ءبىز بودان بولدىق دەپ قارعاعان پاتشالىق رەسەي مەن قىزىل يمپەريا تۇسىنداعى بوداندىعىمىزدى ولشەيتىن قۇرال بار ەكەن. ول كادىمگى «بيشپارماك» سوزىنە قاتىستى ۇلتتىڭ رەاكتسياسى. پاتشالىق رەسەي قانشاما تىقپالاسا دا، جازبالاسا دا «بيشپارماك» ءسوزى اكادەميالىق سوزدىك قورعا كىرمەي قالدى. ال سوۆەتتىك قىزىل داۋىردە باس تاعامدى «قازاقى ەت»/ «مياسو پو كازاحسكي» دەپ قورعان سوعىپ الىپپىز!  بۇل ەكى داۋىردە دە قازاقتىڭ بوداندىعى سونشالىقتى سىڭبەگەن، ۇلتتىق سانا قوجىراماعان، تاۋەلسىز بولعان 30 جىل بويعىداي قۇمالاقتاي ىدىراماپتى.

2000 جىلى استانا قالالىق اكىمدىگىنە قاراستى ءتىل ءبولىمىن باسقارعان مارقۇم، ايتىسكەر-اقىن قونىسباي ءابىل مەيرامحاناسىن «بەشپارماك» اتاۋعا تالپىنعان كاسىپكەردى توقتاتىپ، سوتتا جاۋاپقا تارتقان ەدى. بۇل وگەي ءسوز ونوماستيكانىڭ ۋربونيم سالاسىنا سولاي ەنىپ كەتە جازدادى، بىراق استانادا «بەشپارماك» اتالاتىن ءدامحانانىڭ بار ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز.  مارقۇم قونەكە، ءسىز ۋاقىتشا جەڭسەڭىز دە، ءبىز ازىرگە جەڭىلىس تاپتىق...

سول سوتقا قاتىسىپ، ساراپشى رەتىندە سويلەگەن بەلگىلى جازۋشى، ەتنوگراف اقسەلەۋ سەيدىمبەك «بەشبارماك» قازاقتى قورلاپ، كەمسىتىپ ايتىلعان ءسوز. بۇل «كالبيت» دەگەن ءسوزدىڭ ەكىنشى بالاماسى.ورىس وتارشىلارى ءبىزدى مادەنيەتسىز، قالاي تاماق جەۋدى بىلمەيدى،كورسوقىر، نادان دەپ، ەتتى وسىلاي قولمەن جەگەنىمىز ءۇشىن كەلەكەلەپ اتاعان. مۇنداي وتارشىلار ەنگىزگەن يتارشى ءسوز استانانىڭ تورىندە تۇرعانى قۇلدىقتىڭ ايقىن بەلگىسى» دەپ شىرىلداپ ەدى.

2017 جىل. «بەشبارماق» دەگەن سوزدەن قۇتىلۋ كەرەك. «بەشبارماق» دەۋ ۇلتتىق تاعامدى قورلاۋ. بۇل ءسوزدى باياعىدا ءبىزدى وتارلاعان كەزدە گەنەرال-گۋبەرناتورلار مەن ولاردىڭ جاندايشاپتارى ويلاپ تاپقان.

قولمەن جەگەندى «كازاحي بەشبارماچنيچايۋت» دەپ مازاقتاعان.

ابدەن قورلىق كورىپ، وتارلاۋدىڭ زاردابىن تارتقان قازاق بۇل سوزگە كونە سالعان، ونى قابىلداي سالعان.

«بەشبارماق» دەپ ايتۋعا دا بولمايدى، جازۋعا دا بولمايدى...بىراق، بۇل اتاۋ ءبارىبىر قالماي كەلە جاتىر. نەگە؟ سەبەبى، ونى وتىرىستاردا ءوزىمىز ايتىپ ءجۇرمىز. بۇل دۇرىس ەمەس. بۇلاي دەپ جازباڭىزدار، ايتپاڭىزدار. بۇل قازاقشا ەتىمىزدى قورلاۋ…» جازۋشى مارحابات بايعۇت.

2000 جىلدار... ول كەزدە زيالى قاۋىمنىڭ يممۋنيتەتى مەن قاۋقارى بار كەز ەكەن. بوداندىققا قارسى كۇرەستى جالعان نامىسقا بالامايتىن ءداۋىر ەكەن عوي. بۇنى ەندى «قۇرعاق نامىس، جالعان كۇرەسكەرلىك» دەيتىن زامانعا كەلىپپىز...

ءسويتىپ، سوڭعى 20 جىلدا قايتا «شاپقان» بيشپارماك ازىرگە جەڭىسكە جەتتى. كەلەسى ۋاجگە زەر سالىڭىز.

2023 ج 31 قازان.

Babakumar Khinayat, تاريحشى، ەتنوگراف:

«...ءتىپتى بەسبارماق ەمەس، بەسباشپاي دەپ اتاسا دا، كەلىپ-كەتەر نە بار؟ تاماقتى قۇرالسىز جەۋ سول زاماندا الەمدە كەڭ تارالعان ءۇردىس ەدى. ءيا، قازاقتا دا سولاي بولدى، ول كەشەگى كۇن ەدى. ەندى وزگەردى، اتاۋى قالدى. ونى ءتىل تاريحىنان، ءداستۇرلى مادەنيەتتەن اجىراتىپ قاراي المايمىز. سەبەبى سانيتارلىق-گيگيەنالىق تالاپتاردى قازاقتار بەرىك ۇستانىپ كەلدى. سولاي دا، سولاي ءبىزدىڭ مادەنيەت سونىسىمەن بىرەگەي. وندا نامىستاناتىن، ارلاناتىن ەشتەڭە جوق… كەرىسىنشە، قازاقتى دارالايتىن، ايعاقتايتىن وداعاي اتاۋ».

2024 ج 12 اقپان.

 «تاعى دا «بەشبارماق داۋى» جونىندە

نەمەسە ۇلتتىق قۇندىلىقتان نەگە باس تارتامىز» دەپ فەيسبۋككە ارنايى پوست جازعان Nurzhan Zhetpisbay  «بيشپارماكتى» ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە اشىقتان اشىق مويىنداۋعا كوشىپتى.

«وسىنداي حالقىمىزدىڭ كونەدەن كەلە جاتقان قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى، ۇلتتىق تاعامداردىڭ ىشىنەن باستى تاعام سانالاتىن – بەشبارماق (بەسبارماق) ەدى. الايدا سوڭعى جىلدارى وسى تاعامنىڭ اتاۋىمەن «كۇرەسۋشىلەر» كوبەيىپ كەتتى. ادەتتە بەشبارماق دەسە بويلارى قۇرىسىپ-تىرىساتىن، بۇل اتاۋدى مۇلدەم جوققا شىعاراتىندار كەيبىر جازۋشىلار مەن قاراپايىم حالىق وكىلدەرى بولاتىن... ولاردىڭ ويىنشا، بەشبارماق دەگەن اتاۋ قازاقتا مۇلدەم بولماعان، بۇل اتاۋدى «ورىستار وتارلاۋ ءھام قازاقتاردى كەمسىتۋ ماقساتىندا قويىپ كەتكەن-مىس» (؟!)...» - دەپ كوسىلەدى ءال-فارابي ۋنيۆەرستيەتىن تامامداعان ازامات.    بۇل نەمەنە؟  ساۋاتتىلىق پا؟ نامىسقويلىق پا؟ كەڭپەيىلدىك پە؟ شەشىمتالدىق پا؟  حرونولوگيالىق تارتىپپەن كەلتىرىلگەن ۋاجدەردى ساراپتاي كەلگەندە، بوداندىقتىڭ بويىمىزعا بارعان، سايىن تەرەڭدەپ، بويلاپ بارا جاتقانى انىق بايقالادى.

ءبىزدى قينايتىنى – تاريحشى، ەتنوگرافتىڭ ەتنوگرافيالىق قۇندىلىققا سونشالىقتى بەيجاي قارايتىنى، ونى نامىستىڭ نىسانى دەيتىنى... تاريحي شىنايى پروتسەسس كورەتىنى.

ارينە، ءداۋىردىڭ تەپكىسىنە شىداماسقا امال جوق. شىداماعانداي قايدا باراسىڭ؟ شىدادىق قوي. ال ەندى ازات ەلدىڭ كەبىن كيگەندە، قۇندىلىعىمىزدى تۇگەندەمەي، سول بوداندىقتىڭ كەيپىمەن كۇن كورە بەرەمىز بە؟! بۇرالقى ءسوزدى تاريحي-ەتنوگرافيالىق قۇندىلىق رەتىندە قابىلداۋ نەنىڭ بەلگىسى؟ بۇل جاپپاي بودان رۋحتىڭ نىشانى ەمەس پە؟!

مويىنداي ايتقاندا، بوداندىققا دەگەن كونىمپازدىقتىڭ زاماناۋي كورىنىسى، باسقا ەشتەڭە دە ەمەس. ايتپەسە، بۇدان 20-30 جىل بۇرىن بۇندايلار نەگە بولمادى؟ ويتكەنى، ول كەزدە وتارلىق سانا سونشالىقتى سىڭە قويماعان ەدى... بۇل بودان سانا مەن تولەرانتتىقتىڭ ششارپىسۋى عانا. جانە بۇنداي ارەكەت بارىنشا ساۋاتتى دەگەن ادامنىڭ بويىنان تابىلادى. سەبەبى، بوداندىق ساۋات تالعامايدى.

قازاق ەندى ءوزىنىڭ «قۇندىلىعىن» وگەي اۋىزدان تەرىپ جاتىر. بۇرىنعى «باس بارماعى» دا جوق، بارماعى دا جوق. بۇگىنگى قۇندىلىق پەن ماقتاننىڭ كورىنىسى «بەشبارماق» بولىپ شىعا كەلدى.

جارناما:  «ۇيگە ارقاشان دا جاقىن. ءدامدى بەشبارماق. مۇزدى Coca cola.»

سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

ارينە، بۇل جايت نامىستىڭ تاقىرىبى ەمەس، ۇلتتىق سانانىڭ بوجىراۋ ماسەلەسى! ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ تارك ەتىلۋى. ءتىپتى، سونى اقتاۋعا اينالعان جاپپاي ناۋقاننىڭ كوزگە ءتۇسۋى - قازىر بارلىق جەلى مەن مەديادا «بەشپارماكتى» قازاق ءسوزى ەكەنىن جاپپاي دالەلدەۋگە كوشكەن قازاقتاردىڭ ماتەريالىنان كوز سۇرىنەدى.

گەببەلستىڭ «مىڭ رەت قايتالانعان وتىرىك، ءتۇبى شىندىققا اينالادى» دەگەنى وسى ەكەن عوي...

بۇنى وتىرىك دەپ شىڭعىراتىن قازاقتىڭ قاراسى دا ازايدى.

بىراق، كۇرەستى توقتاتپايمىز. «بيشپارماك» - قازاق رۋحىنىڭ ولشەۋىشى، ينديكاتورى، بوداندىقتىڭ شەكاراسى. بۇگىنگى بيشپارماكتى قازاققا تەلىگەندەر، ەرتەڭ «كيرگيز-كايساقپىز» دەپ تە شىعادى. ال كوزىقاراقتى، كەۋدەسىندە مايشامى وشپەگەندەر ەشتەڭەگە الاڭداماي،العا باسا بەرۋ كەرەك.

سەرىك ەرعالي

Abai.kz