بە، ەدىڭىز؟

الگى داۋىستىڭ يەسى كوزى ىسىكتەن جۇمىلۋعا ءداس قالعان، ءجۇزىن اجىم باسقان قاريا ەكەن. اۋىزىن تاس قىپ بۋعان ەسكى قاپتى ەنتىگە سۇيرەپ كىرىپ كەلگەندە تازا بولمەنىڭ ىشىنە تاسكومىردىڭ ءتۇتىن ءيىسىن قوسا  الىپ كەلگەندەي بولدى.

ۇستىندەگى كۇرتەسى كىرسىز بولاسا دا ابدەن قۋارعان، اياعىنداعى ەتىگىنىڭ جۇلىعى سەتىنەپ، تۇمسىعى اقجەم بولعان بۇل بيشارا شال كەنەت جەردىڭ جىرتىعىنان شىعىپ كەلدى مە، دەگەندەي باسەكەڭ، الگىنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن اڭتارىلا قاراپ قالدى. ويتكەنى، وزدەرىنىڭ وتىرعان وسىناۋ بايلىق پەن اسەمدىككە مالىنعان اۋدانىندا مۇنداي مىسكىن پەندەنى العاش كورىپ وتىر. الگى شال، كەڭىردەگى سىرىلداي جوتەلىپ، باس-كوز جوق ۇستەلىنە تاياپ كەلگەندە باسەكەڭ ساسقانىنان ديۆانعا وتىرىڭىز، دەي جازداپ بوگەلدى. بالالار ارنالعان تاپ-تازا ورىنعا مىنا مىسكىننىڭ وتىرۋىن قالامادى. بۇكشيگەن قاريا تۇرعان قالپى:

-  مەن ءوزىڭىز تاڭەرتەڭ تەلەفون سوققان اتاڭ عوي... الگى، بالالارعا ارنالعان كىتاپتىڭ يەسىمىن... رينچينبۋمبا دەپ، ماعان سويلەستىڭىز ەمەس پە... الدىندا تاعى دا حابارلاسىپ ەدىڭىز... سودان كىتاپتارىمدى سالىپ الىپ كەلگەن بەتىم وسى، مىنە!

راس، وسى بالاباقشانىڭ باسشى كەلىنشەگى جاڭا جىل مەرەكەسىنە وراي اتا-انالار كۇندىگىن ۇيىمداستىرىپ، بالالارعا ارنالعان كىتاپ ساۋداسىن جاساۋدى قۇپ كورىپ، ەكى ادامعا حابارلاسقان-دى. ءبىرى بالالارعا ارنالعان كىتاپ شىعارۋدان الدا جۇرگەن باسپاحانانىڭ مەنەجەر ايەلى بولاتىن، ول دا ساتىر-سۇتىر جەتىپ كەلىپ، وزىنە مۇقاباسى جالت-جۇلت ەتكەن قوماقتى ءبىر كىتاپتى سىيعا ۇسىنىپ،  200 ءتۇرلى بالالار كىتابىن اتا-انالارعا ناسيحاتتاي وتىرىپ ساتۋعا كەلىسىپ كەتىپ تە قالعان-دى.

ال، ەكىنشى حابارلاسقان كىسى داۋىسى ارەڭ-پارەڭ ەستىلەتىن بىرەۋ سەكىلدەنگەن. «ەڭ تاڭداۋلى بالالار كىتابىن ساتاتىن كىسىنىڭ تەلەفون ءنومىرىن تاۋىپ بەرشى!» دەپ، ادەبيەت-مادەنيەت باسقارماسىنا حابارلاسقانداعى بەرگەن تەلەفوننىڭ يەسى وسى بولىپ شىقتى. ءدال مۇنداي مىسكىننىڭ تەلەفونىن مارتەبەلى باستىق بەرە قوياتىنداي ءتىپتى ءجونى جوق ەدى عوي، بالكىم ءنومىر شاتاسقان شىعار...

ءيا، قالا كافەلەرىن ارالاپ، ادامدارعا  تىنىش تاماق جەگىزبەي «جالعىز كىتاپ الا سالىڭىزشى!» دەپ، كىتاپ دەيتىن كىتاپ سيقى دا جوق سونداي بىردەڭە ساتاتىن بىرەۋلەر بار دەۋشى ەدى، مىناۋ ناق سول بولدى. ەندى، نە ىستەيدى كىرىپ كەلگەندى قۋىپ شىعۋ – ءوزىنىڭ مادەنيەتى مەن اتاق-ابىرويىنا كولەڭكە تۇسىرەدى عوي...

- ءيا، كىتابىڭىزدا ادەمى سۋرەتتەر بار ما؟

- جوعا... قايداعى سۋرەت، ەڭ نەگىزى مازمۇنى تاماشا ءارى ارزان...

- كانە، وندا بىرنەشەۋىن كورەيىك، بەرى شىعارىڭىز...

مىسكىن قاريانىڭ جوتەلى ءتىپتى، كۇشەيىپ، كىر باتتاسقان تىرناقتارىمەن تىرمالاپ، قالتىراعان ساۋساقتارىنىڭ ەبى كەلمەي، تاس قىلىپ بۋعان قاپتىڭ اۋىزىن شەشە باستادى.  باستىق كەلىنشەك  كۇلكى ۇيىرگەن مىسقىلدى جۇزبەن كۇتىپ وتىر. سودان قاسپاق قاپتان شىعارىپ كەلگەن، باياعىداعى تەمەكى وراپ تارتاتىن قاعازعا ۇقساس سۇرقىلت قاعازدى، مۇقاباسى دا سودان ارتىق ەمەس جۇپ-جۇقا، ورتاسىنان دورەكى تەمىر قىسقىشپەن تۇپتەگەن، سىرتقى كوركەمدىكتەن جۇرداي ارىپتەرى دە تىشقان ىزىنە ۇقساس جىبىرلاعان،  كىتاپ-سىماققا باستىق كەلىنشەك ۇركە قارادى. سونسوڭ، نەمقۇرايلى كوزبەن سىرتقى جاعىنا ءبىر كوز سالىپ، بەتتەرىن ءبىر-ەكى اشقان بولدى دا الدىنا يتەرىپ تاستاي سالدى. مۇنداي سيقى كەتكەن سۇمپايى نارسەنى بالالارعا ساتسا، ونىڭ ۇستىنە ساتاتىن كىسىنىڭ ءتۇرى مىنانداي بولسا، قادىرمەندى اتا-انالاردىڭ الدىندا ۇياتقا قالماي ما!

-  سۋرەتى جوق ەكەن عوي. مۇنداي كىتاپتى ساتقىزا المايمىز!

-  وۋ، قىزىم-اۋ، سۋرەتى جوق بولسا دا ىشىندەگى ەرتەگىلەرى قىزىقتى عوي. جانە دە كوپتەگەن ەرتەگىلەردى قامتىعان. ءوزىڭىز دە ەرتەگىلەرى جاقسى بولسا جارايدى، دەگەن سوڭ تىرمانىپ اكەلگەن ءتۇرىم وسى...

ءيا، تەلەفونمەن سولاي دەپ ايتقانى راس ەدى، باستىق كەلىنشەك  ۇندەمەي بوگەلىپ قالدى.  مىسكىن قاريا داۋىسى قالتىراپ:

-  كىتاپتا قىزىعىپ وقيتىنداي كوپ ەرتەگىلەر بار عوي، ءسىز تىم قۇرىعاندا ءبىر-نەشەۋىن وقىپ كورسەڭىز قايتەدى... - دەپ، ەبى قاشقان قاپ-قارا قولارىمەن بەتىن ءبىر سىيپالاپ، - ايتقانىڭىز ءجون، جاقسى سۋرەتى بار، ادەمى كىتاپ تا بالالارعا قاجەت، دەگەنمەن وقىپ بەرگەندە بالالار قىزىعاتىن دا كىتاپ بولسا جاقسى ەمەس پە!؟ ال، انانداي بەس-اق سويلەمى بار  كىتاپتى بالالار قاشانعى وقيدى... -  دەپ، باستىق كەلىنشەكتىڭ ىعىنا جىعىلا سويلەدى.

-  بولدى، بولدى... ءسىز كىتاپتارىڭىزدى مەنىڭ كومەكشى قىزىما ساناپ بەرىپ كەتە بەرىڭىز! - دەپ، ىزبارلانا سويلەپ، «قاراشى ءوزىن، ءوزىنىڭ نە اكەلىپ جۇرگەنىنە قاراماي، باسقانىڭ كىتابىن سىناماقشى!» دەگەن ءسوزىن ايتا جازداپ كوكەيىندە بۇگىپ قالدى. قاريا تاعى دا:

-  مەن نەگىزى ءوزىم تۇرىپ ساتسام، دەپ ەدىم اتا-انالارعا كىتاپ تۋرالى ايتۋ دا كەرەك قوي... ەرتەگىنىڭ ءمانىن دە ايتۋ قاجەت دەگەندەي، 9 ءتۇرلى كىتاپ بار مۇندا، ءاربىر كىتاپتا  30 شاقتى ەرتەگى بار دەسەك، 300 ەرتەگى از دۇنيە ەمەس...

-  جوق، ءويتىپ اۋرە بولماڭىز! ءبىزدىڭ كىسىلەردەن بىرەۋى ساتۋعا شىعادى، ءسىز ساناپ بەرىڭىز دە جولىڭىزعا ءتۇسىڭىز، اتا!

قاريا ەندى نە ىستەرىن بىلە الماعان سىڭايدا تارىعىپ:

-  ولاي بولسا، ول ساتقان ادامعا دا اقى-سىي تولەۋ كەرەك شىعار، ءا؟ - دەپ، باستىق كەلىنشەكتەن جاۋاپ كۇتكەندەي ءبىراز تۇرسا دا ونىڭ تىرس ەتپەگەنىنگە رەنجىگەننەن كەسپىرى كەتىپ، كەۋدەسى سىرىلداي جوتەلگەندە بۇكشيگەن دەنەسى ءتىپتى شوگىپ كىبىرتىكتەپ كەتە باردى.

***

ەرتەڭىندە جەكە-مەنشىك بالا-باقشانىڭ يەسى بولور-ەردەنە جينالعان اتا-انالاردى قابىلداپ، كەلۋشىلەردى قۇتتىقتاپ  سىرتقى ەسىكتىڭ الدىندا تۇرعاندا كەشەگى قاريا كىرىپ كەلە جاتتى. بۇل بالا-باقشادا نەگىزىندە مينيسترلىكتىڭ دوكەيلەرى مەن اتاقتى كومپانيانىڭ يەلەرى سىندى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ بالالارى تاربيەلەنەتىن-ءدى. بۇگىن سولاردىڭ ءبىرازى كۇندىككە قاتىسۋعا كەلىپ تە قويعان ەدى. باسشى كەلىنشەك سولداردان ىڭعايسىزدانعاننان قاريانىڭ قارسى الدىنان بوگەي توقتاتىپ:

-  وۋ، سىزگە بۇگىن كەلۋدىڭ قانداي كەرەگى بولدى؟! مىنە، قاراڭىزشى بىزدە مۇرسا جوق جۇرگەنىمىزدى كورىپ تۇرسىز با، جوق پا؟! - دەپ، قانشا جۇمساق داۋىسپەن سويلەسە دە، ىسقىرعان ىزبارلى ۇننەن ساسىپ قالعان مىسكىن قاريا، سەلك ەتىپ ىسىك كوزىن سىعىرايتا قارادى. قاباق استىنداعى تىم تەرەڭ جاناردان بالانىڭ كوزىندەي مولدىرگەن كوزدى كورگەن باسشى كەلىنشەك تاڭعالىپ قالسا دا، ونىڭ ءمانىسىن تۇسىنۋگە قۇلقى دا سوقپادى.

-  ا، ءيا ەرتەڭ كەل دەگەن جوقسىڭ عوي، كوكەتايىم... ەندى، بۇگىن كەلگەنىم اشەيىن، بىرنەشە كىتاپ ساتىلعان بولسا، ەكى-ءۇش تەڭگە بولسا دا كەرەك بولىپ...

-  بولدى، بولدى... ءسىز اياعىڭىزعا قاپتاما كيىڭىز دە، ەكىنشى قاباتتاعى كومەكشى قىزدان كىتاپتارىڭىزدى ساناپ الىپ قايتىڭىز!

مىسكىن قارتتىڭ  سىرىلداي ەنتىگىپ جىبىرلاپ بارا جاتقان سۇرقىن كورگەن باسشى كەلىنشەك «تەزدەتىڭىز!» دەپ، ايقايلاي جازداپ ازەر توقتادى. قاريا كىتاپتارىنىڭ كەشەگى قويعان جەرىندە ءباز-باعى قالپىندا قاپتىڭ اۋىزى دا اشىلماي جاتقانىن كورگەندە،  يەگىندەگى ەكى-ءۇش تال اق ساقال-سىماعى ءدىر-ءدىر ەتىپ، جەلىگە بايلانعالى جاتقان جاس بۇزاۋداي تاناۋىنان ايانىشتى ىڭىرانعان ءۇن شىعىپ كەتتى.

باستىق كەلىنشەكتىڭ كومەكشىسى دە ءتىل قاتپادى. مىسكىن قارت ەكى قاپ كىتابىن سۇيرەتىپ تومەنگى قاباتقا تۇسكەن كەزدە، باسشى كەلىنشەك شىتتاي تازا كيىنگەن ۇزىن بويلى اققۇبا مارتەبەلىگە يىلە بۇگىلىپ، بايەك بولىپ تۇرعانىن كوردى. قارتقا كوزى تۇسكەن ساتتە-اق، جۇزىندەگى جىلى جىميىس جىم-جىلاس بولىپ:

-  ءسىز كىتاپتارىڭىزدى ساناپ الدىڭىز با؟ - دەدى.

-  بىرنەشە كىتاپ كەم سياقتاندى...

-  ءسىزدىڭ ءبىر دە ءبىر كىتابىڭىز ساتىلمادى عوي. سوندا، قالايشا كەم بولادى، ول؟!

-  ە، قاناتىن جازباسا بالاپان قالاي ۇشسىن، قاۋىزى اشىلماسا گۇلدىڭ ءوڭى قالاي كورىنسىن!

-  نە دەدىڭىز؟ - دەپ، سۇراسا دا، وسى شالدىڭ دەنى دۇرىس ەمەس شىعار دەگەندەي ارتقا شەگىندى.

-  اۋ، قاپتان شىعارماعان كىتاپ قالاي ساتىلسىن، دەگەنىم عوي...

-  ءو، ءسىزدىڭ مۇنداي كىتابىڭىزدى ساتىپ الماق تۇر عوي، تەگىن دە المايدى. اتا-انالار سۋرەتى ادەمى، جاقسى كىتاپتى توقتاتپاي الادى، انە كوردىڭىز بە، الگى اتاقتى باسپانىڭ جۇزدەگەن كىتاپتارى تۇگەل ساتىلىپ كەتتى، قۋانىشتارىندا شەك جوق...

سوڭعى ءسوزىن ادەيىلەپ قاداي ايتتى. اكەلىپ تۇرعان كىتاپ-سىماعىنىڭ تۇرىنە قاراماي شىعارىپ ساتپادىڭدار دەمەكشى، بىزگە ۇرىسپاقشى ءوزى تاعى دا...

قاريا امالى قۇرىعانداي باسىن شايقادى دا، كىتاپ تولى قابىن سۇيرەي ەسىكتىڭ الدىنداعى كەزەكشى شالعا كەلدى.

-  سىزگە العىسىم شەكسىز... نەمەرە، جيەندەرىڭە وقىپ بەرەسىڭ، ءا! - دەپ، كۇرتەسىنىڭ جانقالتاسىنان ەكى-ءۇش كىتاپ الىپ وعان بەرىپ جاتتى. ويتكەنى، كەزەكشى شال، مىسكىن قاريانى ەكى-ءۇش كەلگەنىندە وسىناۋ جارقىراعان سارايعا بوگەمەي كىرگىزگەن-ءدى. مىسكىن قاريا شىعىپ كەتكەن سوڭ باستىق كەلىنشەك كەزەكشىگە تاياپ كەلىپ:

-  ءسىز ەندىگى ءارى كوشەنىڭ مىنانداي ادامىن كىرگىزبەڭىز، بالالارعا جۇقپالى اۋرۋ تارالۋ قاۋپى بار عوي... - دەپ، جۇمساق ۇنمەن ەسكەرتۋ جاسادى.

مىسكىن قاريا، كەڭىردەگى سىرىلداي ەنتىگە جوتەلگەن قالپى، ەسىك الدىنداعى بيىك ساتىدان ءتۇسىپ العا قاراي بىرنەشە اتتاپ قايتا ارتىنا بۇرىلا قارادى. وسىناۋ اسا قىمبات اۋدانداعى، وتە قۇندى باعامەن، كەرەمەت كەسكىنمەن سالىنعان كوز تارتارلىق ءتورت قاباتتى جاسىل ءتۇستى ءساندى عيمىرات، مىسكىن قاريانىڭ كوزىنە قادىم زامانعى جاسىل قىنامەن اشەكەيلەنگەن ميزەمەس الىپ جارتاس سەكىلدى ەلەستەگەنى سونشا، وعان قالتىراعان قولىن كوتەرىپ سارباز  سەكىلدى قۇرمەت كورسەتتى.

***

كەلەسى كۇنى «كوڭىلدى قونجىق» بالاباقشاسىنا مينيسترلىكتەن جوعارعى مارتەبەلى بىرەۋ كەلگەندە بولور-ەردەنەنىڭ اياعى جەرگە تيمەي ءتاۋىر كورىنەتىن نارسەلەرىن تۇگەل كورسەتىپ زىر جۇگىردى. مارتەبەلى مىرزا دانگااسۇرەن بولسا، ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا تۇرىپ ماڭعازدانا:

- عاجاپ! ءسىزدىڭ مىناۋ جانكەشتى ەڭبەگىڭىزبەن، تەرەڭ بىلىممەن، تىنىمسىز ىنتامەن جاساعان وسىناۋ ەرتەگى الەمىنە ءتىپتى، فينلاندىلار دا قىزعانىشپەن قارايتىن شىعار! ءيا، الەمدىك دەڭگەيگە جەتىپسىز! تاماشا! قۋانىشتىمىز، ايتار ءسوز جوق. ەلىمىزدىڭ مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە سالاسىندا ءسىزدى بارىنە ۇلگى كورسەتۋشى ليدر دەپ ايتا الامىز... وسى ماقتاۋدى ەستىگەن مەڭگەرۋشى كەلىنشەك:

- راحمەت سىزگە! اسەرلى ءسوزىڭىز جۇرەكتى بالقىتتى... ءيا، بالالار دەگەن ەلىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى عوي. بالانىڭ بالا-باقشا جاسىندا العان تاربيەسى  ونىڭ بۇكىل ومىرلىك ءبىلىمى مەن ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتىنىڭ نەگىزى دەگەندى جاپون عالىمدارى دالەلدەپ تە قويدى. ال، ءبىز سونى ءومىر تاجىريبەمىزبەن ىسكە اسىرايىق  دەپ تىرىسۋدامىز... دەگەنمەن، بىلىمنەن دە ارتىق بالانىڭ ادامگەرشىلگى مەن ادامدى باعالاۋ، قۇرمەتتەۋ تاربيەسىن قالىپتاستىرۋدى... - دەپ، تۇتىعىپ قالعان باستىق كەلىنشەك ،  - بالانىڭ ىشكى مادەنيەتى مەن تازا كوڭىلىن ماپەلەۋدە وسى بالا-باقشانىڭ ءرولى باسىم، سوندىقتان ءبىزدىڭ ۇجىم سول ءۇشىن ءبارىن دە سارپ ەتۋدە! - دەپ، توقتادى.

-  ءيا، دۇرىس ايتاسىز. مۇنداي قىزمەتپەن اينالىسىپ جاتقان ادامداردى ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز بۇكىل جاعىنان قولداپ، قولپاشتاۋعا ءتيىس. ايتسەدە، كەيبىر ءسوزۋار پوپۋليستەر، وسىنداي وتە جوعارى اقى تولەنەتىن مەنشىك بالاباقشاعا بيۋجەت قارجىسىن بولۋگە بولمايدى دەپ، سىناۋدا. ادىلدىگىن ايتساق،  مۇنداي عاجاپ ءىس-قىزمەت جاساپ جاتقان ادامداردان ۇكىمەت اقشا اياماسىن. ۇكىمەت سىزدەردى سولاي قولداۋعا ءتيىس قوي، ءبىز دە بۇل جاعىنان تاباندى تۇردە كۇرەسەتىن بولامىز! - دەدى، مارتەبەلى مىرزا.

الگى، مينيسترلىكتىڭ مارتەبەلىسىمەن بىرگە كوزاينەك تاققان قازانباس بىرەۋ تاعى ەرىپ ءجۇردى. بۇل ەلدىڭ ءبىلىم سالاسىنا شەتەلدىك قارجى اكەلۋ جاعىنان تابىسقا جەتكەن جوبانىڭ باسقارۋشىسى ەكەن. ال، قازىر استانا مەكتەپتەرى مەن بالا-باقشا كىتاپحانالارىنىڭ  كىتاپ  فوندىن بايىتۋ جونىندە جۇمىس ىستەۋدە، دەيدى. سودان دا، بۇل كىسى بالاباقشانىڭ ءاربىر سىنىپتارىنا كىرگەن سايىن ونداعى كىتاپتارعا شۇقشيا نازار اۋدارۋمەن ءجۇردى.

كەشە عانا اتاقتى كىتاپ كومپانياسىنان اكەلگەن كىتاپتاردى باقشا مەڭگەرۋشىسى ماقتانا تانىستىرا باستاسا دا، ونى ونشا قۇلاعىنا ىلمەي، كىتاپتارعا نەمقۇرايلى كوز تاستاپ قانا وتە شىقتى. سوڭىندا ولار مەڭگەرۋشىنىڭ وفيسىنە كىردى. جوبا جەتەكشىسى ديبانعا وتىرىپ ارقاسىن تىرەي بەرگەندە ارتىندا تۇرعان بالالاردىڭ قۇراستىرعىش ويىنشىعىن اڭداۋسىز ديباننىڭ ارتىنا قۇلاتىپ الدى. قۇلاعان ويىنشىقتاردى ورنىنا قويۋعا ەڭكەيگەن كەزدە، قولىنا بىرنەشە جالبىراعان كىتاپ ىلىكتى. الگى كىتاپتى الا سالا بەتىن اشىپ كورىپ قۋانىشتان ونىڭ ءجۇزى جايناپ كەتكەنىن، موڭعول ەلىنىڭ بولاشاق ءبىلىم سالاسىنىڭ قيال جەتپەس قىزىعىنا ەلتىپ، قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسكەن مەڭگەرۋشى كەلىنشەك پەن مارتەبەلى دانگااسۇرەن باستىق بايقاعان دا جوق.

