ەستەلىك

– راحىمجان قوشقارباەۆ!

– ءيا، ءيا، راحىمجان قوشقارباەۆ!

– جۇرىڭدەر، بارايىق!..

ءبىز تورتەۋ ەدىك. جازۋشىلار ءۇيىنىڭ «كومسومول» كوشەسى جاعىنداعى بۇرىشىندا تۇرعانبىز. ءۇش قاباتتى ءداۋ ۇيگە كىرىپ بارۋعا باتا الماي ايالداعانبىز-دى. اتاقتى جازۋشىلار وتىراتىن ءۇي بىزگە ەرتەگىدەگى حان سارايىنداي قاسيەتتى كورىنگەن. «رەيحستاگقا تۋ تىككەن راحىمجان قوشقارباەۆپەن كەزدەسۋ بولادى ەكەندى» ەستىپ جەتسەك تە، ەنۋگە ءدات جوق. سونداي كۇيدە تۇرىپ، اتاقتى قوشقارباەۆتىڭ ءوزىن كورە قالعان ساتىمىزدە بىرىمىزدەن ءبىرىمىز ءسۇيىنشى سۇراعاڭداي دۋ ەتىستىك تە، الدەبىر كۇش تارتىپ الا جونەلگەندەي-اق، دەرەۋ ۇمتىلدىق.

– كەلبەتتى  كىسى ەكەن!

– الدىڭعى ەكەۋدىڭ ارعىسى عوي!

– ءيا، سول ارعىسى!

گازەتتەردە شىققان سۋرەتتەرىنەن بىلەمىز، بىردەن تانىدىق.

– بەرگى جاعىنداعى كىم؟

– ول قابدىكارىم ىدىرىسوۆ.

ەكەۋىنىڭ سوڭىندا بەس-التى كىسى بار. ىشكە ەنە بەرگەن ولارعا ىلەسە جونەلدىك. قوشقارباەۆ پەن ىدىرىسوۆ جوعارعى قاباتقا كوتەرىلىپ كەتتى. باسقالارىمىزعا الدەكىم: «زالعا بارىڭدار، زالعا! كەزدەسۋ سوندا بولادى، سوندا بارىڭدار!» دەپ ءجون سىلتەدى.

كەزدەسۋدەن عاجاپ اسەر الدىم: راحىمجان اعا تۋرالى ايتىلعان اڭگىمەلەر، «باتىرعا!» دەپ وقىلعان ولەڭدەر قانىمدى قىزدىرىپ، جۇرەگىمدى تۋلاتتى. ورتا بويلى مىعىم قازاق جىگىتىنىڭ رەيستاگقا ءبىرىنشى بولىپ جەتىپ،  توبەسىنە دە ءبىرىنشى بولىپ شىعىپ، جەڭىس تۋىن تىككەن ەرلىگىن باسقا ەشبىرەۋ ىستەي الماعانى عوي! ىستەي السا، مىڭداعان باسقالار قايدا قالدى؟!. كومىردەي قارا ءشاشى كەسەك بۇيراسىندانىپ، ايالى قوڭىر كوزى وتكىرلەنىپ، اپپاق ءوڭى نۇر شاشىپ، ەركىن كۇلە سويلەيتىن راحىمجان اعا كىشىپەيىل ەكەن، رەيستاگقا شابۋىل جونىندە، ءوزىنىڭ وي-تولعانىسى، ارەكەت-قيمىلى جايىندا ايتقانىن تۇجىرا كەلە:

– ەلدەن ەرەكشە بىردەڭە ىستەدىم دەي المايمىن، وتان الدىنداعى، حالىق الدىنداعى، وسى وتىرعان ۇلكەن-كىشى، سىزدەردىڭ الدارىڭىزداعى مىندەتىمدى اتقاردىم، ورىندادىم، – دەدى، بايسالدى سويلەپ...

ەرتەڭىندە:

– اعا، رەيحستاگقا بەتتەگەندە قانداي ويدا بولدىڭىز؟ – دەپ سۇراق قويعانىمدا ول ماعان كۇلىمسىرەپ قاراپ:

– سەن قانداي ويدا بولار ەدىڭ؟ – دەدى. مەن نە دەرىمدى بىلمەي قالدىم. ول اپپاق كەسەك تىستەرى اقسيا اقىرىن كۇلدى. كۇلكىسى اشىق ەكەن.

ەكەۋىمىز ۇكىمەت ءۇيى مەن باس پوشتا ارالىعىنداعى شاعىن پاركتىڭ ورتا شەنىندەگى ۇزىن اعاش ورىندىقتا وتىرعانبىز. جازۋشىلارمەن كەزدەسۋدىڭ اسەرىنەن بە، انىق بىلمەيمىن، مەن قالايدا باتىلدانىپ، زالدان شىققان راحاڭدار ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلە بەرگەندە قۋا جەتىپ بارىپ:

– اعا، مەن شىعىس قازاقستان وبلىستىق «كوممۋنيزم تۋى» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنان ەدىم، رەداكتورىمىز سىزدەن ينتەرۆيۋ الىپ كەل دەپ تاپسىرعان ەدى، اعا، ينتەرۆيۋ بەرۋگە قاشان ۋاقىتىڭىز بولادى؟ – دەگەنىم عوي. رەداكتسيا قىزمەتكەرى ەكەنىمدى دالەلدەيتىن كۋالىگىمدى الىپ تا ۇلگىرگەنمىن.

– ەي، سەن قىزىق جىگىت ەكەنسىڭ عوي؟! – دەپ قالدى  ىدىرىسوۆ. بىرەۋلەر كۇلدى. راحاڭ ماعان بۇرىلا قاراعان:

– جەكسەنبى كۇنى ساعات ون ەكىدە گلاۆپوچتانىڭ الدىندا توساتىن بول، كەلىستىك پە؟ – دەگەن، كۇلىمسىرەپ.

– جارايدى، اعا، راحمەت! – دەگەنمىن، قۋانىپ كەتىپ.

جەكسەنبىگە دەيىن ءالى ەكى كۇن بار-دى. ول مەرزىمدى تولقۋمەن وتكىزدىم. رەداكتورىمىزدان ەشقانداي تاپسىرما بولماسا دا، ينتەرۆيۋ الۋدى وپ-وڭاي ويلاپ تابا سالعانىما شىن تاڭداندىم، بىراق، قىسىلعان جوقپىن – اتاقتى راحىمجان قوشقارباەۆ تۋرالى جازىپ اپارسام، رەداكتورىمىزدىڭ، بۇكىل رەداكتسيانىڭ  ريزا بولارى ءسوزسىز!..

راحاڭ:

– ىنىشەك، اتى-ءجونىڭ كىم؟ – دەدى.

– عابباس قابىشەۆ.

– ىنىشەك، عابباس، ەكەۋمىز بىلايشا كەلىسەيىك: سەن گازەتتەردى وقىپ ءجۇرسىڭ عوي، مەنىمەن اڭگىمە جاريالانىپ جاتادى، ولارىنا راحمەت. مەن باسىمنان كەشكەندى ايتامىن، ەشقانداي بوتەن ءسوز قوسپايمىن، ساعان دا سولاي ايتىپ بەرەيىن، ءوزىڭ ويلان دا جاز، تەك دۇرىس جاز، كەلىستىك پە؟

– ارينە، اعا، ايتقانىڭىزدى عانا جازاتىن بولامىن.

– الماتىعا قانداي شارۋامەن كەلىپ ەدىڭ؟

– كەزەكتى سەسسياعا كەلدىم، كازگۋ-دە، جۋرفاكتا سىرتتاي وقيمىن.

–جاقسى. ەندى كوپ سوزبايىق، مۇقيات تىڭداپ ال، تۇسىنبەگەنىڭدى ۇيالماي سۇراي وتىر. كەلىستىك پە، ىنىشەك؟ – دەپ جىميدى.

– كەلىستىك، اعا.

راحاڭ جارتى ساعات قانا مۇرساتى بارىن ەسكەرتىپ، سول مولشەردە سۇحباتىمىز ءتامامدالدى.

– التايدا جاتقان اعايىندارىمدى، گازەتتىڭ وكىلىن، ءىنىنى سيلاعانى دەپ ۇق، اينالايىن، كەيىن دە كەزدەسەرمىز، كەڭ وتىرىپ اڭگىمەلەسەرمىز، بۇگىن رەنجىمە، كەلىستىك پە؟» – دەپ تۇرەگەلىپ، قولىن بەرىپ، كۇلىمدەپ قوشتاستى. ءجۇرىسى شاپشاڭ دا جاراسىمدى ەكەن. قاھارمان اعانىڭ جاۋىنگەرلىك جىلدارىنان بىلگىم كەلگەندى ءبىلدىم. الماتىدان وسكەمەنگە  اسىعا جەتىپ، رەداكتورىمىز مۇقان ابۋعاليەۆتىڭ الدىنا ويىندا بولماعان سۇحباتتى قويعانىمدا ول وزىنە ۇكىمەتتەن ۇلكەن ناگرادا بۇيىرعانداي-اق قاتتى قۋانىپ:

– مۇنىڭ كەرەمەت بولدى عوي!.. جەڭىستىڭ جيىرما جىلدىعىنا ارنالعان نومىرىمىزگە بۇدان ارتىق كانداي ماتەريال كەرەك؟! – دەيدى، قايتا-قايتا پاراقتاپ. 1965-جىلدىڭ كوكەك ايى.

راحاڭ: «كەيىن دە كەزدەسەرمىز، كەڭ وتىرىپ اڭگىمەلەسەرمىز» دەگەندى كورەگەندىكپەن ايتقان ەكەن. كەيىن الماتىعا كوشىپ كەلىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا ورنالاستىم. جەتى جىلدان سوڭ كسرو جازۋشىلار وداعى ادەبي قورىنىڭ قازاقستانداعى بولىمشەسىنىڭ ديرەكتورى بولىپ ىستەگەن  جىلدارىمدا راحاڭمەن سان رەت جولىقتىم. ول «الماتى» مەيمانحاناسىندا ديرەكتور ەدى. قالادا مەيمانحانانىڭ از كەزى، ونىڭ ۇستىنە بارىنىڭ وزىنەن ورىن الۋ دا قيىن. كەڭسەنىڭ حاتىمەن شوقتىقتانىپ رەسمي بارساڭ دا، مەيمانىڭا جايلى بولمە بەرە قويماي قىرىستاناتىندار بار. سوندايدى بىرەر كورگەن سوڭ ءبىر كۇنى راحاڭا جەتتىم عوي. بۇرىن بارۋعا ىڭعايسىزدانعانمىن، باياعى سۇحباتىمدى پۇلداپ جۇرگەندەي بولارمىن دەپ ويلاعانمىن.

– باياعىدا ءبىزدىڭ اقمولادا تويدا ءبىر كەمپىر: «دەگەنگە سەن دە ماڭقا، مەن دە ماڭقا» دەپ، ءبىر شالمەن ايتىسا جونەلگەن ەكەن، سول ايتقانداي، ىنىشەك، كانە: «دەگەنگە سەن دە ديرەكتور، مەن دە ديرەكتور، نە بۇيىمتايمەن كەلدىڭ، تەز ايتىپ جىبەر، مينيسترلىگىمىز ساعىنىپ قالعان كورىنەدى، سولارعا بارعالى جيىلىپ-تەرىلىپ وتىرمى، - دەپ اڭقىلدادى.

– ماسكەۋدەن ءدوي باستىقتارىمىزدىڭ ءبىرى كەلمەك، سوعان...

– ىنىشەك، ءجۇر، سەنى ءبىر كەلىنشەكپەن تانىستىرايىن، نە تىلەسەڭ دە، ارقاشان ءازىر ەتىپ وتىراتىن بولادى، – دەپ جول باستاي جونەلدى. اكىمشىلىگىنە ەرتىپ اپارىپ، بالپيىپ وتىرعان  سارى ايەلگە مەنى نۇسقاپ: – مىنا الاسا بويلى باۋىرىڭمەن اڭگىمەلەس، ويباي، بۇل دا – ديرەكتور، بايقاپ سويلەس، – دەپ ازىلدەپ كەتە باردى. سول كۇننەن باستاپ مەيمانحانا «ماسەلەسى» شەشىلگەنى عوي. راحاڭا تەلەفون شالسام دا، كابينەتىنە بارا قالسام دا، قۋاقى ۇنمەن: «ە، نەمەنە، ماسكەۋدەگى ورىس دوستارىڭ تاعى كەلىپ قالدى ما؟» – دەگەن قۋاقى  سۇراعىمەن سالەمدەسەدى.

جايساڭ اعا راحاڭ جايىندا اڭگىمە ايتۋدان مەن دە جالىقپاس ەدىم. شاتتانعان، شالقي سويلەگەن، رەنجىگەن، جيرەنە سويلەگەن ساتتەرىنىڭ ءبىرازىنا كۋامىن. قارۋلاس بولعان دوس-جولداستارى نەمەسە اۋىلداس قۇربى-قۇرداستارى، اعايىندارى، كەلىن­شەكتەر تۋرالى ادەمى اڭگىمەلەرى كوپ بولاتىن. انەقدوت دەگەن پالەنىڭ دە «جەتى اتاسىن» بىلەتىن ەدى.

راحاڭ تۋرالى جازىلعان تۋىندىدار بارشىلىق. سان شۋماق ولەڭ، كولەمدى داستان، حيكايات-رومان، زەرتەۋ ماقالالار. قازاقستاننىڭ حالىق قاحارمانى راحاڭنىڭ ءوز قالامىنان شىققان شىققاندار جانە قۇندى.

قازاقستانىنىڭ، سوۆەت وداعىنىڭ، دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستىڭ تاريحتارىندا اتى قالعان باتىر قازاق راحىمجان قوشقارباەۆ حاقىندا بىزدەن باسقالار جازعان. سولاردىڭ ەكەۋىنە  نازار اۋدارالىق:

مايدانگەر-جۋرنالشى، جازۋشى ۆاسيلي سۋببوتين ءتانتى بولىپ، 1946-جىلى: «رەيحستاگ قابىرعاسىندا»; «جەڭىس ت ۋى»; «ءبىر  مىڭ ءتورت ءجۇز كۇن» اتتى وچەركتەرىندە قارۋلاس ەكى دوستىڭ ەرلىكتەرىن سۇيىنە جازدى.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

كورنەكتى جازۋشى بوريس گورباتوۆ 1948-جىلى «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى ماقالاسىندا: «…پورا كونچات سراۆنيۆات ناشيح ۆوينوۆ س ورلوم ي بەركۋتوم. كاكوي ورەل، كاكوي بەركۋت موجەت سراۆنيتسيا س كازاحوم راحىمجانىم كوشكارباەۆىم، كوتورىي نا مويح گلازاح ۆودرۋزيل زناميا پوبەدى ناد رەيحستاگوم، نەسموتريا نا سيلنىي ي ۋراگاننىي وگون نەمتسەۆ!» دەگەن.

ايگىلى كينووپەراتور رومان كارمەن 1949-جىلى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندەگى ەستەلىك-جازباسىندا راحاڭدى ىزدەپ: «…گدە ون سەيچاس؟ ۋ مەنيا سوحرانيليس كادرى، وتوبراجايۋششيە دوبلەستنوگو ۆوينا ۆ توت مومەنت، كوگدا ون  پريكرەپليال  كراسنىي  فلاگ  نا  كرىشە  رەيحستاگا!»، – دەدى.

سۋرەت: ۆيكيپەديادان الىندى.

سول كينوتاسپاسىىڭ تۇپنۇسقاسى ۇيمۇراعاتىنان عايىپ بولىپتى. كىم، نە ءۇشىن  ۇرلادى؟.. ەشقانداي دەرەك تابىلماپتى. الايدا ر.كارمەن ونىڭ ءبىر كوشىرمەسىن كەزىندە كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مۇراعاتىنا تاپسىرعان ەكەن. سول ساقتالىپتى.

ءبىزدىڭ گازەتتەردە جەڭىس كۇنى الدىندا كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ايگىلى مايدانگەرلەر اعالارىمى، اپايلارىمىز جايىندا ماقالالار، ەستەلىكتەر جازىلىپ تۇردى. راحاڭا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن بەرگىزۋدى وتىنگەن، تالاپ ەتكەن  ۇجىمدىق حاتتار جاريالاندى. جوعارعى جاق قيمىلدامادى.

سودان 1984-جىلى اقيقاتشىل ساياسي قايراتكەر، جازۋشى كارىشال اسانوۆتىڭ ۇلى – ءبىلىمدار جاس تاريحشى بولات اسانوۆ جەڭىس تۋىنىڭ تىگىلۋىن انىقتاۋ جولىندا قىرۋار ەڭبەك ەتىپ، اقىرىندا شىندىققا كوز جەتكىزدى، راحىمجان  اعامىزدىڭ رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىككەن قاھارماندىعىن سول كەزدەگى رەسمي قۇجاتتار نەگىزىندە تاپتىشتەپ دالەلدەپ، رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ اسكەري تاريح ينستيتۋىنىڭ ساراپشىلارىنا تابىس ەتتى. ينستيتۋت تولىق كەلىسىپ، وڭ شەشىمىن رەسەي فەدەراتسياسى پرەزيدەنتىنىڭ اكىمشىلىگىنە بەردى. ينستيتۋت نازار اۋدارعان نەگىزگى قۇجات رومان كارمەننىڭ كينولەنتاسى بولعانى ءسوزسىز.الايدا راحاڭا باتىر اتاعى بۇيىرمادى. 1985-جىلى «وتان سوعىسى» وردەنىنىڭ 2-دارەجەلىسىمەن ماراپاتتالدى.

راحاڭ 1988-جىلى 64 جاسىندا باقيلىق بولدى.

گ.جۋكوۆتىڭ قىرسىقتىعى

بەرليندى شابۋىلداۋشى ديۆيزيا كومانديرى گەنەرال ۆ.شاتيلوۆ مايدان كومانداشىسى گ.جۋكوۆقا تەلەفون شالىپ، راحىمجان قوشقارباەۆ

پەن گريگوري بۋلاتوۆتىڭ رەيحستاگقا تۋ تىككەدەرىن مالىمدەگەندە مارشال: «ولار قايداعى ازياتتار؟! ورىس پەن گرۋزين بولسىن!» دەگەن  بۇيرىق  الىپتى. ول سوزدەردى سول ديۆيزيانىڭ بايلانىس ءبولىمىنىڭ باستىعى زەكەن تەمىرعاليەۆ ەستىپ وتىرعان (پروفەسسور تىلەۋ كولباەۆ، «راحىمجاندى رەسەي رەسمي مويىندادى». «تۇركىستان» گازەتى، 07. 05. 2007-جىل.).

جەڭىستىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى الەكساندر كوچۋكوۆ سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، گەنەرال-پولكوۆنيك ۆ.م.شاتيلوۆپەن سۇحباتتاسىپتى ء(ۇزىندى):

«-ۆاسيلي ميتروفانوۆيچ، رەيحستاگقا تۋ تىگۋ ارقيلى ايتىلۋدا. ءسىز كىتابىڭىزدا وجەت بارلاۋشىلار ميحايل ەگوروۆ پەن مەليتون كانتاريانى جاقسى بىلەتىنىڭىزدى جازىپسىز. ال رەيحستاگقا جەڭىس تۋى تىگىلگەننەن كەيىن تۇسكەن سۋرەتتەرىندە سەرجانت ەگوروۆتىڭ كەۋدەسىندە ءبىر مەدال بارى كورىنىپ تۇر، كىشى سەرجانت كانتاريادا ەشتەڭە جوق. ياعني سوعىسقا باستان-اياق قاتىسقان «وجەت بارلاۋشىلار» قالايدا ماراپاتتالماعان. مەنىڭشە، ول ەكەۋىن ەڭ سوڭعى ساتتە سىزگە «ءتيىستى ورىندار» اتاتقان سياقتى. ءبىرىنىڭ ورىس، ءبىرىنىڭ گرۋزين بولعانى كەزدەيسوق ەمەس-اۋ؟

-ورىس پەن گرۋزين... ول جاعىن ەشقاشان ويلاماپپىن. جالپى... الدەكىم ستالين جولداسقا سولايشا سىي جاساعان دا  شىعار...».

گەنەرال-پولكوۆنيك ۆ.شاتيلوۆ ءوزى كۋا بولعان اقيقاتتى ايتا الماپتى. قوجايىنى ءتىرى عوي. ال قوجايىن ءوزى باتىر ەتكەن ەگوروۆ پەن كانتارياعا  ولە-ولگەنىنش (1974 ج.) شاڭ جۋىتپادى. ءپاتۋاسىز ايقايشى!..

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz