الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى مارات سۇلتانعازيەۆتىڭ نازارىنا!

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «جاڭا قازاقستان: جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ جولى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ جانە ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ ءرولىن نىعايتۋ جونىندە اسا ماڭىزدى مىندەتتەردى ايقىنداپ بەردى: «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى باسەكەگە قابىلەتتى جانە ەركىن بولۋى كەرەك. بۇل قاعيدات قازىر كەز-كەلگەن وركەنيەتتى ەل ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى. وتاندىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قازاقستاندا، وڭىردە جانە الەمدە بولىپ جاتقان ۇدەرىستەر تۋرالى ءوز كوزقاراسى بولۋعا ءتيىس. ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگى، ءتىپتى يدەولوگيالىق دەربەستىگى وسىعان تىكەلەي بايلانىستى. مەملەكەت اشىق اقپاراتتىق كەڭىستىك پەن سۇرانىسقا يە ءارى پارمەندى اقپارات قۇرالدارىن قۇرۋعا ايرىقشا نازار اۋدارادى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى ءتيىمدى بايلانىس ارناسى بولا وتىرىپ، ەلدەگى قوردالانعان ماسەلەلەردى كوتەرە الادى جانە كوتەرۋگە مىندەتتى. بىراق، مۇنى جوعارى ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكپەن جاساۋ كەرەك» – دەپ، وتاندىق باق، ولارداعى يدەولوگيالىق مايداننىڭ العى شەبىندە جۇرگەن جۋرناليستەر ارمياسىنىڭ ون مىڭداعان ساربازى ەلىمىزدىڭ جاڭارۋى مەن جاڭعىرۋى جولىندا قالاي قىزمەت ەتۋى قاجەتتىگىن ايقىنداپ بەردى.

الايدا جەرگىلىكتى جەرلەردە بۇل جاۋاپتى تاپسىرما، مەملەكەت مۇددەسى تۇرعىسىنان اسا ماڭىزدى مىندەت ءوز دەڭگەيىندە ورىندالىپ جاتقان جوق. مىسالى، وبلىس ەكىگە ءبولىنىپ، 95 جىلدىق تاريحى بار الماتى وبلىسى قايتا شاڭىراق كوتەرگەن سوڭ اكىمدىك قۇرىلتايشى بولىپ «الاتاۋ ارايى» گازەتى اشىلدى. مەن وسى گازەتتىڭ تالعار اۋدانىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسىمىن. ال اسقار الاتاۋدى جاعالاي ورنالاسقان بۇل اۋدان – حالقىنىڭ سانى، ەكونوميكالىق الەۋەتى، تۋريستىك تارتىمدىلىعى، سپورتتىق كەشەندەردىڭ، دەمالىس ورىندارىنىڭ كوپتىگى تۇرعىسىنان ايماقتاعى ىرگەلى اۋماقتىڭ ءبىرى. قازىرگى كەزدە اۋداندا 21 ءىرى جانە ورتا، 75 شاعىن ونەركاسىپ كاسىپورىندارى بار، ولاردا 8 مىڭنان استام ادام جۇمىس ىستەيدى. بۇل كاسىپورىندار تاماق، قۇرىلىس، مەتالل ونىمدەرى، جۇمىس جانە توقىما كيىمدەرى، پلاستماسس ونىمدەر، كىتاپتار، جۋرنالدار شىعارادى، جالپى ءونىم كولەمى 90 ملرد تەڭگەگە جۋىقتاپ قالدى. سونداي-اق ۇلكەندى-كىشىلى 36 تۋريستىك نىسان بار. اۋىل شارۋاشىلىعى، ونەركاسىپ، مادەنيەت، ونەر، سپورتتى ايتپاعاننىڭ وزىندە اۋداننىڭ قوعامدىق ومىرىندە ءتۇرلى جاڭالىقتار مەن وقيعالار بولىپ جاتادى. اۋداندىق، وڭىرلىك، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق مەرزىمدى باسىلىمدار مەن ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرى سول وقيعالاردان حابار دايىنداپ، جەرگىلىكتى جەردەگى وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرۋ ارقىلى قىزمەتتىك مىندەتتەرىن اتقارا وتىرىپ، ولاردىڭ ۇنامدى شەشىلۋىنە، مەملەكەت باسشىسى، ۇكىمەت، وبلىس اكىمى جۇكتەگەن مىندەتتەردىڭ ۋاقتىلى جانە ناتيجەلى اتقارىلۋىنا وزدەرىنىڭ ازاماتتىق ۇلەستەرىن قوسقىسى كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، كوپ جاعدايدا وسى ىزگى نيەتتىڭ ورىندالۋى وتە قيىن. سەبەبى اۋدان اكىمدىگىندەگى ىشكى ساياسات جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە جاۋاپتى باسشىلار مەن مامانداردىڭ، ءتىپتى باسقا دا مەملەكەتتىك مەكەمەلەر جەتەكشىلەرىنىڭ باق وكىلدەرى، اسىرەسە گازەت تىلشىلەرىمەن قارىم-قاتىناسى وتە تومەن. ولار كوبىنەسە جۋرناليستەر سۇراعان مالىمەتتەردى ايتۋعا، قويعان سۇراقتارىمىزعا جاۋاپ بەرۋگە سەلقوس قاراپ، جۋرناليستەرمەن جۇرە سويلەسەدى. اۋدان اكىمىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى ءجيى اۋىسادى، ولار تىلشىلەرگە ءباسپاسوز بايانىن دايىنداپ بەرمەك تۇگىل قاشان، قاي جەردە قانداي ءىس-شارا وتەتىنىن دە حابارلامايدى. جەدەل سۇحباتتى بىلاي قويعاندا، مەملەكەتتىك مەكەمە باسشىلارىنان ازىن-اۋلاق مالىمەت الۋدىڭ ءوزى قيىن. ال جەكە مەنشىك مەكەمەلەر مەن كاسىپورىن باسشىلارى قۇقىقتىق دارەجەسىن العا تارتىپ، كاسىپورىن اۋماعىنا كىرگىزبەيدى دە. قالاسا سىزبەن سويلەسىپ، قالاماسا: «بۇل – جەكەنىڭ يەلىگىندەگى مەكەمە، ءبىز سۇحبات، مالىمەت بەرۋگە مىندەتتى ەمەسپىز» دەپ تۇرپايى تۇردە شىعارىپ سالادى.

ءبىز، ارىپتەسىم – «وگني الاتاۋ» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى فاتيما ەرجانوۆا ەكەۋمىز بىرنەشە كاسىپورىندا وسىنداي جاعدايعا تاپ بولدىق. كەزىندە بۇكىل كەڭەس وداعىنا اتى شىققان، بۇگىندە جەكەنىڭ قولىنداعى «الماتى» اسىل تۇقىمدى مال زاۋىتى» اۋىلشارۋاشىلىق وندىرىستىك كووپەراتيۆىنە كوكتەمگى دالا جۇمىستارى جونىندە ماقالا جازامىز دەپ ءۇش رەت بارىپ، بىردە-ءبىر مالىمەت الا الماي، اقىر سوڭىندا اتقارۋشى ديرەكتورىنا ەلىمىزدىڭ باق تۋرالى زاڭ ءتارتىبىن ايتۋعا تۋرا كەلدى. بۇل عوي – ۇنامدى رەپورتاج دايىندايمىز دەپ بارعانداعى احۋال، ەگەر ماسەلە كوتەرەمىز، سىن ماقالا دايىندايمىز دەپ بارساق قانداي جاعدايعا تۇسەر ەدىك؟

ال اۋداندا سىن ماقالاعا سۇرانىپ تۇرعان ماسەلەلەر جەتەرلىك. مۇنداعى جەمقورلىق، مەملەكەتتىك ءتارتىپتىڭ تومەندىگى، قازىنا قارجىسىن تالان-تاراج ەتۋ، جەكە تۇرعىن ءۇي سالۋ ءۇشىن جەر تەلىمىن بەرۋ، ساپاسىز قۇرىلىس نىساندارى، جول قۇرىلىسى، ونداعى كوزبوياۋشىلىق، مەكتەپ اسحاناسىندا بالالاردىڭ استان ۋلانۋى، جۇمىسسىزدىق – تاعىسىن-تاعى تۇيتكىلدەر از ەمەس. سوڭعى 10-15 جىلدىڭ كولەمىندە اۋداننىڭ بىرنەشە اكىمى مەن ولاردىڭ ءتورت-بەس ورىنباسارى، جەر ءبولىمىنىڭ باسشىلارى، اۋىل اكىمدەرى جەمقورلىق، باسقا دا زاڭبۇزۋشىلىقتارى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ قازىر دە ءتۇيىنى تارقاتىلماعان تۇيتكىل وتە كوپ.