-  بولور-ەردەنە ءسىز، شىنىندا عاجاپ ادام ەكەنسىز، ءا! مەنىڭ شارق ۇرىپ ىزدەپ جۇرگەن كىتابىمدى مىنە، مەن ءسىزدىڭ وفيستەن تاۋىپ الدىم! - دەگەن جوبا باسقارۋشىسىنىڭ جارقىن داۋىسىنا ەكەۋى جالت قاراستى.

-  ءيا، ءبىز كەشە وتكىزگەن كۇندىگىمىزدە باسپا ورتالىعىنان ول كىتاپتاردى ادەيى الدىرىپ ەدىك. راسىندا، وتە جاقسى كىتاپتار... بىراق، سىنىپ باسى تۇگەل ساتىپ الۋعا، اقشا-قارجى جەتىسپەدى... ءىىم، ءيا كەشىرىڭىزدەر، بىزدە كوبىندە جاعداي بولماي قالاتىنىن بىلەسىزدەر عوي... اتا-انالاردىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، ءاربىر سىنىپقا ءبىر-بىردەن سونداي كىتاپتار توبىن ساتىپ الايىق دەسەك تە سول باياعى اقشا... - دەپ، مەڭگەرۋشى كەلىنشەك ايانىشتى ءتۇر كورسەتىپ موليە قالدى.

-  ول ايتىپ وتىرعان كىتاپتارىڭىزدى جاڭا عانا كوردىك قوي. مەن ول كىتاپتاردى ەمەس، مىنە مىناۋ كىتاپ تۋرالى ايتىپ وتىرعانىمدى قاراساڭىزشى!

-  قايسى كىتاپ؟...

-  مىنە، مەنىڭ قولىمداعى مىنا كىتاپ...

قاراسا، جوبا جەتەكشىسىنىڭ قولىندا الگى  مىسكىن شالدىڭ قۇيقالاق كىتاپتارى. الدىڭعى كۇنى مىسكىن شال قابىن اشىپ ءاربىر كىتاپتىڭ تۇرىنەن ءبىر-بىرەۋدى مەڭگەرۋشىنىڭ ۇستەلىنە قالدىرعان ەدى، سونى بالا-باقشانىڭ ەركە بالالارى ويىنشىق قىلىپ ديباننىڭ ارتىنا لاقتىرىپ جىبەرگەن سىڭايلى. كىتابىن ساناپ العان كەزدە، بىرنەشە كىتابىم كەم عوي، دەپ مىسكىن شالدىڭ رەنجىگەنى ەسىنە تۇسكەن مەڭگەرۋشى كەلىنشەك:

-  ا، ءسىز انداعى كىتاپتى ايتىپ وتىرسىز با؟

-  ءيا، ءدال وسى كىتاپتار تۋرالى ايتىپ وتىرمىن... وسىنى ىزدەپ تاپپاي ءجۇر ەدىم، تاپسام ءبارىن جاڭالاپ باستىرىپ، بالا-باقشا مەن مەكتەپتەرگە تاراتامىن دەپ ويلاعام-دى...

-  وندا، الا بەرىڭىز سىزگە قاجەت بولسا...

-  وي، راحمەت سىزگە! ءبىزدىڭ دە جوبامىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءوزى وسىنداي ۇلتتىق ءمان-مازمۇنداعى تاڭداۋلى كىتاپتاردى تاۋىپ، كوپشىلىككە جەتكىزۋ. بىلەسىزدەر مە، مىناۋ رينچينبۋمبا ابىزدىڭ ەرتەگى-اڭىزدارى موڭعول بالالار ادەبيەتىنىڭ شىڭى عوي!

مەڭگەرۋشى كەلىنشەك جوبا جەتەكشىسىنە تاڭقالا قاراپ قالدى. العاشىندا نە تۋرالى ايتىپ وتىرعانىن دا ۇققان جوق. ايتسەدە، الگى ترانشەيا پانالايتىندار سەكىلدى مىسكىن شالدىڭ ءوزىن «رينچينبۋمبا» دەپ تانىستىرعانى ساناسىنا ساپ ەتە ءتۇستى.

-  ءسىز بۇل كىتاپتاردى قايدان تاۋىپ الدىڭىز؟

-  ا، بۇل كىتاپتاردى رينچينبۋمبا ءوزى اكەلىپ بالاباقشاعا سىيلاعان ەدى...

-  و، سولاي دەڭىز، جاقسى بولدى عوي! ءبىز وسى كىسىنى تاۋىپ الساق دەپ جۇرگەمىز. رينچينبۋمبا ابىز موڭعوليانىڭ اندەرسەنى دەۋگە تۇراتىن ادام! اندەرسەن! اندەرسەن دەگەن اتاقتى بالالار جازۋشىسىن بىلەسىزدەر مە؟! - دەپ، كوڭىل-كۇي اۋانىنا بەرلگەن الگى جوبا جەتەكشىسىنىڭ قازانداي باسى بيلەپ كەتكەندەي كورىندى. - تاماشا، ءسىز ءتىپتى قۇت-بەرەكەلى ايەل ەكەنسىز، ەندى ءبىز ءسىزدىڭ بالا-باقشاڭىزدى ەڭ الدىڭعى ورىنعا قويۋعا ءتيىس بولىپ تا قالدىق قوي دەيمىن! - دەپ، اقتارىلا سويلەدى.

-  وي، راحمەت سىزگە! مەن رينچينبۋمبا ابىزدىڭ ءنومىرىن دە تاۋىپ بەرە الامىن…

وسى ءسوزدى ايتا سالا مەڭگەرۋشى كەلىنشەك الگى مىسكىن شالدىڭ ءنومىرىن ىزدەپ تابا المادى. ويتكەنى، قاجەتى جوق نومىرلەردى قاعازدىڭ قيقىمىنا عانا بەلگىلەپ الىپ، كەرەكتەنىپ بولعان سوڭ قوقىس جاشىككە تاستاي سالعانى ەسىنە ءتۇستى. سودان، رينچينبۋمبانىڭ ءنومىرىن بەرگەن كىسىگە قايتا حابارلاسۋعا قامداندى.

***

رينچينبۋمبا قاريا سول كۇنى كەشتە كەۋدەسىن سىرىلداتقان جوتەلىنە بۋلىعىپ، الگى ەكى قاپ كىتابىن ارەڭ سۇيرەتە ءجۇرىپ، جىلۋسىز قالعان مۇزداي جەرتولە سەكىلدى باسپاناسىنا جەتىپ جىعىلعان-دى. بويىندا ءال-قۋات تا قالماعان، ىستىعى كوبەيدى مە، بۇكىل دەنەسىمەن قالتىراپ جاتتى.

جولدا وتباسى دارگەرىنىڭ جازىپ بەرگەن ءدارىسىن الماقشى بولىپ، دارىحاناعا باس سۇعىپ ەدى، بۇل ايدا الۋعا ءتيىستى ءدارىسىنىڭ ءليميتى بىتكەندىكتەن اپتەكار بەرمەدى.

ەگەر، مىنا سۇيرەپ جۇرگەن كىتاپتارىنان ءبىر-ەكەۋى ساتىلعان بولسا عوي، ءدارى-دارمەك پەن ءبىر قاپ جاعاتىن وتىن دا الۋعا بولاتىن ەدى-اۋ! بالاباقشا باستىعى تەلەفون سوققاندا كىتابىم وتەتىن بولدى دەپ قۋانعاننان جاندالباسا بارعان ەدى. مىنە، سوڭعى كەزدە كۇنەن-كۇنگە ءال-قۋاتىنىڭ كەتكەنى سونشا بۇرىنعىداي كىتابىن كوتەرىپ ءجۇرىپ ساتاتىن شاما دا قالماعان، ونىڭ ۇستىنە ساپاسى تومەن كىتابىن الا قوياتىنداي ادامدار دا ازايعان. جانى اشىعان بىرەۋلەر كىتابىن العاننان تۇسكەن از اقشا مەن زەينەتكەرلىك قارجىسىن قوسىپ كۇنەلتىپ جۇرەتىن.

ال، ەلەكتر قۋاتىنىڭ اقىسىن تولەنبەي ءبىر اي اسقاندىقتان  ونى دا قيىپ كەتكەنەن بەرى جارىقسىز وتىر. جامباس كورشى شالدان قارىزداپ العان وتىنى دا تۇگەسىپ، ودان قايتا سۇراۋعا باتىلى بارمادى. توسەگىنە وتىرىپ ەنتىگىن باسىپ، جوتەلىنىڭ ءسال سايابىرسۋىن توستى. وت جاعىپ جىلىنۋ قامىن جاساماق بولىپ، جان-جاعىنان وتىن بولدىرارلىق بىردەڭە قاراي باستادى. قايتسەدە، وت جاعىپ ءشاي ىشكەنى دۇرىس جانە ۇيدە تۇرعان ەرمەن-ءشوپتى قايناتىپ ىشسە بالكىم جوتەلىم ءبىراز باسىلار دەگەن ءۇمىتى دە وياندى. كوزىنە جاڭە سۇيرەپ كەلگەن ەكى قاپ كىتاپتان باسقا وتىنعا جارايتىن ەشتەڭە تۇسپەدى. قاريا بويىنداعى بۇكىل كۇشىن جيىپ، پەشتىڭ الدىنا كەلىپ وتىردى.

سونسوڭ، قاپتان العان كىتاپتارىنىڭ ءاربىر بەتىن اشىپ، پاراقتارىنا تاناۋىن تيگىزە يىسكەپ، ەرىنىمەن ءسۇيدى. ءسويتىپ، وتكەن كۇندەردە تاماشا ەرتەگى-اڭىزدارىن جازعان كەزدەگى عاجاپ كوڭىل-كۇيى مەن قۋانىشتى دا شابىتتى شاقتارىمەن قوشتاسۋ ءراسىمىن جاسادى. بەينە ىشتەن تۋعان سۇيىكتى بالالارىن يىسكەپ راحاتتانىپ وتىرعانداي كۇيگە ءتۇسىپ، مۇرىنى ۋداي اشىپ، كوزىنەن جاسى پارلاپ وتىرىپ، جىرتىپ الىپ ۋماجداعان پاراقتاردى پەشكە تولتىردى. سونسوڭ، سىرەڭكە شاعىپ ءبىراز بوگەلدى. سىرەڭكەنىڭ جالىنى ساۋساعىن كۇيگىزگەن كەزدە ونى كۇل-سالعىشقا تاستاي سالىپ، تاعى دا تەرەڭ كۇرسىنىپ، مەڭىرەۋ كۇيدە وتىرىپ قالدى. ازدان كەيىن، كەۋدە قالتاسىنان ساندارى ءوشىپ، اينەك بەتى سىنىپ قالعان Nokia 3350 دەيتىن قول-تەلەفونىن شىعارىپ كەلدى. بىرەۋدىڭ ءنومىرىن تەرىپ، تۇيمەسىن باسباق بولىپ توقتادى، بىرنەشە كۇننەن بەرى تەلەفونىندا قارجى دا  قالماعان ەدى. كوپ جىلدان بەرى جان-جولداس بولعان قالتا-تەلەفونىن قاريا ايالاي سيپاپ وتىرىپ:

-  ە، سەن ەكەۋىمىزدىڭ داۋرەنىمىز وتكەن ەكەن-اۋ! ءبىزدىڭ كەزەڭىمىز جاز ايىنداي جالت ەتىپ جوعالىپتى. ءيا، ءدال جاز ايىنداي! ادەمى كوبەلەكتىڭ قاناتىن قاعىپ… ويناپ، اينالا ۇشىپ كوزدەن تاسا بولعان شاعىنداي عانا… ايتسەدە، سول جازدان باسقاسى قايتا ايلانباستاي بولىپ… دەپ، كۇبىرلەدى.

جوتەلى قايتا قوزعالىپ، ءبىراز ۋاقىت بۋلىعىپ وتىردى دا تىنىس تارتا الماي ءۇنسىز قالدى. سودان ارەڭدەپ، كوز جاسى مەن تاناۋ سۋى ايعىزدالعان بەت-ءجۇزىن الاقانىمەن ءبىر سيپاپ، تامىزعان سىرەڭكەسىنىڭ جالىنىن قاعازعا تاياتتى.  ىستىعى كوبەيگەننەن الدە قاتتى توڭعاننان با قالشىلداپ كەتتى. كىتاپ پاراقتارى دۋىلدەپ جانا باستادى. قاريا كىتاپ سالعان قابىن جانىنا تاياتىپ الدى دا، العان كىتاپتارىن ءبىر-بىرلەپ شىعارىپ الاقانىمەن ايالاي ءبىر سيپاپ سونسوڭ ەرىنىن تيگىزە ءسۇيىپ، جىرتىپ العان پاراقتاردى ۋماجداپ ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرىن لاۋلاعان جالىنعا سالا بەردى…

قاريا وتقا كوز الماي قاراۋدا. جالىنداي جانعان وتتان وتكىر قانجارلى، جالتىلداعان قىزىل كيىمدى بىرىنە ءبىرى وتە ۇقساس قىزىل-جالىن اسكەرلەر پەشتىڭ اۋزىنان شۋلاي شىعىپ، مۇزداي قىستىڭ تاسجۇرەك جاۋىنگەر مۇز-اسكەرلەرىمەن شايقاسا باستاعانداي. قاريا ولاردىڭ مىنا جانكەشتى سوعىسىنا قىزىعا قاراپ، جالىن-اسكەرلەردى قولداپ «ۋحاي» دەپ، قويادى.

قاپتان شىققان كىتاپتاردى وتقا بۇكتەپ سالعان سايىن جالىن-اسكەرلەر اتويلاپ، مۇزداي ءۇيدى قىزۋىمەن  تولتىرا باستادى. ءبىر ساتتە، الگى جالىن-اسكەرلەرمەن قاتارلاسىپ، قاريانىڭ ەڭ جاقىن دوستارى بولاعان قۇمىرىسقا ات مىنگەن، قۇمالاق بالا شي تالىنان اسەمدەپ ءورىپ جاساعان ارباسىمەن شاقپىلاپ شىعا كەلدى. قۇمىرسقا ات جۇگەنىن تۇقىرتا تارتىپ ىرعىپ باعانا باسىنا ورلەگەن ساتتە شي-ارابانىڭ دەرتەلەرى كوزگە جالتىلداپ كورىندى. قۇمىرسقا اتتىڭ ارتىنان ارباقاي ورمەكشى، دىزىلداق دەگەن ارا، جەتپىس قابات قاناتتى جەمتىك دەگەن كوك-شىبىن،  سال-سەرى اتتى كوك تاڭبالى اق قانات كوبەلەك سەكىلدى الۋان-ءتۇرلى باتىرلار ىزىلداعانى ىزىلداپ، دىزىلداعىنى دىزىلداپ، شىرىلداعانى شىرىلداپ  شىعا سالا مۇز-جاۋلارىمەن بولىپ جاتقان مايدان الاڭىنا بىرىنەن كەيىن ءبىرى كىرىسىپ كەتتى.

بۇقپانتاي دەگەن جەردىڭ ءبيتىنىڭ ءوزى قولىنا جالىن-قانجارىن شوشاڭداتىپ پەشتىڭ ءىشىن اينالا جۇگىرۋدە. قاريا بولسا، جان جۇرەگىن جارىپ شىققان مىنا باتىرلارىنىڭ ءاربىر قيمىلىنا قۋانعانى سونشا، ءبارىن قولداپ ايقايلاي «ۋحايلاعاندا» كوڭىلى كوككە كوتەرىلىپ جەلپىنگەنى ءتىپتى، عاجاپ ەدى.

شىرتىلداق ءشوپتىڭ يەسى اتانعان اقبۋرىل ساقالدى شۇگىل  دەگەن ەرگەجەيلى شال ۇزىندىعى وراسان شىرماۋىقتى سۇيرەپ شىعىپ كەلگەندە، ونىڭ سوناۋ باسىندا بۇكپەنتاي دەگەن قۇرت جابىسىپ العانى كورىندى. تورسىلداق ءشوپتىڭ ساباعىنان كەرناي جاساپ ۇرلەيتىن گۇلشە باتىر دا گۋىلدەتىپ كەلەدى. ونىڭ ارتىنان تومپىلداق دەگەن دومالاپ جۇرەتىن قارا قوڭىز سامىرسىننىڭ دانەك-قابىنان داڭعارا جاساپ الىپ دۇرىلدەتىپ ول دا جەتتى. ونىڭ ءىزىن وكشەلەي  شىققان يت-بۇرگە ءبارىنىڭ ۇستىمەن سەكىرىپ ول دا كەتتى. ءسويتىپ، قاريا ءوزىنىڭ كىتاپتارىن وتقا سالعان سايىن اڭىز-ەرتەگىنىڭ باتىرلارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى تولاسسىز شىققانى سونشا، اياز دەيتىن قاتال شالدىڭ مۇز-قانجار اسىنعان سانسىز اسكەرىن تىرقىراتا قۋىپ سۋىق جايلاعان ۇيدەن تۇگەل قۋىپ تىندى.

ءسويتىپ، قاريا قۋانىشتان ءبىر شالقىپ كىتاپتارىن تۇگەل وتىن قىلىپ جاققاندىقتان  اياداي ءۇيى جىلۋعا تولىپ، ءوزىنىڭ اڭىز باتىرلارى بۇرىش-بۇرىشقا تىعىلعان مۇز-جاۋىنگەرلەردى قۋعان جەڭىس تويىن جاساپ ءان-ۇرانىن جان-جاقتا اۋەلەتە سالۋدا.

ارباقاي ورمەكشى  تاباقتىڭ ەرنەۋىنە شىعىپ ون اياعىنىڭ ەكەۋىمەن عانا تەپە-تەڭدىك جاساپ لامبادا كورسەتۋدە. كوشەگەن دەيتىن دومالانعان كىشكەنتاي قوڭىز الا قاناتىن اشىپ الگىنىڭ ۇستىندە اينالا ۇشىپ ويناپ ءجۇردى. تابالدىرىقتىڭ كيەسى توبىقتاي بالا تاباقتىڭ ىشىنە دومالاپ كەتىپتى. قۇمىرسقا ات مىنگەن، قۇمالاق بالا شي تالىنان اسەمدەپ ءورىپ جاساعان ارباسىمەن شاقپىلاپ شىعا كەلدى دە قياق شوپتەن ءورىپ جاساعان شالماسىن لاقتىرىپ توبىقتايعا كومەكتەسىپ جاتتى…

قاريانىڭ بويىنداعى بۇكىل اۋرۋ-سىرقاۋى مەن قايعى-مۇڭى تارقاپ، تومپىلداق  دەيتىن يت-بۇرگەدەن بەتەر  دەنەسى جەڭىلدەپ، ورنىنان اتىپ تۇردى.  ءسويتىپ، بوساعا اتتاۋعا از قالعان جاڭا جىلدىڭ اسەم ءانىن شىرقاعان اڭىز-باتىرلار مەن جالىن-اسكەرلەر ءبارى بىرىگىپ ابىز قاريانى اينالا بيلەي باستادى. قاريا دا ولارمەن قوسىلىپ بيلەي-بيلەي شارشاعان شاقتا، ءوزى دە بىرتىندەپ تاڭسىق ءيىسى اڭقىعان شىرشا اعاشىنا اينالعان ەدى. بۇل كەزدە الگى اڭىز-باتىرلار ءبىر-ءبىر سۇيكىمدى ويىنشىققا اينالىپ قاريانىڭ جان-جاعىنا تاعىلىپ، قۋانىش شۇعىلاسىن شاشىپ  تۇردى.

***

وتباسىلارعا داركەري قىزمەت ەتەتىن  مەدبيكە دۋلامجاۆ شاقىرۋ العان ساتتە-اق اسىعا جۇگىردى. ونىڭ جاۋاپتانعان بولىمشەسىندە بىرنەشە قاۋساعان قاريا بار ەدى، سونىڭ ءبىرى رينچينبۋمبا ابىزدان جاڭا عانا شاقىرۋ كەلگەن-ءدى. ول ءوزى دە ءبىر ەرەكشە كورىنەتىن كىسى ەدى. باسقا قاريالار سەكىلدى اشۋلانۋ، تىمىرايۋ، قايداعى-جايداعىسىن ايتىپ ارىزدانۋ، اۋرۋ-سىرقاۋىن الدىعا تارتۋ سەكىلدى مىنەزدەن ادا، ۇنەمى جايدارى مىنەزبەن ءازىل-قالجىڭ ايتىپ، بالا سەكىلدى قۋانىشپەن كۇلىپ جۇرەتىن. ايتسە دە، سونداي جايساڭ مىنەزدى رينچينبۋمبا قاريا بىرنەشە رەت جۇرەكتىڭ تالماسىمەن جىعىلىپ ءولىم اۋىزىنان قالعانى مەدبيكەنىڭ ءتىپتى، كوڭىلىنە قونباعان ەدى-اۋ!  ايتسەدە، كۇز اياعىندا وكپەسى قابىنىپ، امالداپ ءجۇرىپ اۋداننىڭ ەمحاناسىنا جاتقىزىپ بىرنەشە كۇن ەمدەتكەنى  ەسىندە. بىراق، تولىق ساۋىقپاعان-دى. قار ءتۇسىپ كۇن سۋىتا الگى وكپەسىنىڭ سىرقاتى قايتالاپ، ەمدەتۋ ءۇشىن اۋداننىڭ ەمحاناسىنا قايتا جاتقىزباق بولعانىمەن ونىڭ دالىزىنە دەيىن سىقاسقان سىرقاتتاردان ورىن بوسامادى…

از كۇننىڭ الدىندا ءبىر بارعانىندا جاعاتىن وتىنى تۇگەسىپ، كورشى شالدان وتىن العانىن ايتقان. سۋىق ۇيدە توڭسا نە بولدى دەپ، قانشا ۋايىمداسا دا قولىندا تۇگى جوق مەدبيكە وعان نە ىستەي السىن…

دۋلامجاۆ جۇگىرە باسىپ، اسىعا كىرىپ كەلگەن كەزدە ابىز قاريا پەشتىڭ ءدال اۋزىندا ورىندىققا سۇيەنگەن قالپى قاقيىپ قالعانىن كوردى. بالكىم، تالعان قالپىندا قاتىپ قالعان سىڭايلى… وكىنىشتەن كەۋدەسى ۋداي اشىعان دۋلامجاۆ قاريانىڭ بەتىنە ۇڭىلگەندە  ونىڭ جۇزىندە عاجاپ ءبىر قۋانىش كۇلكىسى وشپەستەي قالىپ قويعانىن دا انىق كوردى.

13-04-2024

موڭعولشادان اۋدارعان: اباي ماۋقاراۇلى 

Abai.kz