تاڭىرلىك ەكولوگيا – عالامدىق ماسەلەلەر فيلوسوفياسى

(ديالوگيا)

پىكىرلەسۋشىلەر: فيلوسوف، ءال فارابي ات. قازمۋ وقىتۋشىسى بەرىك اتاش، فيلوسوف ءابدىراشيت باكىرۇلى. 

ب.ا. قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋدىڭ ءبىر فورماسى رەتىندە – تاڭىرلىك دۇنيەتانىمدى ساقتاۋ ماسەلەسى قولعا الىنىپ كەلەدى. بىراق بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بۇقارالىق سانا تۇرماق، ەلىمىزدەگى كەيبىر زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە تاڭىرشىلدىكتىڭ نە ەكەندىگى تۋرالى تاياز تۇسىنىكتە قالىپ وتىر. بۇل، ارينە، دۇمشە مولدالىق پەن راديكالدى يسلام وكىلدەرىنىڭ ءتاڭىر ءىلىمى تۋرالى قوعام ساناسىنا سىڭىرگەن نەشە ءتۇرلى داتتاۋ مانيپۋلياتسيالارىنىڭ ناتيجەسى دەۋگە بولادى..  ولار تاڭىرلىكتى – وعاش، سىرتتان تاڭىلعان، كونە داۋىردە ۇمىت  قالعان، ەسكىرگەن، مۇلدە قاجەتسىز دۇنيەتانىم رەتىندە باعامدايدى.

شىندىعىندا، ولاردىڭ وزدەرى «جارتىلاي تاڭىرشىلدەر»، جارتىلاي ەمەس، سانا قاتپارى مەن ارحەتيپتەرى تاڭىرشىلدىككە تۋمىسىنان نەگىزدەلگەن  تۇلعالار دەسەك بولادى. ولار تابيعي تۇرعىدا تاڭىرلىك  سانادان قاشىپ قۇتىلا المايتىندىقتارىن وزدەرى دە  سەزبەيدى. بۇگىنگى تاڭدا دا حالقىمىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە، قازاق حالقىنىڭ شامامەن 90 پايىزى تاڭىرشىلدىك ۇستانىمدارىن بەيسانالى تۇردە مويىندايدى جانە ساقتايدى، سالت‑داستۇرىندە ۇس انادى. بىراق ارقيلى دەڭگەيدە: ءىشىنارا، جارتىلاي، تولىق تۇيسىنبەيدى. ويتكەنى، تاڭىرشىلدىك – سحولاستيكالىق، مانيفەستتەلگەن، ۇزدىكسىز  يدەولوگياسىز ءومىر سۇرە المايتىن، ءبىر ءارپى دە وزگەرمەيتىندەي بولىپ بەكىتىلگەن ت.ب. باسقا كىتابي دىندەر سياقتى ەرەجەلەردىڭ جيىنتىعى ەمەس، اۋىزشا مادەنيەتتىڭ تۋىندىسى رەتىندە سان مىڭداعان جىلدار بويى تۇركى حالىقتارىنىڭ ساناسىندا، كەيىننەن، بەيساناسىندا ساقتالىپ-ساباقتاسىپ كەلە جاتقان ەسكىرمەيتىن ىرگەسى مىقتى پلاتفورما جانە  قازىرگى زامانعى الەمدىك وركەنيەت ۇستانىمدارىنا دا ساي كەلىپ جاتاتىن ومىرماندىلىك ەپوپەيا. ۇستانىپ جۇرگەن سالت-ءداستۇر، شەجىرە، ونەرىمىز ت.ب. باستاپ، تۋىمىز بەن ەلتاڭبامىزعا دەيىنگىنىڭ بارلىعى تاڭىرلىك رامىزدەر مەن ءومىر شىندىقتارى. قازىرگى شىنايى ءومىرىمىزدىڭ كەلبەتى تاڭىرشىلدىكپەن كومكەرىلگەن، قالاساق تا، قالاماساق تا ءبىز سونىڭ ىشىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز.

ءا.ب. ءيا، قازىر «تاڭىرشىلىك» اتپەن تانىلا باستاعان ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ ىرگەتاسىن تاڭىرگە دەگەن نانىم‑سەنىم قۇرايدى. ءبىز قازىر ەجەلگى ساقتاردىڭ (سكيفتەر) قازىرگى «قازاق» اتىمەن تانىلعان ۇلتتىڭ پروتوبابالارى ەكەنىن مويىندايمىز. بار قازاق كونە ساقتاردىڭ ەرلىگىن ماقتان ەتەدى، سول ارقىلى وزدەرىنىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتقانىن الەمگە پاش ەتكىسى كەلەدى. بىراق، قازاقتار ونى تەك اتا‑بابا شەجىرەسى تۇرعىسىنان وربىتەدى.  ال، دۇنيەتانىمدىق دەڭگەيدە قازاقتار ول تاريحتى مويىنداعىسى كەلمەيدى. پارادوكستى جاعداي. سەبەبى، قاي داۋىردە بولماسىن، ادامزات قاۋىمى بەلگىلى ءبىر دۇنيەتانىمدىق جانە سوعان ساي مادەني پلاتفورمانى قۇرادى. ماسەلەن، ساقتاردىڭ كورشىسى ەجەلگى گرەكتەر مادەنيەتتە سول زاماننىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن تۋىنداتتى. ونىمەن گرەك حالقى ءالى دە ماقتانادى. ال، شىناۋايتىندا ەجەلگى گرەك ميفولوگياسى مەن فيلوسوفياسىنىڭ، كوپ قۇدايلى ءدىني ساناسىنىڭ تۋىنداۋىنا كونە ساقتاردىڭ تىكەلەي اسەر ەتكەنىن بايقاۋ زەرتتەگەن ادامعا قيىن ەمەس. ونىڭ نەگىزى ءبىرتۇتاس تابيعاتتى تانۋدان باستالادى. ونىڭ باستاۋى – كوك ءتاڭىرى. ونىڭ جەردەگى جالعاسى – ۇماي انا. ياعني، بۇكىل تابيعات اتاۋلى ەكى باستاۋ: اتالىق جانە انالىق باستاۋدان تۇرادى. ودان ءارى ءار ءتۇرلى جانۋارلار الەمىنىڭ كيەلەرى تۇرادى. ول بىزدە قامبار اتا، ويسىل قارا، زەڭگى بابا، شوپان اتا، سەكسەك اتا جانە ت.ت. جالعاسادى... ال، ەجەلگى گرەكتەردە ول زەۆس پەن گەرا جانە ءارتۇرلى كىشى دارەجەدەگى قۇدايلاردان تۇرادى.

مىنە، وسىنداي ۇقساستىق ءبىزدىڭ، ياعني، پروتوقازاقتاردىڭ «دۇنيەتانىمدىق تاريحى»، ياعني «نانىم‑سەنىم تاريحى» وتە كونەدەن باستالاتىنىن بايقايمىز. ول تۋرالى ايگىلى ءا.مارعۇلاننىڭ، بەلگىلى فيلوسوف م.ورىنبەكوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىندە ناقتى ءارى تەرەڭ تالدانادى. ول بىزگە كوك ءتاڭىرى اتىمەن بەلگىلى. ول نەگىزىنەن پانتەيستىك نانىم‑سەنىم ءتۇرى. ول بويىنشا ءبىرتۇتاس تابيعات ‑ ءتاڭىر جاراتىلىسى. سوندىقتان ءتاڭىر الدىندا بارلىق تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ مارتەبەسى (ستاتۋسى)  تەڭ. قازىر ءبىز قازاق حالقىنىڭ ەكولوگيالىق ساناسىنىڭ نەگىزى قايدان دەسەك، ونى وسىدان تابامىز.

بىراق، ءبىزدىڭ دالامىزعا ءارىسى ‑ 1000 جىل، بەرىسى – 250 جىل بۇرىن ەنگەن يسلام ءدىنى تاڭىرلىك دۇنيەتانىمدى حالىق ساناسىنان ىعىستىرا باستادى. بۇل ءدىن مەملەكەت قۇرۋدا كونستيتۋتسيالىق قىزمەت اتقاردى. ونىڭ كىتابى قۇران. يسلام قۇران جانە وعان تولىقتىرۋلار بولىپ كەلەتىن «شاريعات زاڭدارى» ارقىلى مونارحيالىق بيلىكتى قامتاماسىز ەتۋشى يدەولوگيالىق پلاتفورما بولدى. وندا ەكولوگيالىق سانا مەملەكەت مۇددەسىنە تولىق باعىنىشتى. مىسالى، دىندە تۇتاس تابيعات «ادامداردىڭ قاجەتتىلىگىن وتەۋ ءۇشىن، ازىق ءۇشىن جاراتىلدى» دەلىنەدى. تىپتەن، جۇلدىزداردىڭ ءوزى ادامداردىڭ تاماشالاۋى ءۇشىن ىلىنگەن...

ءسويتىپ، بۇل ءدىني يدەولوگيا قازاق ەلىن ورتارلاۋشى رەسەي مونارحياسىنىڭ ساياساتىنا ساي كەلدى. رەسەي يدەولوگتارى قازاق تاريحىن اياۋسىز ءوشىردى، بۇرمالادى. ءدىن ونى قولدادى. ءسويتىپ، بۇگىنگى قازاقتار وزدەرىن شەجىرەلىك تۇرعىدا «ەرجۇرەك ساقتاردان تارايمىز» دەيدى. ال، نانىم‑سەنىم، ياعني، ءدىن تۇرعىسىنان وزدەرىنىڭ ەجەلگى دۇنيەتانىم فورماسى – ءتاڭىر ءىلىمىن «ەسكىنىڭ قالدىعى» دەپ،  ونى ۇمىتۋعا تىرىسادى. نەگىزى، ماسەلەگە دوگما ەمەس، عىلىمي تۇرعىدان كەلسەك – بۇل سۇراق ءوزىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋى تۇرعىسىنان زەرتتەلۋى كەرەك. سوندا عانا ءبىز كونە زامانعا دا، قازىرگى زامانعا دا وبەكتيۆتى باعا بەرۋگە قول جەتكىزەمىز. سوندا عانا ءوز دۇنيەتانىمدىق تاريحىمىزدان جەرىمەيمىز، قايتا، كەرىسىنشە، ونى قۇرمەتتەيمىز.

ب.ا. ءيا، وسىنى كلاسسيفيكاتسيالاساق مىناداي تۇجىرىمعا كەلەدى ەكەنبىز:

‑  زاماناۋي مال شارۋاشىلىعى (بوتاي مادەنيەتىمەن دايەكتەلە الادى), تاۋار الماسۋىمىز (جىبەك جولىنان كورىنىس تابادى) – تاڭىرلىك ەكونوميكا;

• دىنارالىق كونفەسسيونالدىلىق پەن زايىرلىلىق دەپ جۇرگەنىمىز (شىڭعىس حاننىڭ تاڭىرلىكتى ارنايى، زورلىقپەن تاراتپاۋى مىسالىنان بايقالادى) – تاڭىرلىك ءدىني ساياسات;
• الەم مويىنداپ كەلە جاتقان ۇلتتىق تاعامدارىمىز (قىمىز، شۇبات ت.ب.) – تاڭىرلىك تاماقتانۋ راتسيونى (تاڭعى اس تاڭىردەن);
• شەجىرە مەن جەتى اتا (قان ارالاستىرماي تەكتىلىكتى ساقتاۋ) – تاڭىرلىك گەنەتيكا;
• زاماناۋي وتباسىلىق تۇراقتىلىق، ءبىر ايەل الۋ ء(بورى مەن اققۋدىڭ  «ادالدىق ماحابباتىنان» كوشىرىلگەن ءۇردىس) – تاڭىرلىك  گەندەريزم;
• اسكەري ءىس پەن وتانشىلدىققا باۋلۋ («ءتاڭرىنىڭ ۇلدارى» يدەولوگياسىنان بايقالادى) – تاڭىرلىك اسكەري قاۋىپسىزدىك;
• قۇقىقتىق زاڭدار مەن ەرەجەلەر (ار، ۇيات، نامىس، اتا-بابا ارۋاعىن قۇرمەتتەۋ) –  تاڭىرلىك قۇقىقتىق سانا;
• قايىرىمدىلىق قورلارى (اسار، ۇمە ت.ب.) – تاڭىرلىك گۋمانيزم;
• كوپشىلىگى مويىندايتىن حالىق ەمشىلىگى – باقسىلىق تەراپيا مەن مەديتسينا;
• عىلىمداعى ارحەپيپتەر، گەنەتيكا دەپ جۇرگەندەر (اتا-بابا ارۋاعىن باتىس باسقاشا تۇسىنەدى) – تاڭىرلىك ىلىمدەر (عىلىمدار);
• رۋلىق سانامىز (تاسقا جازۋ داستۇرىندەگى رۋ تاڭبالاۋ مادەنيەتىمەن دايەكتەلە الادى) – تاڭىرلىك الەۋمەتتانۋ;
• ءىرى بيزنەسمەن بولۋ (التىن كيىمدى ادام، 10 مىڭداعان جىلقى يەسى بولۋ) – تاڭىرلىك ماگناتتار ت.ب. الدەقانداي ءبىر اداسۋلار، كونە، ەسكىرگەن قالدىقتار ەمەس، ءبىز سالىستىرىپ كورسەتىپ وتىرعان بۇگىنگى ءومىر شىندىعى. بىراق بۇلار جاڭالىق ەمەس، وزدىگىنەن-اق بارشاعا بەلگىلى دۇنيەلەر.

سونىڭ ءبىرى – تاڭىرلىك ەكولوگيا. تاڭىرلىك ەكولوگيا: ەكولوگيالىق سانا، ەكولوگيالىق مادەنيەت، ەكولوگيالىق ەرەجەلەر، ەكولوگيالىق تۇرمىس سالتىنان تۇرادى. عالىمدارىمىز اتاپ ءوتىپ جۇرگەندەي، ەكولوگيا تاڭىرلىك دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزى ەكەندىگىن دە قۋاتتايمىز. تۇركى حالىقتارى كونە زامانداردان بەرى «تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋدىڭ كوەۆوليۋتسيالىق تاجىريبەسىن» ماڭگىلىككە ارناپ كەتكەن، ميكروەكولوگيادان باستاپ، ماكروەۆوليۋتسياعا دەيىنگىنىڭ بارلىعىن قامتىعان.

جانسىز جانە جاندى تىرشىلىككە قۇرمەتپەن قاراۋ: «سۋعا تۇكىرمە»، «قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن بۇزبا»، «كوكتى جۇلما»، «مالدى تەپپە»، «اڭداردى ءجون-جوسىقسىز ولتىرمە، كيەسى ۇرادى» ت.ب. تيىمدار ديسكۋرستار الاڭى رەتىندە ەمەس، سان مىڭداعان جىلدار بويى ءومىر تاجىريبەسىمەن بەكىتىلگەن  تالقىلاۋعا جاتپايتىن بۇيرىقتار، ارينە، ولار كەيدە ساكرالدى مانگە يە بولعان. ويتكەنى، نەگىزگى ەكولوگيالىق تەزيس:  «تابيعات – ادام بيلەپ-توستەيتىن پوليگون الاڭى ەمەس، ءاربىر ەلەمەنتى وزىندىك ءبىر كيەلىلىككە يە بولاتىن ءابسوليۋتتى سۇلۋلىق» بولىپ بەكىتىلگەن سىڭايلى. ماسەلەن، الەم سۇلۋلىعىن بەينەلەيتىن تابيعات ليريكاسى – جاي عانا ءبىر «اقىندىق شابىتتان تۋعان ولەڭدەر جيىنتىعى»  ەمەس، تابيعاتتتى قۇرمەتتەۋگە ۇندەيتىن كونە تاڭىرلىك يدەولوگيانىڭ جەتىلگەن كەيىنگى كورىنىستەرى.

كوشىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى – جەر لاندشافتىسىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن تۇبەگەيلى سارقىپ، ونى توزدىرماي، قايتا تۇلەۋىنە مۇمكىندىكتەر بەرۋدەن تۋىنداعان، قازىرگى ەكولوگيالىق تىلمەن ايتقاندا، «قايتا قالپىنا كەلەتىن رەسۋرستاردىڭ – قايتا قالپىنا كەلۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ» تەحنولوگياسى – «قىس قىستاۋ، جاز جايلاۋ كوەۆوليۋتسيونيزمى»، تابيعي جەر بايلىعىن ۇنەمدى پايدالانۋ قاعيداسى، ماسەلەن، ابايدىڭ: «ەرتە بارسام، جەرىمدى جەپ قويام دەپ، ىقتىرمامەن كۇزەۋدە وتىرار باي» ولەڭىن ەسكە تۇسىرۋىمىزگە بولادى. بۇل ۇنەمدەۋ ەكولوگياسى – بۇگىنگى كۇنى دە كەيدە ەسكەرىلمەي قالىپ وتىر.     

اڭ اۋلاۋدىڭ وزىندىك ەرەجەلەرى بولعان: تولدەۋ كەزىندە ۇرعاشىلارىنا تيىسپەۋ، شەكتەن تىس ارتىعىمەن، مول ولجاعا كەنەلۋدى ماقسات ەتپەۋ، ولجاسىن بولىسكە سالۋ، اڭداردىڭ كيەسىنە ۇشىراپ قالماۋ (بۇگىنگى تاڭداعى كيىككە دەگەن اياۋسىز شابۋىلدار تاڭىرلىك ەكولوگيانى تۇيسىنبەگەندىك سانا) ت.ب. تەك ءۇي جانۋارى ءتورت تۇلىك قانا ەمەس، دالانىڭ قولعا ۇيرەتىلمەگەن اڭدارىنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىن ساي، اسىرەسە، تولدەرىنىڭ دە اتاۋلارىنىڭ بولۋى ولارمەن دە «ىشتەسۋدەن»، ىشكى دۇنيەسىنە بويلاي ەنۋدەن تۋىنداعاندىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى ىسپەتتەس بولىپ تۇرادى: قونجىق, اپاناق – ايۋدىڭ ءتولى، تەڭبىلشە, ابدان – ارىستاننىڭ كۇشىگى، سارىماق, شونجىك – جولبارىستىڭ كۇشىگى; الان – بارىستىڭ كۇشىگى; بولتىرىك – قاسقىردىڭ قاراقۇلاقتانعان كۇشىگى; جاۋتاڭ, مىرتوت, تۇلكىشەك – تۇلكىنىڭ كۇشىگى ت.ب.

بۇگىنگى كۇنگى ەلىمىزدەگى ماڭىزدى ەكولوگيالىق احۋالدىڭ ءبىرى – تۇششى سۋ قورىنىڭ ازايۋى مەن وزەن، كول سۋلارىنىڭ لاستانۋى دا تاڭىرلىك ەكولوگيانىڭ ۇنەمى نازارىندا بولعان: «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»، «سۋعا دارەت سىندىرما»، «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە» (تۋرا دا، اۋىسپالى دا ماعىناسىندا تۇسىنۋگە بولادى), «شەلەكتەگى سۋعا اۋزىڭدى سالما» ت.ب. دەگەن «بۇيرىق-ءتارتىپ سوزدەر» كەيدە ساكرالدانىپ تا بەرىلەدى: «تۇندە سۋعا بارما»، «قايناعان قارا سۋدا قاسيەت بار»، «سۋدىڭ يەسى بار» ت.ب.  شىڭعىسحاننىڭ جارلىعىنداعى وزەنگە كىر جۋعا بولمايتىندىعى دا كونە داۋىرلەردەگى تاڭىرلىكتەگى «سۋ ەكولوگياسىنىڭ ايرىقشا ءمان بەرۋگە تۇرالىق دۇنيە» ەكەندىگىن تەرەڭنەن ۇعىنۋدان تۋىنداعان.  

تاڭىرلىك دۇنيەتانىمدا «جەر» ەرەكشە مانگە يە بولعان: «جەر قادىرى»، «تۋعان جەر»، «تۋعان جەر توپىراعى» «جەر – انا» ت.ب. بۇلار – قاستەرلىلىك پەن قۇندىلىق ماعىنا بەرەتىن تەرەڭ ءماندى جەر ەكولوگياسىنىڭ العىشارتتارى بولعان تۇسىنىكتەر. «جەردى تەپپە»، «جەردى قازبا»، «توپىراقتى ۇيمە» ء(جون-جوسىقسىز) ت.ب. تيىمدار دا ەكولوگيالىق – ەتيكالىق—ەتيكەتتىك قاعيدالار، سونىمەن قاتار، جەر استى – جەر بەتىنىڭ تازالىعىن ساقتايتىن پوليگوندىق الاڭدار رەتىندە دە تۇسىنىلگەن، بۇل زياندى قالدىقتاردى كومەتىن بۇگىنگى كۇنگى ەكولوگياعا دەيىن ساقتالىپ قالعان. بىزدىڭىشە، تۇركى مادەنيەتىن مىسىرلىق-شۋمەرلىك داستۇرلەرمەن بايلانىستىرساق، ولىكتى جەرلەۋ دە كونە تاڭىرلىك دۇنيەتانىمنان كەلىپ جەتكەن قالعان سالتتار بولۋى ىقتيمال (ارينە، ول جەتە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى). تىرناق پەن شاشتى جەرگە كومۋ – كوپقىزمەتتى: ادامنىڭ رۋحى، دەنەسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە اياققا تاپتالماۋى تيىستىگىنىڭ – ساكرالدى ىرىمى، شاشىلىپ دالانى بۇلدىرمەۋدىڭ تازالىعى ت.ب.

تاڭىرلىك ەكولوگيانى باتىستىق، ەۋروپوتسەنتريستىك تۇرعىدان قاراستىرىلاتىنداي تىم قارابايىر، تەك قۇر راتسيونالدىلىققا نەگىزدەلگەن دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك، ول –  ءمانى تەرەڭ جانە نازىك تۇستارى كوپ ومىرلىك فيلوسوفيا.   ماسەلەن، كارى تەرەك (كوبىنە جاپانداعى جالعىز اعاش ەستەتيكاسى) – قاستەرلى مانگە يە، وعان بايلانعان شۇبەرەكتەر تەك قانا ءدىني ريتۋالدار ەمەس، قارتايعان تەرەكتى دە ساقتاۋ، ونى كەسىپ قولدانباۋ كەرەك، ءجون-جوسىقسىز، ماسەلەن،  وتىنعا تۇتاستاي پايدالانۋعا بولمايدى دەگەن ءماتىن استارىنداعى جاسىرىن ويلارمەن كومكەرىلگەن نازىك تۇستار، ويتكەنى، كارى اعاشتاردىڭ ءوزى ابدەن قۋراپ، ءوزىنىڭ ءولىمى ارقىلى عانا قايتىس بولۋى ءتيىس، ءتىپتى وعان دا تيىسۋگە بولمايدى، ويتكەنى، كەزىندە، كوپشىلىككە ءوزىنىڭ پايداسىن (كولەڭكەسى پانا، ات بايلار قازىق بولعان) تيگىزگەن دەگەن نازىك فيلوسوفيا جاتقان بولۋى ىقتيمال. ال شىنايى ومىردەگى ماقساتتى اعاش كەسۋ ماسەلەسىندە: «ءبىر تال ەكسەڭ، ون تال ەك» دەپ ەكولوگيالىق بالانستى 10 ەسە اسىرا ورىنداۋمەن بۇيىرىلعان جاۋاپ ماتەلى بار.

ارينە، بۇگىنگى ءبىز شەت ەل اسقان ءبىلىمدى، جوعارى فيلوسوفيالىق دەڭگەيدە ويلايتىن تۇلعا بولساق تا، كونەدەن ساباقتاسقان تاڭىرلىك دۇنيەتانىمدى ءدال سول ءداۋىردىڭ حالقىنداي تولىققاندى، تەرەڭ، ءابسوليۋتى تۇردە،  ءوز مانىندە تۇيسىنە المايمىز، تەك ارحەتيپتەرىمىزدىڭ بەرگەن اقپاراتتارى ارقىلى تۇيسىنەمىز، راتسيونالدى تۇردە جوبالايمىز، دەگەنمەن،  شىنايى تاڭىرلىك ىلىمگە جۋىقتايمىز. ماسەلەن، «ءتاڭىر اسىراعان توقتىنى ءبورى جەمەيدى»، «ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭرىسى بار» دەگەن ءتاڭىردى كىرىستىرە ايتاتاتىن ەكولوگيالىق تەزيستەر كوپتەگەن ادامدار ءۇشىن تەرەڭىرەك تۇيسىنۋگە قيىندىقتار تۋعىزادى. ياعني، تاڭىرلىك ەكولوگيا تەك قازاقستان  ءۇشىن ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدەگى عالامدىق ماسەلەلەردىڭ تولعاۋلارى قايتا ورالاتىن قۇندى دۇنيە.

قورىتا ايتقاندا، جاڭا قازاقستاننىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىنىڭ بىرىنە اينالىپ بارا جاتقان تاڭىرلىك ءىلىم – الدەكىمدەر ويلاعانداي، تەك قانا ۇمىت بولعان تاڭىرشىلدىكتى جاڭعىرتۋ ماقساتىندا ەمەس، ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان شىنايى بولمىسىمىز – تاڭىرلىك كليماتتى ساقتاپ قالىپ، ونى بۇزباي، ءارى قاراي كەيىنگى ۇرپاقتارعا وسيەت رەتىندە قالدىرۋ.

تاڭىرلىك داستۇرلەردى بولاشاقتا يسلامعا، حريستيان، بۋددا دىندەرىنە ۇقساتىپ، تەك قانا ءدىني يدەولوگيا تۇرىندە قولدانۋ ەمەس، امالسىزدان، ەرىكتى-ەرىكسىز تۇردە ءومىر ءسۇرۋدىڭ ناقتى قۇرالدارى (ينسترۋمەنتتەرى) رەتىندە دە كەڭىنەن پايدالاناتىن بولامىز. ارينە، بۇل تۇستا، تاڭىرلىك ءىلىم، تەك قانا ەكولوگيامەن شۇعىلدانعان ەكەن دەگەن تۇسىنىك تۋىنداماۋ كەرەك، ول – تۇتاس ومىرلىك ينستيتۋت جانە ءىلىم (عىلىم) ەكەندىگىنە دە باسا  نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، ءىلىم (عىلىم) ەكەندىگىن «ول كەزدە عىلىم بولعان جوق، ونى اتا-بابامىز قايدان بىلگەن» دەگەن عالىمداردىڭ، كوپشىلىكتىڭ دە ەستىلىپ قالاتىن سالت-داستۇرلەرگە دەگەن تاڭقالىستارىنان-اق بايقاۋعا بولادى.

تاڭىرشىلدىكتى «ءسوز»، اتاۋلاردىڭ قولدانىلۋى اياسىندا قاراپايىمداندىرىپ، باسقا سوزدەرگە ۇقساتىپ ءتۇسىندىرىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك. ماسەلەن، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى: «ساۋداگەر، «الىپساتار»، «كاپيتاليست» ت.ب. سوزدەر  سونشالىقتى جاعىمسىز ماعىنادا قولدانىلىپ، قازىرگى زاماندا «بيزنەسمەن»، «كاسىپكەر» ت.ب. قانشالىقتى جاعىمدى ماعىناعا اۋىسىپ كەتكەندىگىن ەسكە تۇسىرەيىك. سول سياقتى قازىرگى تاڭدا دا، كەيبىر اداسۋشىلىق كوزقاراستاردا «تاڭىرشىلدىك» جاعىمسىز ماعىنادا قولدانىلسا، ۋاقىتى كەلگەندە، بۇل ءسوز  قۇرمەتتەلەتىن، ماقتانىشپەن ايتىلاتىن «تەكتى قازاق»، «ارلى قازاق» دەگەن تيتۋلعا يە بولادى.

ءا.ب.  قازىرگى قوعامدار وتە قارقىندى دامۋ ديناميكاسىنا قول جەتكىزۋدە. ال ونىڭ ناق جۇرەگىندە ەكولوگيا ماسەلەسى تۇرعانى انىق. ولاي بولسا، ەكولوگيالىق تۇرعىدان ابدەن زارداپ شەككەن، «ارال تراگەدياسى»، «سەمەي يادرولىق سىناق الاڭى»، قۇرعاقشىلىقتىڭ ءجيى قايتالانۋى، ءارتۇرلى مال اۋرۋلارىنىڭ پايدا بولۋى، كيىك پەن يتبالىققىڭ جاپپاي قىرىلۋى جانە تاعى كوزگە كورىنبەيتىن تابيعي ەكولوگيالىق ماسەلەلەر قازىر ۇلكەن سۇراقتار تۋدىرۋدا. مۇنىڭ بارىنە جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن عىلىمعا جۇگىنەمىز. ال، ونىڭ زەرتتەۋ مەتودولوگياسىنا كونە دە بولسا ءوزىمىزدىڭ تاڭىرلىك ەكولوگيالىق سانامىز، تابيعاتتى بولە‑جارمايتىن تاڭىرلىك نانىم‑سەنىمىمىز ساي كەلەدى ەكەن. ەندەشە، «تاڭىرلىكتى» قىتايلاردىڭ جوباسى دەپ جۇرگەن ءدىني دوگما وكىلدەرى قاتتى قاتەلەسەدى. بۇگىنگى دىنشىلدەر «ادام  جانىن اۋلايمىز» دە ءجۇرىپ، «ادام ومىرىنە تونەر قاۋىپ قايدان؟» دەگەن سۇراقتى نازاردان تىس قالدىرۋدا...

ماسەلە وسىندا، قوعام مەملەكەتىنەن اجىراسا – بودان بولادى، قوعام ءوز بولمىسىنان اجىراسا – قۇل بولادى. ال، ءومىر ءسۇرۋ اياسى تابيعاتتان اجىراسا – جوق بولادى.

وسىعان قارسى تۇرار جالعىز كۇش – قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان ءتول تاڭىرلىك دۇنيەتانىمى.  سوعان ورالىپ، سوعان ساي بولاشاق مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ نەگىزىن قالاۋ – بۇگىنگى ۇرپاق الدىنداعى پارىز ءارى مىندەت بولسا كەرەك.

ءسوز سوڭىندا، قۇرمان ەسىمدى فەيسبۋك وقىمانىنىڭ پىكىرىن كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىك:

قۇرمان

80-جىلدارى مەن تۇكپىر اۋىلعا بارعام، ۇلكەن اجەم ول كەزدە 85-تە بولدى، ارال ماڭىنداعى ءبىر ورىس جوق اۋىلدا تۇردى. تۇيە، جىلقى، قوي ەشكى ۇستاعان، پىشەن شاۋىپ، بالىق اۋلاپ، جازدا كيىز ءۇي قۇرىپ، قايماعى بۇزىلماعان، تۇسىنىگى، ءومىر سالتى تازا قازاقى اۋىل. سول اۋىلعا بارماسام، مۇمكىن قازىر مەن دە قازاقتار ءتاڭىرشىل بولماعان دەپ وتىراتىن با ەدىم. اۋىلدا مەن ۇلكەن كىسىلەردىڭ اي تۋعاندا سالەم بەرىپ يىلگەنىن كوردىم، قۇدايدان گورى ارۋاققا كوپ سيىناتىن. وتقا ماي سالىپ، تيە بەرسىن ايتاتىن. ۇلكەن اجەم بەيىت ارالاپ، قايتىس بولعان تانىس، تۋىستارىنا تيە بەرسىن ايتىپ كەلمەسە، كوڭىلى كونشىمەيتىن.

ال قازىر «قازاقتار تاڭىرىگە سەنبەگەن، ول قىتايدىڭ ناسيحاتى» دەپ ءجۇر. مىڭ جەردەن جوققا شىعارسا دا، سالت جورالعىلاردان تاڭىرىگە سەنىمى كورىنىپ تۇر عوي، نەگە كوزدەرى سوقىر؟ شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تاڭىرىگە سەنىمى تۋرالى ماقالاسى بار. قازاق روماندارىنان قۇدايدى «شۇناق»، «سوقىر»، «كەرەڭ» دەپ قارعاپ جاتاتىندارىن وقىعام. قازاق ايەلدەرى عانا قۇدايدى قارعاپ-سىلەيدى دەگەن ءبىر اتاقتى زەرتتەۋشىنىڭ جازعانى بار.

بۇرىنعى قازاقتار قۇدايدى مازالاي بەرگەندى ءجون كورمەگەن. العاش مولدا كەپ، قايتا قايتا ازان شاقىرا بەرگەن سوڭ بالە شاقىرىپ ءجۇر، دەپ مولدانى تاياقتاپ، اۋىل سىرتىنا قۋىپ جىبەرگەنىن وقىدىم. قازاقتاردىڭ اسا قۇدايشىل بولماعانىنا، مولدا يمامداردى مازاق ەتكەنىنە ماقال‑ماتەل، بۇرىنعىدان قالعان اڭگىمەلەر كۋا. سىرىم داتۇلى قولىن جەڭىنەن شىعارماي، بەتىن سىلكي سالعانىنا قاراپ، الاقانىڭا اسپاننان قۇدايدىڭ نۇرى قۇيىلادى، بەت سيپاۋ كەرەك دەيدى، سوندا سىرىم، جەتى قات اسپاننان تۇسكەن نۇر مەنىڭ جەڭىمنەن وتە الماي ما، دەپ جاۋاپ بەرەدى.

جاۋعا شاپقاندا ءابىلمانسۇر اتاسىنىڭ ارۋاعىن شاقىرىپ، ابىلاي دەپ شاپتى، كەيىن ءوزىن ابىلاي دەپ اتاپ كەتتى، جانقوجا باتىر ارۋاق، باقتىباي، دەپ شاپتى. ونىڭ ءبارى جازىلعان.الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دارۆين تەورياسىن اۋدارىپ، ەۆوليۋتسيانى ءتۇسىندىرىپ بەرگەن ماقالالارى بار. سۇلتانماحمۇت ، ماعجان ولەڭدەرىن وقىساڭ، دىنگە قارسى بولعانىن كورەسىڭ.

بۇل ول زاماندا دىنشىلدەر بولمادى، دەگەن ءسوز ەمەس، فاناتتارى بولدى، قىمتاپ ورانىپ جۇرگەندەر بولدى. بىراق كوپشىلىك تاڭىرشىلدىككە نەگىزدەلگەن جورالعىسىن جاساپ جۇرە بەردى، ءدىنشىل بولمادى. قازىر بابامىز مۇسىلمان بولعان، ورىستىڭ اتەيستىگى قۇرتتى، دەپ جۇرگەندەر نە تاريحتى بىلمەيدى، نە اۋىز ادەبيەتىن بىلمەيدى، وزدەرى ناسيحاتتىڭ قۇربانى بوپ ءجۇر.

Abai.kz