مىسالى، بەساعاش اۋىلىندا جىلدا بىرنەشە رەت توپىراق كوشكىنى بولىپ تۇرادى. ونىڭ باستى سەبەبى – كەزىندە تاۋ بوكتەرلەرىندە جەر تەلىمدەرى جەكە ءۇي سالۋ ءۇشىن زاڭسىز بەرىلگەن. وبلىس اكىمى قۇزىرلى ۇيىمدارعا بۇل جاعدايدى تەكسەرۋگە تاپسىرما بەرگەنىمەن، ونىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانى بەلگىسىز. حالىق وسىلاردىڭ ءبارى شەشىلگەنىن، ايىپتىلار ءتيىستى جازاعا تارتىلعانىن قالايدى. جۋرناليستەردەن وسى ماسەلەلەر جونىندە جازۋدى تالاپ ەتەدى. ۇنامدى ماقالا جازامىز دەپ بارعانداعى ەستىگەنىمىز اناۋ، ەگەر بۇل تاقىرىپتاردى قاۋزايتىن بولساق كىم بىزگە مالىمەت بەرىپ، اقيقاتتىڭ اشىلۋىنا ىقپال ەتەدى؟

جارايدى، شارۋاشىلىق – جەكە مەنشىك نىسانى دەلىك، بىراق ول مەكەمە مەملەكەتتىڭ زاڭدارىنا باعىنباي ما؟ ءبىر قىزىعى، باسشىلار دا، قوسشىلار دا جوعارىدان دەپۋتات، مينيستر، وبلىس اكىمى، بلوگەرلەر نە تەكسەرۋ كەلسە الدارىنا ءتۇسىپ، قۇرداي جورعالايدى. ال يدەولوگيالىق جۇمىس، گازەت-جۋرنالداردى ناسيحاتتاۋ، ولارعا جازىلۋدى ۇيىمداستىرۋعا كەلگەندە «ەشكىمدى ماجۇرلەپ جازدىرا المايمىز» دەگەندى العا تارتىپ، ورتاق ىسكە نەمقۇرايلى قارايدى. سوندا سايلاۋ، سەنبىلىك وتكىزۋگە، جوعارى شەن-شەكپەندىلەردى كۇتىپ الۋعا، قاجەتتى-قاجەتسىز جينالىستارعا قاتىسۋعا شاقىرۋعا بولادى دا، مەملەكەتتىڭ ساياساتىن، پرەزيدەنتتىڭ پارمەندەرىن، ۇكىمەت پەن وبلىس اكىمدەرىنىڭ تاپسىرمالارى مەن ۇلتتىق باعدارلامالاردى ناسيحاتتايتىن، ولاردىڭ ورىندالۋىن قاداعالايتىن، ادامدار رۋحاني ازىق الاتىن، ونەگەلى ۇرپاق تاربيەلەۋگە قىزمەت ەتەتىن باسپاسوزگە جازىلۋعا شاقىرۋعا بولماي ما؟ ماجبۇرلەمەي-اق قويسىن، بىراق ونىڭ ۇلتتى بىرىكتىرەتىن، ەكونوميكانى، مەملەكەتتى نىعايتاتىن قۋاتتى يدەولوگيالىق قۇرال ەكەنىن ايتىپ، سانالى تۇردە جازىلاتىنداي جۇمىس جۇرگىزۋگە بولادى عوي!

