قاڭتار وقيعاسى قازاقستان بيلىگىنە جانە تۇتاس ەلگە بەرىلگەن زور مۇمكىندىك ەدى. ءبىز سودان ايىرىلدىق. ارينە، مۇمكىندىكتى بيلىك ءوز مۇددەسىنە پايدالاندى، بىراق حالىققا ونىڭ يگىلىگىن كورەتىن كۇن الىستاپ بارادى.

اۆتوريتارلىق رەجيمدە ەسكى بيلىكتى قارالاپ، وزىنىكىن دۇرىس ساناۋ كەز كەلگەن جاڭا بيلىكتىڭ ءداستۇرلى ريتوريكاسى. قاڭتار وقيعاسىنان بەرى ەكى جىل وتسە دە، بيلىك نازارباەۆ جۇيەسىن قارالاپ، ۇپاي جيناعانىمەن، سول ءداۋىردىڭ ەسكى سۇردەگىنەن اينىماي كەلەدى: ءادىل سايلاۋ وتكىزگەن جوق (پرەزيدەنتتىك جانە پارلامەنتتىك سايلاۋدىڭ قالاي وتكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز); سوت جۇيەسىن بيلىكتىڭ ءوزى باسقارىپ وتىر (سوت تاۋەلسىز بولماي، زاڭنىڭ ءادىل ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس); ءسوز بوستاندىعى «تەڭگە ساۋعان» بلوگەرلەردىڭ قولىنا ءوتتى (ولار بارلىق تاراپتىڭ، وپپوزيتسيانىڭ، بيلىكتىڭ، اقشالى توپتىڭ دا ءسوزىن سويلەۋگە ابدەن توسەلدى); «162 وليگارح» جاڭا بيلىكپەن ىمىراعا كەلىپ، «پايداسىن بولىسۋگە» كوشتى; «ەسكى قازاقستانداعى» ەكستراكتيۆتى ەكونوميكا ينستيتۋتتارى قاز-قالپىندا جۇمىس ىستەپ تۇر. سوندا نە وزگەردى؟ «ادىلەتتى»، «جاڭا» قازاقستاندى قايدان تابۋعا بولادى؟ وسى كەتكەنىمىز كەتكەن بە، الدە قازاقتىڭ دا ەل قاتارلى عۇمىر كەشۋگە قاقىسى بار ەكەنىن تۇسىنەتىن «اقىلدى باستار» بيلىك كەمەسىن دۇرىس باعىتقا بۇرا ما؟ بۇل سۇراقتار تۋرالى ويلاساڭ، قازىرگى بيلىكتىڭ «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» دەگەن پايىمعا ارقا سۇيەگەن لوگيكاسىنان تۇڭىلەسىڭ...

كەدەي بولساڭ، وزىڭە ۇقسامايسىڭ...

قايتالاپ ايتايىق، قاڭتار قاسىرەتتى بولسا دا، مۇمكىندىك ەدى. 238 بەيباقتىڭ قانىمەن كەلگەن مۇمكىندىك ەدى. شىن مانىندە فۋندامەنتالدى ساياسي وزگەرىس جاسايتىن، ەكونوميكانى مونوپوليالىق قۇرساۋدان بوساتىپ، جالپى حالىقتىق يگىلىككە بەيىمدەيتىن مۇمكىندىك ەدى. بيلىك سول مۇمكىندىكتى «سۋپەر پرەزيدەنتتىك» قۇرىلىم قۇرۋعا پايدالاندى. باسقاشا ايتقاندا، مۇمكىندىكتى ساياسي وزگەرىس جاساۋعا ەمەس، جۇيەنى ودان ارى كۇشەيتىپ، ءبىر ورتالىققا شوعىرلاندىرۋعا جۇمسادى. نەگە ولاي ىستەدى؟

مۇنىڭ سەبەبىن افريكا ەلدەرىنىڭ سۋپەرديكتاتورلارىنىڭ ءومىربايانىن وقىساڭىز، انىق تۇسىنەسىز. 1960-70 جىلدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى تاۋەلسىزدىك العان مەملەكەتتەر ءوز حالقىن وتارلاۋشىلاردان ارى تونادى. وتارلاۋشىلاردىڭ قاراپايىم «قۇلدارى» ءوزى سەكىلدى، بىراق وتارلاۋشى ەليتاعا جاقىن «قۇلداردىڭ» قۇلدارىنا اينالدى. افريكا ەلدەرىنىڭ باسىم بولىگى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بۇعاۋىنان قۇتىلعانىمەن، جەمقور ديكتاتورلاردىڭ تىرناعىنا تۇتىلدى. ءتىپتى جاڭا ديكتاتورلار وتارلاۋشىلار قۇرعان ورنىقتى بولماسا دا ءوز جۇيەسى بار ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردى قيراتىپ، تەك ءوزىنىڭ اينالاسى مەن تۋعان-تۋىسقاندارىن بايىتۋمەن، ولارعا شەكسىز مۇمكىندىك بەرۋمەن اينالىستى. كوزدەگەندەرى قالايدا بيلىكتە ۇزاق وتىرۋ، وزىنە قارسى شىعار جان بىتكەندى قالدىرماۋ بولدى. قارا قۇرلىقتاعى بىرىنەن ءبىرى اسىپ تۇسكەن قاتال رەجيم ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. كەرەك بولسا، ولار ءوز حالقىن قۇلدىقتا ۇستاۋ ءۇشىن ءھام ءوزىنىڭ بيلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن وتارلاۋشىلار سالعان ينفراقۇرىلىمداردى تالقانداپ، مەكتەپتەر مەن ەمحانالاردى ساتىپ، ءوز حالقىن تۇنەككە باتىرۋدان دا تايىنعان جوق ء(بىز ناقتى مىسال كەلتىرمەدىك، ىزدەگەن ادام بولسا، ادام ايتسا نانعىسىز تالاي ءىستى ينتەرنەتتەن-اق وقي الادى).

قازاقستان ونداي جولدى تاڭداعان جوق... دەيسىز عوي. ارينە، ولاردان بولەك، بىراق قازاقستان ءوزىنىڭ «نۇرلى جولىن» تاڭدادى. جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، بىزگە سوۆەت وداعىنان بەلگىلى دارەجەدە يندۋسترياسى وركەندەگەن قوعام قالدى. جەڭىل ونەركاسىپ پەن ىرگەلى كاسىپورىنداردى نەگىز ەتكەن جۇزدەگەن زاۋىت-فابريكالار مەن ءوندىرىس وشاقتارى بولدى. بۇل ينفراقۇرىلىمدار مەن ءوندىرىس وشاقتارى وتكەن عاسىردا قازاقتىڭ قانىمەن قالانعان «مۇرا» ەدى. سونداي قوعامدى زورلىقپەن ورناتقان سوۆەت وداعى قازاققا نە ىستەمەدى؟ ميلليونداعا حالىق اشتىقتان قىرىلدى، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى، شەتەل استى، ءوز جەرىندە قۇلدىق كەپ كيدى، ماڭگۇرتتەندى، تىلىنەن، دىلىنەن باز كەشتى... ەندى تىم قۇرىسا، ازات تاڭدا، تاۋەلسىز ەلدە سونداي زوبالاڭمەن كەلگەن يۋندۋستريالى الەۋەتتىڭ از دا بولسا قىزىعىن كورۋگە ءتيىس ەدىك قوي...

جوق، ويتپەدىك. ونەركاسىپ وشاقتارىنىڭ كوبىن تالقانداپ، تەمىر-تەرسەككە اينالدىرىپ، شەتەل اسىردىق. سەبەپ: «كاپيتاليستىك جۇيەگە، نارىقتىق ەكونوميكاعا» بەيىم بولمادى. بۇل – بيلىكتىڭ جاۋابى. ال شىن مانىندە بىلىكتى، ارلىراق باسشى بولعاندا، سول زاۋىت-فابريكالاردى مودەرنيزاتسيالاپ، زامانعا بەيىمدەپ ساقتاپ قالۋعا بولار ەدى. مىسالى، قوردايداعى تەرى وڭدەيتىن، الماتىداعى اياقكيىم تىگەتىن فابريكانى ايتايىقشى. بۇل ەكى فابريكا مەن «نارىقتىق» ەكونوميكانىڭ ۇيلەسپەيتىندەي ەشتەڭەسى جوق ەدى. 90 جىلداردىڭ ورتا شەنىندە جۇرتتىڭ جالاڭاياق قالا جازداعانى شىندىق قوي. ميلليونداعان مالىن ەتكە ارزان باعادا وتكىزىپ، سوۆحوزدار مەن كولحوزداردى «تۇگىمەن جۇتقاندار» سول مالدىڭ تەرىسىن ساۋدالاسا دا اجەپتاۋىر تىرلىك ىستەر ەدى. ادامعا تاماق قانداي قاجەت بولسا، اياقكيىم دە سونداي قاجەت ەدى عوي. ەندى ونداي ءوندىرىس وشاقتارىن قۇرۋ ءۇشىن قانشاما جىلدار كەتەدى. ميللياردتاعان قارجى، تەحنولوگيا، ينفراقۇرىلىم كەرەك. جاڭا زاۋىت سالۋدىڭ، ونى ىسكە قوسىپ، مىڭداعان ادامدى جۇمىسپەن قامتۋدىڭ قانداي ميحنات ەكەنىن كوزبەن كورىپ وتىرمىز. جالعان ستاتيستيكاعا سۇيەنگەن اۆتوريتار رەجيم «ۇدەمەلى يندۋستريالدى-يننوۆاتسيانى» قالاي جۇزەگە اسىرعانىن بارشامىز بىلەمىز. نازارباەۆ تۇساۋىن كەسىپ ىسكە قوسقان جۇزگە جۋىق زاۋىت-فابريكالار قازىر قايدا؟ كوبى «اقسۇيەكتەردىڭ» كەزەكتى جەمقورلىق سحەماسى عانا بولعان جوق پا؟ قولىمىزدان جاڭا يندۋستريا قۇرۋ كەلمەيدى ەكەن، بۇرىنعى ءوندىرىس وشاقتارىن نەگە ساقتامادىق؟

جاۋاپ بىرەۋ – نازارباەۆ تا تۋرا افريكالىق باسشىلار سەكىلدى ويلادى: ءوزىنىڭ بيلىگىن كۇشەيتۋ ءۇشىن بار بايلىقتى جانىنداعىلارمەن بولىسۋگە كەلىستى، ولاردىڭ ۇرلاۋىنا، توناۋىنا جول بەردى. قازاقستاننىڭ استى-ءۇستى بايلىعىن، زاۋىت-فابريكاسىن، اۋىلشارۋاشىلىق سەكتورىن كۇيرەتىپ نەمەسە سىبايلاستارىنا ۇلەستىرىپ، تەك ازداعان توپتى بايىتۋعا مۇددەلىلىك تانىتتى. نازارباەۆتىڭ ءوزى ءبىر سوزىندە «كەز كەلگەنىڭدى قولىڭنان جەتەكتەپ اپارىپ تۇرمەگە وتىرعىزا الام» دەمەپ پە ەدى؟  ول شىنىندا دا سولاي ىستەي الار ەدى (وزىنە جاقپاعانداردى، سوزىنە كونبەگەندەردى تۇرمەگە جاۋىپ، تۇقىرتىپ، ءتىپتى اجالعا بايلادى دا). ويتكەنى، ولاردىڭ ەل بايلىعىن ۇرلاۋىنا، توناۋىنا، جەگىدەي جەۋىنە وراي تۋدىرعان بىرەگەي سحەمانىڭ ءتول اۆتورى نازارباەۆتىڭ ءوزى ەدى. مەملەكەتىن توناۋدىڭ الەمدە نەشە جۇزدەگەن ءتاسىلى بار. حالىقتىڭ ىرىسىن توگىپ، جەكە باسىنا جۇمسايتىنداردىڭ قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايدى. ولار ءوز حالقىنىڭ بەلگىلى ءبىر توبىن عانا بايىتا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن ساقتاۋعا ۇمتىلادى. سول ىستەرىن «ەلدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن» دەگەن ۇرانمەن باستاپ، سول ۇرانمەن اياقتايدى. اۆتوريتارلى جۇيەنىڭ باسىنداعىلار «كەدەي بولسا وزىنە ۇقسامايتىنىن» وتە جاقسى بىلەدى. «دەموكراتيالىق ەلدە بايلار بيلىككە كەلەدى، اۆتوريتارلىق ەلدە باي بولۋدى كوزدەگەندەر بيلىككە كەلەدى» دەگەن ءسوز ءدال ايتىلعان. «ەسكى قازاقستان» ءوز كوزدەگەنىن مۇلتىكسىز ورىندادى. ولار ءۇشىن حالقىنىڭ بولاشاعىنان گورى، اينالاسىنداعىلاردىڭ ۇستەم بولعانى ماڭىزدى بولدى. ءبىز بۇل جەردە جەكەشەلەندىرۋگە كىنا ارتپاق ەمەسپىز. جەكەمەنشىك – نارىقتىق ەكونوميكانىڭ باستى تىرەگى. ازاماتتىڭ جەكە مۇلكىن، بيزنەسىن، بايلىعىن زاڭى بەكەم ەلدەر بارىنشا قورعايدى. ءبىزدىڭ ەلدەگى جەكەشەلەندىرۋ – زاڭسىزدىقتىڭ، ادىلەتسىزدىكتىڭ كوركەم ۇلگىسى ىسپەتتى. قولدا باردى ۇقساتۋعا ەمەس، ونى بۇلدىرۋگە بيلىكتەگى تۇتاس قۇرىلىم جۇمىلا كىرىستى. كىمنىڭ قولىندا بيلىگى بار، كىم كۇشتى، كىم قۋ، سولار سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ بارلىق بايلىعىن مەنشىكتەپ، قاراشا حالىققا از جىلدىڭ ىشىندە قوجايىن بولىپ شىعا كەلدى. ولار وزدەرىنىڭ بۇرىنعى جۇيەنىڭ «قۇلى» ەكەندەرىن ۇمىتىپ، اقسۇيەك اۋلەتپىز دەپ ويلادى. تۋرا افريكاداعى سياقتى بارىنەن ۇستەم تاپ وكىلدەرى قالىپتاستى. «162 وليگارح» – ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆ قالىپتاستىرعان از شوعىر عانا. ولار جايلى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ: «ءبىرىنشى پرەزيدەنت – ەلباسى تۇسىندا ەلىمىزدە وتە تابىستى كومپانيالار توبى جانە ءتىپتى حالىقارالىق ولشەمدەر بويىنشا دا وتە باي ادامدار پايدا بولدى» دەپ قاڭتاردان كەيىنگى جيىندا ءوزى دە ايتقان بولاتىن. سولارعا جەتسەم دەگەن پيعىلمەن جەتىلگەن قانشاما «اقسۇيەك» بار. ولار سۋپەرەليتاعا كىرە الماعانى ءۇشىن نازارباەۆقا وكپەلى بولۋى دا مۇمكىن. پارادوكس. ەندى سول «وكپەلى» توپتىڭ ءداۋىرى كەلگەندەي...

جەكەمەنشىكتى قورعاماۋ – مەملەكەتتىڭ مەملەكەتسىزدىگىنىڭ بەلگىسى. قاڭتاردان كەيىن ءوزىنىڭ وندىرىسىنەن، كاسىبىنەن، قىرۋار قارجىسىنان ايىرىلعان قانشاما ادام زارىن ايتىپ، مۇڭىن شاعا باستادى. قايرات ساتىبالدى مەن ونىڭ ايەلىنىڭ ءوزى تالاي كاسىپكەردى قان قاقساتقانىن ەستىپ وتىرمىز. «جاڭا قازاقستان» ونداي بەزبۇيرەكتىكتەن ادا بولسا دەيسىڭ. بىراق جاڭا كارىمدەر، جاڭا قايراتتار، جاڭا بولاتتار شىعىپ جاتقانىن دا ەستىپ قالىپ ءجۇرمىز. بۇرىنعى دوكەيلەر «كرىشوۆات» ەتكەندەردى ەندى «جاڭا» قازاقستاننىڭ سۋپەرەليتالارى ءوز قاراماعىنا الىپ، سوزىنە كونبەگەندەرىن «ايداۋعا» سالا باستاعانىن ەل كوپ ايتىپ ءجۇر... ونى ىستەپ وتىرعاندار بۇرىنعى سۋپەرەليتا وكىلدەرىنە ەنە الماعاندار دەيدى. كەزىندە قاۋقارى جەتپەگەندىكتەن «نازارباەۆقا وكپەلى» بولعاندار، ەندى «كەك الۋعا» جاپىرىلا كىرىسكەن بولۋى دا مۇمكىن. مۇمكىن ەمەس، سولاي. جۇيە وزگەرمەگەن، ادەلەتتى قوعام ورناماعان، زاڭ ۇستەمدىك قۇرماعان، سوت تاۋەلسىز بولماعان ەلدە، باسقاشا بولمايدى. «ەسكىنىڭ» ورنىن «جاڭا» باسادى. ءبىزدىڭ «جاڭا» دەپ وتىرعانىمىز بۇرىنعى «ەسكى». ەش ايىرماشىلىق جوق. وليگوپوليا ءۇردىسىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالعانىن عانا بايقاۋعا بولادى. بۇرىنعى وليگارحتاردىڭ مۇرتى دا قيسايعان جوق، تەك «جاڭا» بيلىكپەن كەلىستى نەمەسە ولارمەن بايلىعىن بولىسۋگە كوندى. ەگەر كەلىسپەگەن بولسا، نازارباەۆ ايتقانداي كەز كەلگەنىن قولىنان جەتەكتەپ اپارىپ، تۇرمەگە تىعار ەدى. كەرىسىنشە، قۇلىباەۆتار مەن كيم-نيلەردىڭ بايلىعى قاڭتاردان كەيىن ءتىپتى دە ەسەلەنىپ، «فوربس» تىزىمىندە جىل سايىن ورلەپ بارادى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ وتىرىپ، «ادىلەتتى قازاقستاننىڭ» دارمەنسىزدىگىن ەمەس، ەسكى سۇردەكتەن شىققىسى كەلمەيتىن، ءوز باسىن عانا كۇيتتەيتىن شوعىردىڭ قولىنا وتكەنىن باجايلايسىڭ.

«كىشكەنتاي نازارباەۆتار» جانە سورعا اينالعان بايلىق

قاسىرەتتى قاڭتار – ەلدىڭ ەڭ ۇلكەن تراگەدياسى. بىراق ودان دا وتكەن تراگەديا بار، ول – بۇگىنگى بيلىكتىڭ سول وقيعانى قاراپايىم جۇرتتىڭ ۇرەيىن ۇشىراتىن كوزىر رەتىندە پايدالانۋى. بيلىك باسىنداعىلار الىكۇنگە دەيىن قاڭتاردىڭ اق-قاراسىن اشىپ، حالىققا ناقتى كارتاسىن كورسەتكەن جوق. قالاي باستالدى، قالاي ءوربىدى، حالىق نەگە اكىمدىكتەرگە لاپ قويىپ، ورتەدى – سەبەپ-سالدارىن تولىق انىقتاپ، تۇسىندىرگەن جوق. سول ءۇشىن دە بۇگىنگى بيلىككە سەنىمنەن گورى كۇدىك باسىم. «الدەبىرەۋ ۇيىمداستىرعانعا» ساياتىن جەل سوزدەن قۇلاق تۇنادى: ۇيىمداستىرعان كارىم ءماسىموۆ پە، قايرات ساتىبالدى ما، جوق، نازارباەۆتىڭ ءوزى مە؟ بۇل سۇراققا ەشكىم ماندىتىپ جاۋاپ بەرمەيدى. كەرىسىنشە، قاڭتار كەزىندە وققا ۇشقانداردى كىنالاۋ باسىم; وقيعانىڭ شىندىعىن تالاپ ەتكەندەردى قۋدالاۋ جۇيەلى تۇردە ءجۇرىپ جاتىر; قاڭتار قاسىرەتىن پايدالانىپ، بيلىك ءوزىنىڭ بولاشاق وپپونەنتتەرىن تۇساۋلاۋ ءۇردىسىن پارمەندى جۇرگىزىپ وتىر. ەگەر زەر سالىپ قارار بولساق، ءال-ءازىر قازىرگى بيلىككە «وپپونەنت» دەيتىندەي ەشكىم جوق (وپپوزيتسيانى الدەقاشان نازارباەۆ تۇنشىقتىرعان), ءوز كولەڭكەسىنەن قورقاتىن جۇيە (اۆتوريتارلاردىڭ ءبارى ءوزىنىڭ اينالاسىنان سەسكەنەدى، ويتكەنى، ءوزىنىڭ بيلىككە قالاي كەلگەنىن جاقسى بىلەدى) دۋمان مۇحامەدكارىم مەن ايگەرىم تىلەۋجان، الەمگە تانىمال جەلاياق مارات جىلانباەۆ، ساياساتكەر جانبولات ماماي سەكىلدى ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە ادىلەتتى قوعام قۇرۋدى اڭسايتىنداردى قۋعىنداپ، تۇرمەگە جابادى. قازىر قازاقستاندا ساياسي سەبەپپەن سوتتالعانداردىڭ سانى نازارباەۆ كەزەڭىنەن الدەقايدا كوپ ەكەنىن قۇقىق قورعاۋشىلار ايتىپ-اق كەلەدى. بۇنداي ساتتە «كۇشتى پرەزيدەنت» كوز جۇما قارايدى، «ىقپالدى پارلامەنت» ءۇنسىز قالادى، «ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ قاۋقارىنا سەنەدى. نەگە؟ ويتكەنى، نازارباەۆ كەتكەنمەن، نازارباەۆتىق جۇيە سول كۇيى بيلىكتە وتىر، مىڭداعان «كىشكەنە نازارباەۆتار» بيلىك تارماعىنىڭ ءار سالاسىن شەڭگەلدەپ العان.

قاڭتاردان كەيىن ساياسي رەفورما بولاتىنىن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ايتتى. بىراق ەشتەڭە وزگەرمەگەنىن، ەشقانداي ساياسي رەفورما بولماعانىن بارشا حالىق سەزىپ وتىر. ەكونوميكانى مودەرنيزاتسيالاي المايتىنىن بىلگەن بيلىك ساياسي رەفورمانى دا قارق قىلمايتىنىن تۇسىنسە كەرەك. «اۋەلى ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» ۇستانىمىنىڭ ەكەۋى دە ەرتەگى بولىپ ەدى، «جاڭا قازاقستان» وكىلدەرى ساياساتتى دا، ەكونوميكانى دا رەفورمالاي المايتىنىن، وعان تالپىنىس جاساۋ ءۇشىن ايرىقشا ەرىك-جىگەر كەرەكتىگىن ىشتەرى سەزەتىندەي. ونداي ەرىك-جىگەر بولماعاندىقتان دا، «كوسمەتيكالىق رەفورما» جاساۋمەن شەكتەلۋگە ءماجبۇر.. انىعى، ساياسي رەفورما جۇيەلى جۇرمەي، ەشقاشان دا ەكونوميكا تۇراقتى دامىمايدى. ازداعان كورسەتكىش، ۋاقىتشا دامۋ، ءجىو-ءنىڭ بىرەر جىلدىق ءوسىمى سوماليدە دە، كونگودا دا بولادى. نازارباەۆتىڭ كەزىندە دە بولدى. بۇل دالانىڭ استى-ۇستىندەگى قيساپسىز بايلىقتىڭ ءجون-جوسىقسىز يگەرىلۋىنەن تۋعان «كوبىك قارجىنىڭ» ارقاسى بولاتىن. جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقان، ادىلەتتىلىكتى الىمجەتتىكپەن شاتاستىرعان، جەكە ادامنىڭ قۇقىن تاپتاپ، تەك ىقپالدى توپتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن، سوتى باسقارىلمالى، زاڭى لوببيستەردىڭ ىقپالىمەن جازىلاتىن ەلدە قيساپسىز  بايلىق حالىقتىڭ باقىتىنا ەمەس، سورىنا اينالادى. وعان الەمدە مىسال كوپ.

ءبىزدىڭ بيلىك تۇبەگەيلى ساياسي رەفورمانى نەگە جاسامايدى دەيسىز عوي. ويتكەنى، ءبىز اۆتوريتارلىق رەجيمگە باس ۇرعان ەلمىز. اۆتوريتارلىق رەجيمدى قالايتىندار ساياساتتى – ماكياۆەلليلىك قۋلىق دەپ ويلايدى، ال وركەنيەتتى قوعام قۇرۋشىلار ساياساتتى ادىلەتتى قوعام قۇرۋدىڭ قۇرالى دەپ تۇسىنەدى. «سۋپەر پرەزيدەنت» ۇعىمى – ءبىزدىڭ جۇيەدەگى اۆتوريتارلىق رەجيمنىڭ نەگىزى. بيلىك ورتالىقتاندىرىلسا، پرەزيدەنتتىڭ «سۋپەرلىگىن» شەكتەيتىن تەتىك بولماسا، پارلامەنت قۋىرشاق قالپىنان وزگەرمەسە، بيلىكتەگى يدەولوگتار قانشالىقتى كورەگەن بولسا دا، ساياسي رەفورما جاساي المايدى.

قاڭتار وقيعاسى – سونىڭ دالەلى. ونى كىمنىڭ ۇيىمداستىرعانىن ءدال قازىر كەسىپ ايتۋ قيىن (بيلىكتىڭ شىن جاعدايدى جاسىرۋى الدەبىر ابسۋرد جايتتىڭ بولعانىن ايعاقتايتىنداي). ءتىپتى، ءدال وسى شاقتا ونىڭ ماڭىزى دا شامالى. سەبەبى، قاڭتار بيلىكتەگى كلانداردىڭ ءبىر-بىرىنەن ەسە قايتارۋ قۇرالىنا اينالىپ ۇلگەردى. تاۋەلسىز سوت جوق ەلدە، شىنايى ادىلەتتى تەرگەۋدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. كۇنى كەشە ەلدى توناپ بايىعاندار، سوت جۇيەسىن قولشوقپارى ەتىپ ۇيرەنگەندەردىڭ ءوزى ءادىل سوتتىڭ بولمايتىنىن سەزگەندىكتەن، قازىرگى بيلىكپەن تەزىرەك ىمىراعا كەلۋگە تىرىسادى. «بورانباەۆ پالەنشە ميللياردتى مەملەكەتكە قايتاردى»، «ساتىبالدى تۇگەنشە ميللياردتى ەل قازىناسىنا قۇيدى» دەيتىن ابسۋردتىق اقپاراتتاردىڭ وزىنەن-اق ءبىزدىڭ «جاڭا» بيلىك سوتسىز-اق تارتىپ الا الاتىنىن كورسەتىپ بەرگەن جوق پا. ولاردىڭ كانىسىز ەكەندەرىنە ەشكىم دە سەنبەيدى، ءبىزدىڭ جۇيەدە ادال جولمەن ميللياردەر بولۋ مۇمكىندىگى نولگە تەڭ، الايدا ءادىل سوت بولسا، «كىناسىز» ەكەندىكتەرىن دالەلدەۋگە دە مۇمكىندىك بەرىلۋى كەرەك ەدى عوي. اسىلى، ولار سول بايلىقتى قايدان الدى، ودان كىمدەر جاپا شەكتى، مەملەكەتكە قانداي زيان كەلدى – سونىڭ ءبارىن سوت ارقىلى انىقتاپ، زاڭدى جولمەن الۋى كەرەك ەدى. ءبىزدىڭ جۇيە ويتكەن جوق، سوت بولماي جاتىپ، «مەملەكەتكە قايتارا» باستادى. سوندا مەملەكەتتىك ماشينا رەيدەرلىكپەن اينالىسىپ وتىر ما دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. تەرگەۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزدە بايلىعىن «قۇسا» باستاعاندار از جىلعا سوتتالىپ، ءتىپتى كەيبىرى مەرزىمىنەن بۇرىن بوساپ تا ۇلگەردى. مەملەكەتتەن ميللياردتاعان قارجىنى توناعاندار «مەملەكەتتىك كەلىسىم» ارقىلى جازادان قۇتىلىپ، وزىندە قالعان ميللياردتارىمەن شات-شادىمان عۇمىر كەشىپ جاتىر. ابسۋردستان دەمەي، نە دەيسىز؟! بىزدەگى سوتتىڭ «شىن وكىندى» دەيتىن عاجاپ ءسوزى بار. ال سول دوكەيلەردەن ءزابىر كورگەندەردىڭ، بار مۇكامالىنان پالەنباي جىل بۇرىن ايىرىلعانداردىڭ مورالدىق شىعىنى مەن رۋحاني ازابىن، حاقىن كىم وتەيدى؟ ولاردان بۇلاردىڭ جانى ارتىق پا ەدى؟..

قاڭتار قاسىرەتى – جەكە پايىمىمىزشا، اشكوزدىكتەن اشىنعان، كەدەيلىكتەن شارشاعان، ادىلەتسىزدىكتەن زاپى بولعان قاراپايىم قازاقستاندىقتاردىڭ تالاي جىل بويى جينالعان زاپىرانى. وسىنشا باي ەلدىڭ سورماڭداي جۇرتى مەن شورماڭداي تۇرعىندارىنىڭ لىقسىعان وكسىگى. ونى ەكى جىل بويى «قاڭتاردى ۇيىمداستىرعان توپ ۇستالدى، ولاردان زاڭسىز قارۋ تابىلدى» دەگەن سارىنداعى اقپاراتتاردان انىق بايقاۋعا بولادى. توبىمەن سوتتالعاندار مەن توبىمەن ۇستالعانداردىڭ دەنى قاراپايىم ادامدار.

نازارباەۆ جۇيەسىنىڭ كوبەسى سەتىنەپ، ىستەن شىعا باستاعانى 2019 جىلى استانادا ورتكە ورانعان بۇلدىرشىندەردەن كەيىنگى وقيعالار تىزبەگىندە انىق بايقالدى اككى اۆتوريتار بيلىگىن ءىزباسارىنا وتكىزىپ بەردى دە، ورنىن بوساتتى. بىراق بيلىك تۇتقاسىن سىرتتاي ۇستاپ وتىردى. «قوس بيلىك» قوسانجارلانا شابا الماي، بىرىنە ءبىرى كەدەرگى كەلتىرە باستاعاندا، ەل جاعدايى ودان سايىن قيىندادى، اقىرى قاڭتار وقيعاسى بۇرق ەتتى. قىزىعىن كىم كوردى؟.. ءبىرىنشىنىڭ قولىنداعى بار بيلىكتى ەكىنشىگە الىپ بەردى. دەمەك، بۇگىنگى جۇيە قاڭتار وقيعاسىنا قارىزدار. بيلىك ولاردىڭ الدىنداعى پارىزىن وتەۋى، جازىقسىز قايتىس بولعانداردان كەشىرىم سۇراپ، ەندى مۇنداي وقيعالار بولماۋى ءۇشىن قام-قارەكەت جاساۋى كەرەك ەدى. ونداي ەرلىك كىمنىڭ قولىنان كەلەدى؟..

قاڭتار قازاققا بەرىلگەن زور مۇمكىندىك ەدى دەدىك قوي باسىندا. ول مۇمكىندىكتى جەلگە ۇشىردىق. شىندىعىندا، جەلگە ۇشىردى... بىراق مۇمكىندىك ەشقاشان ەڭ سوڭعى بولمايدى. مۇمكىندىكتىڭ كەلەسىسى بولادى...

توقتارالى تاڭجارىق

Abai.kz