ءوز باسىم، وتكەن جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا تالعار اۋدانىنداعى تەرەڭقارا اۋىلىندا ورنالاسقان «سەگىز كول» دەمالىس ورتالىعىندا اۋىل ەڭبەككەرلەرىنىڭ كاسىبي مەرەكەسى – اۋىل شارۋاشىلىعى قىزمەتكەرلەرى كۇنىندە وبلىستىڭ اگرارلىق سالاداعى ەڭبەك ماۋسىمى قورىتىندىلانىپ، ۇزدىكتەر ماراپاتتالعان جيىندا بۇكىل وبلىس باسشىلىعى الدىندا اۋىل، اۋدان باسشىلارىنان جاڭادان اشىلعان گازەتكە جازىلۋدا قولداۋ كورسەتۋلەرىن ءوتىندىم. ودان بولەك، اۋدان اكىمىنىڭ يدەولوگيالىق جۇمىستارعا جاۋاپتى ورىنباسارى ايبەك بيداەۆتىڭ قابىلداۋىندا، ول وتكىزگەن اۋدانداعى بارلىق مەكتەپتەر مەن كوللەدجدەردىڭ، بالاباقشالاردىڭ ديرەكتورلارى قاتىسقان ۇلكەن جيىندا دا وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، ىقپال ەتۋلەرىن سۇرادىم. سوعان قاراماستان شيرەك ميلليوننان استام حالقى بار بۇكىل تالعار اۋدانى بويىنشا رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان»، وبلىستىق «الاتاۋ ارايى»، «وگني الاتاۋ» گازەتتەرىنە جازىلعان وقىرمانداردىڭ سانى حالقى ودان ەكى-ءۇش ەسە از كەگەن، نارىنقول، پانفيلوۆ اۋداندارىنان 10-15 ەسە كەم، بار-جوعى 70-80 دانادان اسپايدى. سوندا وتاندىق مەرزىمدى باسىلىمدار ۇگىت-ناسيحات جانە ۇيىمداستىرۋ قۇرالى رەتىندەگى ءوز قىزمەتى مەن مەملەكەت باسشىسى جۇكتەگەن مىندەتتەردى قالاي اتقارادى؟ بۇل – اۋدان باسشىلارى، ىشكى ساياسات، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر، بۇقارالىق ءىس-شارالار جونىندەگى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر قازاقستان پرەزيدەنتى جۇرگىزىپ جاتقان رەفورمالارعا، سونىڭ ىشىندە يدەولوگيالىق دەربەستىك ماسەلەلەرىنە سەلقوس قاراپ وتىرعان ناعىز جاۋاپسىزدىق، ءتىپتى استىرتىن قارسىلىق ەمەس پە؟

وسى ويلارىمىزدى ايتىپ، ءبىر توپ جۋرناليست – «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى ۇلبوسىن يسابەك، «زامانداس» وڭىرلىك گازەتىنىڭ باس رەداكتورى گۇلبارام قۋانىشاليەۆا، «الاتاۋ جۇلدىزى» اۋداندىق گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ساۋلە قۇرمانتاەۆا، «وگني الاتاۋ» وبلىستىق گازەتىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى فاتيما ەرجانوۆا جانە مەن قاڭتار ايىندا تالعار اۋدانىنىڭ اكىمى تاڭات ايداربەكوۆتىڭ اتىنا ونىڭ ورىنباسارلارى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ باسشىلارى ءبىزدىڭ وتىنىشتەرىمىزگە جۇرە قاراپ، ماردىمدى جاۋاپ بەرمەيتىن جاعدايلار كەزدەسەتىنىن، وسىعان وراي، ارنايى قابىلداپ، ايتار ۇسىنىس-تىلەكتەرىمىز بەن وتىنىشتەرىمىزدى تىڭداۋىن ءوتىنىپ حات تا جازدىق. ول ەلەكتروندى ۇكىمەتتىڭ eGov.kz پورتالىندا تىركەلدى دەگەن رەسمي حابارلاما دا الدىق. ەكى ايدان سوڭ ءبىر جيىندا اكىممەن كەزدەسىپ قالىپ، بۇل جايىندا اۋىزشا دا ايتتىق. بىراق ءالى كۇنگە ەشقانداي جاۋاپ جوق! ءبىز 40 جىلدىق تاجىريبەسى بار ارداگەر ءجۋرناليسپىز. قىزمەتكە جاڭا كىرىسكەن جاس ارىپتەستەرىمىز قايتپەك سوندا؟!

«Egemen Qazaqstan» گازەتىندە ارىپتەسىمىز، بەلگىلى جۋرناليست تالعات باتىرحاننىڭ «ءنومىردىڭ نۇكتەسى» ايدارىمەن جاريالانعان: «بۇگىندە بەدەلدى مەكەمە بىتكەننىڭ بارىندە ءباسپاسوز قىزمەتى بار. بىراق سونداعى ارىپتەستەرىمىز نەگىزگى مىندەتتەرىن بىلمەيتىن بولسا كەرەك. قابىلداۋ بولمەسىن الىنباس قامالعا اينالدىرعان جىلماڭداعان كومەكشى جىگىتتەر مەن قىلمىڭداعان حاتشى قىزدارعا قوسىلىپ الىپ باستىقتارىن قوعاممەن بايلانىستىرماۋ ءۇشىن بارىن سالىپ باعادى. اسىرەسە جوعارى لاۋازىم يەلەرىمەن تىكەلەي تىلدەسۋ مۇمكىن ەمەس. ءباسپاسوز حاتشىسى بار، باسقاسى بار، ءويتىپ-ءبۇيتىپ ازىرلەگەن «سىرتتاي» سۇحباتتىڭ استىنا قول قويعانىڭدى قاناعات تۇتاسىڭ. جۋرناليستەردى جولاتپاۋدىڭ استارىندا قانداي سىر جاتىر؟ الدە اكىم-قارالار وزدەرىنىڭ دەڭگەيلەرىن كورسەتىپ الۋدان سەسكەنە مە ەكەن؟» – دەگەن پىكىرى الماتى وبلىسىنداعى يدەولوگيا سالاسىنداعى احۋالدى ءدوپ باسقانداي.

كلاسسيك جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ كەزىندە: «قاي جەردە بولسىن حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا قۇلاق اسپاعان ادام ول ازامات ەمەس. ول – حالىقتىڭ ءبىرىنشى جاۋى» – دەگەن ەكەن.

ال پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ: «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت تۇجىرىمداماسى ازاماتتاردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىنە، وتىنىشتەرىنە جەدەل جانە ءتيىمدى جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. جاڭا قازاقستان قۇرۋ ءۇشىن ءاربىر ازاماتتىڭ پىكىرىن ەسكەرۋ كەرەك. تۇرعىندار تاراپىنان كوتەرىلگەن بىردە-ءبىر ماسەلە نازاردان تىس قالمايدى»، – دەدى. مەملەكەت باسشىسى سونداي-اق بۇكىل تۇركى جۇرتشىلىعىنىڭ رۋحاني استاناسى سانالاتىن اتىراۋدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءىىى وتىرىسىندا: «شىن مانىندە وزىق ويلى ۇلت بولۋدىڭ ەڭ توتە جولى – كىتاپ وقۋ. سوندىقتان كىتاپ وقۋ مادەنيەتىن قوعامدا بارىنشا ورنىقتىرۋىمىز كەرەك» – دەگەن مىندەت قويدى.

وسىعان وراي «الاتاۋ ارايى» باسىلىمىندا «گازەت وقۋ – مادەنيەتتىڭ تورەسى» اتتى ماقالا جاريالاندى. رايىمبەك اۋدانىنداعى تەكەس اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى پرەزيدەنتتىڭ «وقيتىن ۇلت» باستاماسىن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ءبىلىم كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، رۋحاني قۇرالدارمەن مەيلىنشە قامتىپ، اسىرەسە، جاستار اراسىندا گازەت-جۋرنال، كىتاپ وقۋدىڭ قۇندىلىعىن ارتتىرۋ دەپ تۇسىنەتىندىكتەرىن ايتىپ، «الاتاۋ ارايى»، «وگني الاتاۋ» گازەتتەرىنە اۋىل بولىپ جازىلۋ ارقىلى «وقيتىن وتباسى» چەللەندجىن باستاپ، الماتى وبلىسىنىڭ تۇرعىندارىنا قاراتا ۇندەۋ قابىلدادى. ءسويتىپ، اتالعان گازەتتەرگە ۇيىمشىلدىقپەن جازىلۋ، سول ارقىلى گازەت وقۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا شاقىردى. ونى ىلە-شالا جامبىل اۋدانىنداعى تاڭبالىتاس اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى قولدادى. ەندى وبلىستاعى اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىرعان «ولكە تىنىسى» جشس-ءنىڭ جاڭا باسشىلىعى مەن باس رەداكتورلار باسقا اۋىلدار مەن اۋدانداردا دا وسىنداي قىزىقتى كەزدەسۋلەر مەن پىكىر الماسۋلار ۇيىمداستىرىپ، حالىقپەن تىكەلەي قارىم-قاتىناس ورناتىپ، ۇسىنىس-تىلەكتەرىن، تولعاندىراتىن ماسەلەلەردى تىكەلەي تالقىلاۋ ۇيىمداستىرماقشى. تەك جوعارىدا ايتىلعانداي، اكىم-قارالار دەڭگەيلەرىن، بەت-بەينەسىن كورسەتىپ الۋدان سەسكەنىپ، قاشقالاقتاماسا بولعانى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇل ماسەلە ەلىمىزدىڭ كوپ وڭىرىنە ورتاق ەكەنى داۋسىز. دەمەك بۇعان ەلىمىزدىڭ جاۋاپتى ورىندارى دا بەيجاي قاراماعانى ءجون. ال الماتى وبلىسىنىڭ اكىمدىگى وزەكتى ماسەلەنى ايرىقشا نازارعا الادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

قۇتماعامبەت قونىسباي،

مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz