مىرزان كەنجەباي. ساۋىتبەك اسان قايعىنىڭ جىرىن كىمگە تەلىمەك؟
اتام قازاق «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» دەمەپ پە ەدى؟ بۇل اتىن شىعارىپ، بىلگىر اتانىپ، بەدەلدى، بەلگىلى بولۋدى الدىنا ارمان ەتىپ قوياتىن اتاققۇمارلىق دەرتكە ايتىلعان كەلەكە ءسوز. كۇنى كەشە دەرلىك ياعني، 20 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان – دالىرەك ايتساق 1965-67 جىلداردان باستاپ ەتەك جايعان اتاققۇمارلىق دەپ اتالاتىن جەكە باستىڭ بۇل دەرتى بارا-بارا كەيبىرەۋلەردىڭ رۋشىلدىق، تايپالىق، جۇزشىلدىك دەرتىنە اينالدى. ول رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ وبلىس، اۋدان جانە ءىرى مەكەمەلەر باسشىلارىن تاعايىنداۋداعى جۇزشىلدىك، رۋشىلدىعىنان، ءارتۇرلى جوعارى لاۋازىمدىق قىزمەتتەرگە تالاس-تارتىستان باستاپ، ادەبيەت، ونەر سالاسىنداعى زيالى قاۋىمدى دا ورتتەي قاۋلادى. ءار ءجۇز، ءار تايپا ءوز «دانىشپاندارىن» شىعارۋعا شۇعىل كىرىستى. سونىڭ كەسىرىنەن ەڭ اياعى بۇرىن حالىقتىكى، اۋىز ادەبيەتىنىڭ جادىگەرى اتانعان ءان-كۇيلەر، ولەڭ-جىرلارعا شەيىن بۇرىن-سوڭدى اتى-ءجونى بەيمالىم بىرەۋلەرگە تەلىنە باستادى. بۇرىنعى وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى بيلەر مەن شەشەندەردەن قالعان دانالىق اسىل سوزدەردى اركىم ءوز اۋىلىنىڭ دۇنيەدەن وتكەن اقساقالدارى ايتقان قىپ شىعاردى. ال كەيىنىرەك الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ اتى-ءجونى ايتىلا باستاسىمەن ءبىرسىپىرا حالىق اندەرى مەن ولەڭ-جىرلارى سولارعا «ۇلەستىرىلە» باستادى.
اتام قازاق «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» دەمەپ پە ەدى؟ بۇل اتىن شىعارىپ، بىلگىر اتانىپ، بەدەلدى، بەلگىلى بولۋدى الدىنا ارمان ەتىپ قوياتىن اتاققۇمارلىق دەرتكە ايتىلعان كەلەكە ءسوز. كۇنى كەشە دەرلىك ياعني، 20 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان – دالىرەك ايتساق 1965-67 جىلداردان باستاپ ەتەك جايعان اتاققۇمارلىق دەپ اتالاتىن جەكە باستىڭ بۇل دەرتى بارا-بارا كەيبىرەۋلەردىڭ رۋشىلدىق، تايپالىق، جۇزشىلدىك دەرتىنە اينالدى. ول رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ وبلىس، اۋدان جانە ءىرى مەكەمەلەر باسشىلارىن تاعايىنداۋداعى جۇزشىلدىك، رۋشىلدىعىنان، ءارتۇرلى جوعارى لاۋازىمدىق قىزمەتتەرگە تالاس-تارتىستان باستاپ، ادەبيەت، ونەر سالاسىنداعى زيالى قاۋىمدى دا ورتتەي قاۋلادى. ءار ءجۇز، ءار تايپا ءوز «دانىشپاندارىن» شىعارۋعا شۇعىل كىرىستى. سونىڭ كەسىرىنەن ەڭ اياعى بۇرىن حالىقتىكى، اۋىز ادەبيەتىنىڭ جادىگەرى اتانعان ءان-كۇيلەر، ولەڭ-جىرلارعا شەيىن بۇرىن-سوڭدى اتى-ءجونى بەيمالىم بىرەۋلەرگە تەلىنە باستادى. بۇرىنعى وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى بيلەر مەن شەشەندەردەن قالعان دانالىق اسىل سوزدەردى اركىم ءوز اۋىلىنىڭ دۇنيەدەن وتكەن اقساقالدارى ايتقان قىپ شىعاردى. ال كەيىنىرەك الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ اتى-ءجونى ايتىلا باستاسىمەن ءبىرسىپىرا حالىق اندەرى مەن ولەڭ-جىرلارى سولارعا «ۇلەستىرىلە» باستادى. مىسالى «اققۇم» ءانىنىڭ اۆتورى احمەت بايتۇرسىنوۆ، «اڭشىنىڭ ءانىنىڭ اۆتورى ىبىراي، ال «گاۋھارتاس» بۇكىل تاريحىمىزدىڭ ءبىر بەتىندە اتى-ءجونى اتالماعان، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ع.مۇستافين سىندى سول كەزدەگى كوزى ءتىرى شەجىرەلەردىڭ نە اۋزىنا نە قالامىنا ىلىكپەگەن سەگىز سەرى دەگەندىكى بولىپ شىعا كەلدى. اسىرەسە، ءوزى ايتىپ وتىرعان دۇنيەنىڭ فورمالىق، ستيلدىك، تىلدىك، جانرلىق سياقتى عىلىمي وزگەشەلىكتەرىن ەسكەرمەيتىن، يماندى بولعىر قاراتاي بيجانوۆ دەگەننىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ، ءدۇيىمدى دۇرىلدەتكەنى بار. مارحۇمنىڭ سەگىز سەرىسىن بىلاي قويعاندا ءوزى مەنىڭ بابام دەپ اتايتىن قوجابەرگەن اتتى جىراۋ جازعان-مىس «بابا ءتىل» دەگەن داستانىن وقىپ وتىرىپ، قوجابەرگەن دەگەن كىسى وسى كۇنگى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنە سول كەزدە-اق شاحانوۆشا شىرىلداپ، جىر جازىپ، سول كەزدە-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى كوپتىلدىلىككە قارسى كۇرەسكەن ەكەن دەپ قالاسىز. جانە قوجابەرگەن دەگەن جىراۋ ءوزىنىڭ ءسوز ساپتاۋىن، ءستيلىن، جىرىن سول XVIII عاسىردا ءجۇرىپ-اق وسى كۇنگى «ەگەمەن قازاقستان»، «الاش ايناسى»، «انا ءتىلى» گازەتتەرى مەن «جۇلدىزدار وتباسى» جۋرنالىنىڭ تىلىنە ىڭعايلاپ جازعان-اۋ دەرسىڭ. سەنبەسەڭىز، «داستاننان» ءۇزىندى قاراڭىز: «شاعاتاي ءتىلى – توپتىق ءتىل, ءسوز قورى از باسقادان»، «شاعاتاي ءتىلى تازا ەمەس، اراپ، پارسى ءسوزى ارالاس»، «تۇرىك ءتىلى – كونە ءتىل، بىرنەشەۋ بوپ تۇرلەنگەن، «شاعاتاي ءسوزى ءبىرازى، تاتار تىلىندە ساقتالعان»، «قازاق ءتىلى دە ەسكى ءتىل، حورەزم حانى قولدانعان» - دەي كەلىپ،
«قالىڭ تۇرىك قاۋىمى،
بىرنەشە ەل بوپ بولىنگەن،
سوعان سايكەس ءتىل-داعى
جۇرت بويىنشا وزگەرگەن» -دەپ ء ارى قاراي كەتە بەرەدى. سول كەزدە ياعني، XVII-XVIII ع.ع. قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن رەسپۋبليكا بولىپ، ونىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا الدەبىرەۋلەر ءۇش تىلدىلىكتى ەنگىزە باستادى ما قايدام، قوجابەرگەن جىراۋ كەنەت قازاقتارعا «تۋعان ءتىلدى قۇرمەتتە، كىر جۇقتىرماي سالتىڭا» دەپ ۇران تاستايدى. وسىنى وقىپ وتىرىپ، قوجابەرگەن بابامىز سوناۋ ءحVىىى عاسىردا ءوزىنىڭ قادىر مىرزاليەۆ دەگەن زامانداسىنىڭ ء «وز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە» دەگەنىن «تۋعان ءتىلدى قۇرمەتتە» دەپ وزگەرتكەن ەكەن دەپ قالۋعا دا بولادى.
كەشىرىڭىز، قۇرمەتتى وقىرمان. سوناۋ ءبىر جىلدارى باستالعان كوزجۇمبايلىق دەگەننىڭ ءالى دە جالعاسىپ كەلە جاتقانى تۋرالى اڭگىمەمىز قۇر ءسوز بولماۋى ءۇشىن وسىلايشا ۇزىن-سونار مىسال كەلتىرۋگە ءماجبۇر بولدىق. شىندىعىندا نە عىلىمي، نە تاريحي، نە كوركەم دۇنيە دەۋگە كەلمەيتىن مۇنداي كوزجۇمبايلىق پەن دۇمبىلەزدىكتەرگە مىسال بولا الاتىن تالاي-تالاي ء«تۇپ-تۇقياندار» مەن «ىلەباي اقىنداردى»، «وشاقتى اقتامبەردىلەردى» تىلگە تيەك ەتۋگە بولار ەدى.
ەندى وسىنداي دۇمبىلەزدەۋ دۇنيەنىڭ ەڭ «سۆەجيلەۋ» بىرەۋىنە كەڭىرەك توقتالايىق. وسىدان ءبىراز بۇرىن «ەگەمەن قازاقستان» اتتى اعا گازەتتە وسى گازەتتىڭ ءبىرىنشى باسشىسى ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆتىڭ «ماعاۋين احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ولەڭىن اسان قايعىعا نەگە تەلىدى» اتتى ماقالاسى جاريالانىپتى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە ونىڭ ينتەرنەتتىك نۇسقاسىن وقىدىق. ءوز بولجامىنىڭ دۇرىستىعىنا ەشكىم قارسى ءسوز ايتا الماسىن دەدى مە قايدام، س. ابدراحمانوۆ وسى ماقالاسىن جاريالاماي تۇرىپ م. ماعاۋينمەن حابارلاسقان سوزىنەن ءۇزىندى كەلتىرىپ، اۋەلى ءبىراز «ارتپودگوتوۆكا» سياقتى ءبىر امالدى قولدانىپ الادى. سوسىن «ماقالا وتە وزەكتى بولعاندىقتان سىزدەرگە دە ۇسىنىپ وتىرمىز» دەگەن ەسكەرتپەسى تاعى بار ەكەن. ماقالانىڭ «وزەكتىلىگىنەن» تۇسىنگەنىمىز مىناۋ: 1989 جىلى س.ءابدىراحمانوۆتىڭ قولىنا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تاياۋدا شىققان كىتابى ىلىگەدى. «قاراساق – وسى ولەڭ سول كىتاپتا ءجۇر! ءدال سول كۇيىندە دەۋگە جاقىن» - دەيدى ساۋكەڭ. ونىڭ «وسى ولەڭ» دەپ وتىرعانى اسان قايعىنىڭ «تازا ءمىنسىز اسىل تاس» دەپ باستالاتىن اتاقتى تولعاۋى. ونىڭ اسان قايعىنىڭ ءتول تۋماسى ەكەنىن قازاق ادەبيەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە اۋىز ادەبيەتىنىڭ تاريحىن كونە زامانعى ۇڭعىل-شۇڭعىلىنان بەرى قاراي زەرتتەگەن بىلىكتى عالىم ح.سۇيىنشاليەۆ، ن.تورەقۇلوۆتار ەل اراسىندا ەرتەدەن كەلە جاتقان، ءتىپتى، احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن يۋ.جادوۆسكايا انا قۇرساعىنا تۇسپەي تۇرعان كەزدەگى قۇلاققا ءسىڭىمدى دالەل-دايەكتەرمەن كەلتىرگەنى بەلگىلى. بىراق احاڭ كىتابىنداعى وسى ولەڭنىڭ ءبىر-ەكى ءسوزى عانا وزگەرىلگەن نۇسقاسىنىڭ شەكەسىندەگى «جادوۆسكايادان» دەگەن ءسوزدى كورىپ قالعان ساۋىتبەك «جەردەن جەتى قويان تاپقانداي» قۋانىپ كەتكەن سياقتى.ول «تاۋىپ العان» بۇل ولەڭنىڭ اسان قايعىنىكىنەن ايىرماشىلىعى مىناۋ عانا: ەگەر اسان: «تازا ءمىنسىز اسىل تاس، سۋ تۇبىندە جاتادى» دەسە، احمەتتە ول ء«مىنسىز تازا مەرۋەرت، سۋ تۇبىندە جاتادى» ەكەن. اسان قايعى ودان ءارى «سۋ تۇبىندە جاتقان تاس، جەل تولقىتسا شىعادى» دەسە، احمەت «سۋ تۇبىندە جاتقان زات» دەپ «تاستى» «زات» قىپ وزگەرتىپتى. وسىلاي دەي كەلىپ ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆ ءبىزدىڭ «اسان قايعىعا تيەسىلى ەكەندىگىنە تيتتەي دە كۇمان كەلتىرمەي كەلگەن جىرىمىز قازاقشاعا اۋدارىلعان ورىس ولەڭى بولىپ شىقتى ما؟.. سولاي. ءيا، بۇل ولەڭ اقاڭنىڭ ورىس اقىنى يۋليا جادوۆسكايادان جاساعان اۋدارماسى، كونسەڭ دە سول، كونبەسەڭ دە سول دەگەندەي ءبىر-اق قايىرادى. ونىڭ وسى ءبىر اشقان «جاڭالىعىن» دالەلدەۋ ءۇشىن جادوۆسكايادان كەلتىرگەن ولەڭىن ءسوز قادىرىن، ولەڭ قادىرىن تۇسىنەتىن ادام ونى ولەڭ دەۋگە دە اۋزى بارمايدى.بۇل اشەيىن ءسوزۋار بىرەۋدىڭ اسان قايعىنىڭ وسىناۋ ايگىلى ولەڭىنە «پودستروچنىي پەرەۆودى» دەۋگە عانا كەلۋى مۇمكىن بىرنارسە.سەنبەسەڭىز،قاراڭىز:
لۋچشي پەرل تايتسيا،
ۆ گلۋبينە مورسكوي.
زرەەت مىسل سۆياتايا
ۆ گلۋبينە دۋشي.
نادو سيلنو بۋرە،
مورە ۆزۆولنوۆات،
چتوبى ونو، ۆ بورەني
ۆىبروسيلو پەرل!
نادو سيلنو چۋۆستۆۋ،
دۋشۋ پوترياستي
چتوبى ونو ۆ ۆوستورگە،
ۆىرازيلا مىسل.
نە ۇيقاس جوق، نە ءبىرىن ءبىرى ءىلىپ اكەتىپ تاسىپ-توگىلىپ جاتقان دىبىس ۇندەستىگى جوق، نە اق ولەڭ دەۋگە كەلمەيتىن وسى ءسوز تىزبەكتى ولەڭ دەي الاسىز با؟ بۇل ءتىپتى اسان قايعىنىڭ اتىشۋلى تولعاۋىنىڭ قاسىندا قاتار اتاۋعا دا تۇرمايتىن بىرنارسە عوي.يا بۇل، اسان قايعىنىڭ جىرىنا جاسالعان وسى كۇنگى تىلمەن ايتقاندا «جولما-جول اۋدارما» دەۋگە عانا كەلەدى. بۇل ولەڭ «جىر دەگەندەردەن حابارى بار ادامعا اپ-انىق كورىنىپ تۇرعان جولما-جول اۋدارما عانا. ونى اسان قايعىدان يۋ.جادوۆسكايا اۋداردى ما،باسقا بىرەۋ اۋداردى ما بۇ جاعى بىزگە بەيمالىم. ايتەۋىر، بۇل بۇكىل ورىس، بۇكىل ەۋروپا پوەزياسىندا جوق ولەڭ ۇلگىسى ەكەنى اپ-انىق كورىنىپ تۇر.ولەڭ،جىر دەگەندەردەن از دا بولسا حابارى بار كىم-كىمگە دە كورىنىپ تۇرعان وسىنى اجەپتاۋىر اتاعى بار ساۋىتبەك شىنىمەن بايقاماعانى ما،الدە ... .ءتىپتى، اسان قايعى ءار شۋماقتى «جەل تولقىتسا شىعادى»، «شەر تولقىتسا شىعادى» دەپ ەكى-اق جولدىق سوزبەن توپەپ تۇجىرىمداعان جولدار جادوۆسكايادا،
«نادو سيلنو بۋرە مورە ۆزۆولنوۆات،
چتوبى ونو ۆ بورەني ۆىبروسيلو پەرل!
نەمەسە «نادو سيلنو چۋۆستۆۋ
دۋشۋ پوترياستي.
چتوبى ونا ۆ ۆوستورگە
ۆىرازيلا مىسل» دەگەن ۇزىننان-شۇباق تۇسىنىكتەمە قارا سوزگە اينالىپ كەتكەن ەمەس پە؟!
ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ءبىر جاعىنان مۇگەدەكتىكتەن، ءبىر جاعىنان اكە قاتىگەزدىگىنەن سۇيگەنىنە قوسىلا الماعاننان قۇسالى يۋ. جادوۆسكايانىڭ ارعى تەگىندە التىن وردا نوعايلارىنىڭ، قىپشاقتارىنىڭ ياعني، تۇركىنىڭ قانى بار. ايتپاقشى، ساۋىتبەك مىرزا ماقالاسىندا ونى ورىستاردىڭ تاتار دەگەن اتاۋىمەن سو كۇيىندە «احمەت دەگەن تاتار مىرزاسى» دەپ جازىپتى. ورىستار شىڭعىس تۇقىمىن دا، ودان كەيىنگى نوعاي، قىپشاقتى دا تاتارلار دەپ اتاعانىن ساۋىتبەك مىرزا شىنىمەن بىلمەي مە ەكەن؟جاستايىنان كىتاپتان كىتاپ قويماي وقىعان يۋليا XV-XVIII عاسىرداعى شىعىس ادەبيەتىنەن،اسىرەسە ءوز اتا-تەگىنە جاقىن اقىن-جىراۋلار شىعارمالارىنان مول حاباردار بولماۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە، مىنا ولەڭى اسان قايعىنىڭ ءبىز ايتىپ وتىرعان تولعاۋىنىڭ سوزبە-ءسوز اۋدارماسى عوي؟ بۇل ءبىر.
ەكىنشىدەن، ءوزىن ادەبيەتتەن، ونىڭ ىشىندە پوەزيادان حابارىم بار دەپ ەسەپتەيتىن ادام ءار ۇلتتىڭ ولەڭ-جىرلارىندا وزىنە ءتان ءپىشىمى، وزىنە ءتان ءستيلى، ءوز ءسوز ساپتاۋى، ءوز ۇلگىسى بولاتىنىن ءبىلۋى كەرەك. ال ءبىز مانادان بەرگى اڭگىمەلەپ وتىرعان ولەڭ ۇلگىسى يۋ.جادوۆسكايا تۇگىل سول زامانداعى ورىس پوەزياسىندا اتىمەن جوق ۇلگى.بۇل تاپ-تازا قازتۋعان، دوسپامبەت، شالكيىز، اسان قايعى سىندى اقپا-توكپە اقىن-جىراۋلار ءداستۇرىنىڭ ۇلگىسى. تىڭداڭىزشى:
ارعىماقتىڭ اياعى
ايداي تاعا قاعىلسا
كىلەگەي مۇزدا تايار ما؟
نەمەسە، باعانالى تەرەك جىعىلسا،
باقىراش جاماپ بولار ما:
تەرەك تۇبىنە تۇلپار جىعىلسا،
شاپپاعان ءنامارت وڭار ما؟
اسان-قايعىنىڭ مىنا ولەڭىنىڭ ءوزى-اق وسى ءبىز ايتىپ وتىرعان ولەڭىنىڭ زاڭدى جالعاسى، ءبىر ادامنىڭ، ءبىر جۇرەكتىڭ ءسوزى دەمەسكە امالىڭدى قالدىرمايدى عوي:
بۇل زاماندا نە عارىپ-
اق قالادا بوز عارىپ،
جاقسىلارعا ايتپاعان
اسىل شىرىن ءسوز عارىپ.
كولدە جۇزگەن قوڭىر قاز
قىر قادىرىن ءبىلسىن بە؟
قىردا جۇرگەن دۋاداق
سۋ قادىرىن ءبىلسىن بە؟
اسان-بابامىزدىڭ بۇل قوس شۋماعىندا دا س. ابدراحمانوۆ جادوۆسكاياعا تەلىمەك بولعان ولەڭدەگىدەي ء«سوز» بەن «سۋ» وبەكت رەتىندە الىنادى. بۇل دا تەك اسان قايعى ەمەس، بۇكىل نوعايلى داۋىرىندەگى اقىن-جىراۋلاردىڭ دانالىق ويعا، ومىردەن كورگەن-تۇيگەندەرىنە تۇجىرىم سيپاتتاس جىر ۇلگىسى. تاعى دا ايتامىز، بۇل ۇلگى، بۇل ءداستۇر ەشبىر ورىس، ەشبىر باتىس پوەزياسىندا جوق.
مۇنداي سارىن، مۇنداي تۇڭعيىق فيلوسوفيالىق تەرەڭدىك ا.پۋشكين مەن لەرمونتوۆتا دا جوق. ويتكەنى، ولاردىڭ جولى، ولاردىڭ ءسوز كەستەلەۋى مۇلدە باسقاشا! اللاتاعالا ءار حالىقتىڭ ءتىلىن قانداي الۋان ءتۇرلى قىپ جاراتسا، ولاردىڭ مادەنيەتىن دە، ونەرىن دە، ءنازىمسوزىن دە (پوەزياسىن) الۋان ءتۇرلى ەتىپ جاراتقان. ورىستىڭ جادوۆسكايا تۇگىل نەبىر ءمۇيىزى شاڭىراقتاي اقىندارىندا كەزدەسپەيتىن بۇل ولەڭ ۇلگىسى، تەك شىعىستىق ولەڭ ۇلگىسى. شىڭعىس حان زامانىنان بەرمەن قاراي التىن وردا زامانىندا ودان ءارى دامىپ، تەرەڭدىككە، ويلىلىققا تولى، ءارى بۋىرقانىپ-بۇرقانعان بۇل ولەڭ-جىر، تولعاۋ ۇلگىسى نوعايلى شايىرلارىندا ەكىنىڭ بىرىندە كەزدەسەدى. ساۋىتبەك مىرزا سول زامانداعى ورىستاردىڭ موڭعولدى دا، قىپشاقتى دا، نوعايدى دا، تاتار دەيتىنىن قايتالاپ، تاتار دەپ وتىرعانى دا سول نوعايلار. بويىندا تۇركىنىڭ، نوعايلىنىڭ قانى بار جادوۆسكايا ءدۇنيانىڭ كىتابىن وقىعانى راس بولسا، ونى وقىماۋى مۇمكىن ەمەس. دەمەك، جانى مۇڭ مەن شەرگە تولى قىز وسىناۋ تۇڭعيىق تەرەڭ ويلى ولەڭدى ورىسشاعا قال-قادارىنشا اۋدارعان دەۋگە تولىق نەگىز بار. ال احمەت جادوۆسكايا ورىسشاعا اۋدارعان بۇل ولەڭدى، قايتادان قازاقشاعا ءتارجىمالاپ، شەكەسىنە «جادوۆسكايادان» دەپ جازىپ قويۋى ابدەن مۇمكىن.شىڭعىسحان زامانى دەمەكشى، كەتبۇعا جوشىنىڭ اجالىن شىڭعىس حانعا ەسىتتىرگەن مىنا ولەڭ جولدارىن اۋىز ادەبيەتىنەن ازدى-كوپتى حابارى بار كوزى قاراقتى ءار قازاق جاقسى بىلەدى:
تەڭىز باستان بىلعاندى
كىم تۇندىرار، ا، حانىم؟
تەرەك تۇبىنەن جىعىلدى
كىم تۇرعىزار، ا، حانىم؟، - دەگەندە حان:
تەڭىز باستان بىلعانسا،
تۇندىرار ۇلىم جوشى-ءدۇر.
تەرەك تۇبىنەن جىعىلسا،
تۇرعىزار ۇلىم جوشى-ءدۇر.
كوزىڭ جاسىن جۇگىرتەدى،
كوڭىلىڭ تۇلدى بولماي ما؟
جىرىڭ كوڭىل ۇركىتەدى،
جوشى ءولدى بولماي ما؟، - دەيدى.
سوندا كەتبۇعا: سويلەمەككە ەركىم جوق،
سەن سويلەدىڭ، ەي، حانىم!
ءوز جارلىعىڭ وزىڭە،
نە ويلادىڭ، ەي، حانىم؟،-دەيدى.
وسى ولەڭ ۇلگىسىن پوەزيادان،جالپى ادەبيەتتەن حابارى بار ادام يۋ.جادوۆسكايانىكى دەر مە ەدى،اقىن-جىراۋلار داستۇرىنىكى دەر مە ەدى؟يا،19-عاسىر ورىس ادەبيەتىنىڭ ەڭ ءبىر كەمەلدەنگەن كەزەڭى بولدى. اسىرەسە اۋدارما جانرى بۇل شاقتا ادەبيەت القابىنىڭ بالعىن بالاۋساسىنداي وركەن جايا باستادى. تەك جادوۆسكايا ەمەس نەبىر عاجايىپ تالانتتار دۇنيەگە كەلدى. سولاردىڭ ىشىندە ايەل جىنىستىلاردىڭ ەليزاۆەتا كۋلمان دەگەن قىرشىن جاس ەرەكشە كوزگە تۇسكەن ەدى. جەتى جاسىنان ولەڭ جازا باستاعان،14 ءتىل بىلگەن ەليزاۆەتا قىز اناكرەونتتان باستاپ تالاي-تالاي شىعارمالاردى الەمنىڭ بىرنەشە تىلىنە اۋدارعان. ەندەشە تۇركىلەرمەن قانى ارالاس، ءارتۇرلى حالىقتار ادەبيەتىنەن مول حاباردار جادوۆسكايا سوناۋ التىن وردا، قازاق، نوعاي، قىرىم حاندىعى داۋىرلەرىندەگى اقىن-جىراۋلاردان نەمەسە جالپى شىعىس ادەبيەتىنەن اۋدارما جاسامادى، سولارعا ەلىكتەمەدى دەۋدىڭ ءوزى ءجون بىلەتىن ادامعا وتە ۇيات.قايتالاپ ايتار بولساق،اسان قايعىنىڭ بۇل تولعاۋ ۇلگىسى جادوۆسكايا تۇگىل بۇكىل ارعى-بەرگى ورىس پوەزياسىنا ءتان نارسە ەمەس. س.ابدراحمانوۆ مىرزا اسانقايعىنىڭ بۇل اتاقتى تولعاۋىن نە ماقساتپەن بىرەسە جادوۆسكاياعا، بىرەسە بايتۇرسىنوۆقا تەلىپ،ءوزى «وزەكتى» دەپ اتاعان ماقالا جازعانىن ءوزى ءبىلسىن. بىراق يۋ.جادوۆسكايانى اتاقتى سىنشى پيسارەۆ ءجاي عانا «چۋتكي ي زادۋشەۆنىي ليريك» نەمەسە «ۋ نەە مياگكايا، نەجنايا دۋشا» دەگەن دە قويعان. ەندەشە، ءوزىمىزدىڭ اقىن-جىراۋلار داستۇرىمەن جازىلعان «وي تۇبىندە جاتقان اسىل ءسوزدى» ساۋىتبەك مىرزا يۋ.جادوۆسكاياعا تەلۋدەن نە تاپپاق؟
يۋ.جادوۆسكايانىڭ جانىنا، ارمانىنا، اقىندىعىنا ول جازعان مىنا ولەڭ جولدارى ءتان: «تى سكورو مەنيا پوزابۋدەش، يا ۆسە ەششە ەگو، بەزۋمنايا ليۋبليۋ». سىنشىلار ونى «ماحاببات ليريكاسىنىڭ» اقىنى دەگەن. دوبروليۋبوۆ ماقتاسا ونىڭ رومانىن ماقتاعان.
ەندى مىناعان قاراڭىز:
ارقانىڭ قىزىل يزەنى،
باسى كۇردەك، ءتۇبى ارال،
قىدىرىپ شالار ارۋانا.
كارىسى كىمنىڭ جوق بولسا،
جاسى بولار دۋانا!
ءبىر سىناعان جاماندى
ەكىنشىلەي سىناما.
نەمەسە: جەلدەن دە جەبىر اقبوكەن،
وزسا دا ورعىپ كولدەنەڭ،
قۇرالايىنا قارايلاپ،
وققا ۇشپاي ما سول ءۇشىن؟
اسىل تۋعان ارۋلار
جانىن پيدا ەتپەي مە
شىن سۇيىسكەن تەڭى ءۇشىن؟
بۇعان نە ايتاسىز؟ تۇڭعيىق سۋ تۇبىندە جاتقان اسىل تاس، وي تۇبىندە جاتقان اسىل ءسوز تۋرالى شەر توكپەك تۇگىل سۇيگەنىنە قوسىلا الماي، جار قىزىعىن كورمەي « يا ۆسە ەششە ەگو، بەزۋمنايا، ليۋبليۋ» دەپ ەڭىرەگەن جادوۆسكاياعا وسى ءبىر «اسىل تۋعان ارۋلار» تۋرالى ولەڭدى دە قانشا كۇشتەسەڭىز دە تەلي المايسىز عوي. ويتكەنى، بۇنداي ولەڭ جانرى، بۇنداي ولەڭ ۇلگىسى، ءسوز ساپتاۋ ءتاسىلى جادوۆسكايانىڭ جاراتىلىسىنا جات دۇنيە ەكەنىن اۋدارماشى ساۋىتبەك تۇسىنسە تۇسىنەر، تۇسىنبەسە تۇسىنبەس، بىراق ولەڭ تۇسىنەر، ولەڭ تۋرالى تۇسىنىك، تۇيسىگى بار كىم-كىم دە اڭعارادى عوي! وسى ەكى ولەڭ جولدارى دا، ونىڭ الدىندا كەلتىرىلگەن
«ارعىماقتىڭ اياعى،
ايداي تاعا قاعىلسا» دا،
«باعانالى تەرەك جىعىلسا،
باقىراش جاماپ بولار ما» دا بۇگىندە نە پيعىلمەن ەكەنىن كىم بىلگەن، ايتەۋىر س.ءابدىراحمانوۆ بىرەسە جادوۆسكايانىكى، بىرەسە احمەت بايتۇرسىنوۆتىكى دەپ وتىرعان ولەڭ-تولعاۋمەن ەمەس،اسانقايعىمەن عانا ءارى ۇندەس، ءارى ۇلگىلەس ەكەنى جۇيەلى ءسوزدى ءجون كورەر ازامات ادامعا اپ-انىق كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟! سول ءداستۇردىڭ جالعاسى، ساباقتاسى سيپاتتى، ولاردان كەيىن ءحىح-ححعع. ارالىعىندا دۇنيەگە كەلگەن تاعى ءبىر ولەڭگە نازار سالىڭىزشى:
كەتكەن ءبىر داۋلەت كەلمەيدى،
جەر تايانتىپ ەمىنتپەي.
بۇتى-قولىڭ ۇزايماس،
ۇلى-قىزىڭ ەرجەتپەي.
شولدەپ ىشكەن قارا سۋ
پەيىشتەن تاتقان شەربەتتەي،
شارشاپ مىنگەن ارىق ات
زارىعىپ كورگەن پەرزەنتتەي.
جامان بولسا العانىڭ،
ولسەڭ كوردە جاتقىزباس،
سۇيەگىڭدى تەبىرەنتپەي!
نەمەسە: 25-تە جىگىتتىڭ
اقىلى كامىل، تولعانى-اي،
18-گە قىز كەلىپ،
پىسكەن ءبىر ميۋا بولعانى-اي.
* * *
ەر بالا – ءۇيدىڭ تاياۋى،
قىز بالا – ءۇيدىڭ بوياۋى.
بۇل ابۋباكىر كەردەرى! ونىڭ ۇستازدارى قازتۋعان، شالكيىز، دوسپامبەت، سىپىرا، ولاردان كەيىنگى ماحامبەت پەن مۇرات جىراۋ! وسى ولەڭدى جادوۆسكايا تۇگىل، ورىستىڭ كەز-كەلگەن ەڭ ۇلى، ەڭ ءىرى، ەڭ ويشىل اقىنىنىڭ بىرىنە تەلىپ كورەيىكشى. ناعىز نادان رەتىندە ەل-جۇرتقا كۇلكى بولمايمىز با؟ ويتكەنى، بۇل – تەك شىعىس پوەزياسىنا، ونىڭ ىشىندە ەڭ بەرگىسى التىن وردا، نوعاي، قازاق حاندىقتارى زامانىنداعى اقپا-توكپە اقىن-جىراۋلار ءستيلى ەكەنىن ءبارى بىلەدى عوي. بۇنى ساۋكەڭ اسان قايعىعا قيماسا، ول ءتىپتى قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى دەۋگە دە ابدەن ءدال كەلىپ تۇر عوي. بۇل ولەڭ ۇلگىسى يۋ.جادوۆسكايانىڭ ۇلتىنا جات ەكەنى داۋ تاۋعىزبايدى عوي. ەندەشە، ءوز پىكىرىن باسقالارعا دا سىڭىرمەك بولىپ، ايتىلىپ وتىرعان ولەڭگە تۇك قاتىسى جوق بولسا دا س.قيراباەۆتان، ورىسشا ادەبي تالداۋلار جاسايتىن ن.بايعانينادان مىسالدار كەلتىرىپ، ءوزىن دە، وزگەنى دە اۋرە-سارساڭعا سالۋداعى ماقسات-پيعىل نە، ول جاعى بىزگە تۇسىنىكسىز...
ءيا، ساۋىتبەك مىرزانىڭ ماقالاسىنىڭ «ماعاۋين بايتۇرسىنوۆتىڭ جىرىن اسان قايعىعا نەگە تەليدى؟» دەپ اتاعان تاقىرىبىنا قاراپ اۋەلى ساۋكەڭ بۇل جىردى ا.بايتۇرسىنوۆتىكى دەگىسى كەلىپ وتىر ەكەن دەپ قالاسىز. بىراق ونى ودان ءارى وقىعان ادام اۆتوردىڭ نە ايتپاق بولىپ، بۇل جىر كىمدىكى ەكەنىن دالەلدەمەك بولىپ وتىرعانىن تۇسىنە الماي سارساڭعا تۇسەدى. قۇداي كەشىرسىن، بۇل ماقالادان ءبىزدىڭ ۇققانىمىز س.ءابدىراحمانوۆتىڭ نەگىزگى ماقساتى وسىناۋ تۇڭعيىق تەرەڭ ويعا تولى تولعاۋدى قايتكەندە دە اسان قايعىدان احمەتكە اپەرۋ. ونىڭ بۇل ماقساتىنىڭ ار جاعىندا قانداي قاتپارلى سىر جاتقانىن ءوزى ءبىلسىن، بىراق ول وسى جولدا وقىرماندى نەبىر سوقتىقپالى سوقپاققا جەتەلەپ، ابدەن سىلەسىن قاتىرادى. اۋەلى، ول: «ايتسە دە ءبىز بۇل ماقالادا اسان قايعى جايىندا ەشتەڭە ايتپاق ەمەسپىز» دەپ ءبىر «قورعانىس شەبىن» قۇرىپ الادى. سودان كوپ ۇزاماي احاڭ ولەڭىنىڭ باسىندا «يۋ.جادوۆسكايادان» دەگەن جازۋ تۇر ەكەن دەي كەلىپ: سولاي. ءيا، بۇل ولەڭ اقاڭنىڭ ورىس اقىنى يۋليا جادوۆسكايادان جاساعان اۋدارماسى. كۇمانىنىڭىز بولماۋى ءۇشىن تۇپنۇسقانى دا كەلتىرەيىك» - دەپ ونىڭ ورىسشا جولدارىن كەلتىرەدى. ودان كەيىن ن.دوبروليۋبوۆتىڭ جادوۆسكايانىڭ ولەڭدەرى تۋرالى ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرىپ: «بىزدىڭشە، ا.بايتۇرسىنوۆ جادوۆسكايا جىرىنا وسى ماقالا ارقىلى نازار سالعان. ءتىپتى، ولەڭدى ءۇش شۋماق جىر تولىق كەلتىرىلگەن سول ماقالادان الىپ اۋدارۋى دا مۇمكىن» - دەيدى. جالپى نە ءبىر جۇيەلى جەلى جوق، نە ناقتى دايەگى جوق بۇل ماقالا اۋدارمانىڭ ساپاسى تۋرالى ما، الدە ادەبيەت تاريحىنا قاتىستى ما، الدە ىقىلىم زاماننان م.ماعاۋينگە دەيىن دە حالىق اۋزىندا كەلە جاتقان وسىناۋ تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلى جىردى قايتكەندە اسان قايعىدان الىپ، جادوۆسكايا مەن بايتۇرسىنوۆقا «سواۆتورلىق» اپەرۋگە ارنالعان با، ول جاعىن ءتۇسىنۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بار بىلگەنىمىز، اۆتور وسى ولەڭدى ايتەۋىر اسان قايعىعا جۋىتپاۋ ءۇشىن ن.بايعانينا، س.قيراباەۆ اتتى ادەبيەتشىلەردىڭ بۇل ولەڭ كىمدىكى دەگەن سۇراققا تۇك قاتىسى جوق، ايتەۋىر اۋدارما تۋرالى ايتقاندارىنان ۇزىندىلەر كەلتىرە بەرەدى ەكەن. سويتەدى دە، اراسىندا «ايتسە دە، ءبىز بۇل ماقالادا اسان قايعى جايىندا ەشتەڭە ايتپاق ەمەسپىز» دەپ قويادى. بۇل نە بۇلتالاق، بۇل نە بۇلاڭداتۋ؟ اۋ، ونىڭ بۇل ماقالاسىنىڭ ءوزى «ماعاۋين بايتۇرسىنوۆتىڭ جىرىن اسان قايعىعا نەگە تەلىدى؟» دەپ اسان قايعىدان باستالىپ تۇرعان جوق پا؟
ەندەشە، تۋراسىن ايتساق، وسىناۋ ۇزىن-سونار ماقالادا ساۋىتبەك مىرزا بۇل ولەڭدى بىرەسە انانىكى، بىرەسە مىنانىكى، دەپ قانشا جەردەن قىرىق قۇبىلتقانداعى ماقساتى ءوز سوزىمەن ايتقاندا مىناۋ ەكەن: ء«سوز تۇيىنىنە كەلەيىك. مۇنان بىلاي «تازا ءمىنسىز اسىل تاس» دەپ باستالاتىن جاۋھار جىردىڭ يەسى احمەت بايتۇرسىنوۆ دەپ تۇپكىلىكتى تانۋىمىز ماقۇل دەر ەدىك. ارينە، وسىنداي ءبىر ماقالا جازىلدى ەكەن دەپ قازاقتىڭ ساناسىنا اسان قايعى ءسوزى بولىپ، حالىقتىڭ ءسوزى بولىپ ءسىڭىپ كەتكەن ولەڭدى قايتادان الىپ بەرۋ وڭاي ەمەس ەكەنىن بىلەمىز. ايتسە دە، ادىلەتتىلىك وسىنى تالاپ ەتەدى دەپ اياقتايدى ول، مانادان بەرگى بۇكىل بۇلتالاقتى. سونداي قالاي؟ ەگەر بۇل ولەڭدى ورىس اقىنى جازعان بولسا، ونى احمەت قازاقشالاعان بولسا، وعان احمەتتى اۆتور قىپ شىعارساق، ايتەۋىر ولەڭدى اسان قايعىنىكى ەمەس ەكەن دەسەك، ياعني، س.ابدراحمانوۆتىڭ بۇلتالاقتانۋىن دۇرىس دەسەك قانا ادىلەتتىلىك ورناي ما؟ ياعني ەڭ باستى ماقسات – بۇل ولەڭنىڭ اۆتورلىعىن ا.بايتۇرسىنوۆقا اپەرۋ، ولەڭدى بۇراتولا سوعان تەلۋ. مۇنىڭ ارجاعىندا نە پيعىلدار جاتقانىن اركىم وزىنشە تۇسپالداي بەرەر. بىراق جۇزمىڭداعان تيراجى بار گازەتتى باسقارىپ وتىرمىن، بۇعان دەيىن دە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بەدەلدى قىزمەتىن اتقارعانمىن، اناۋ-مىناۋ ادام بەتىمە كەلىپ، قارسى پىكىر ايتۋى، ونى باسپاسوزگە باستىرۋى وڭاي ەمەس-اۋ دەپ ەندى اقىن-جىراۋلارىمىزعا، اۋىز ادەبيەتىنە اۋىز سالىپ، وسىنشا بۇلدىر دا بۇلتالاققا تولى ماقالا جازىپ، قالىڭ وقىرماننىڭ ساناسىن سارساڭعا سالۋعا بولا ما؟ بولمايدى عوي!
ءيا، ساۋكەڭنىڭ بۇل ماقالاسىنىڭ ارجاعىندا نەندەي پيعىلدار جاتقانىن جۇرتشىلىق تا ءارتۇرلى تۇسپالدار، بىراق ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز مىناۋ: سوڭعى جىلدارى قازاق اراسىندا، اسىرەسە، ونەر مەن ادەبيەت سالاسىنداعى حالىقتىكى دەپ اتالىپ جۇرگەن نەبىر عاجايىپ تۋىندىلاردى اركىم ءوز تايپالاسىنا، ءوز جۇزدەسىنە تەلۋدى شىعاردى. ياعني، كۇندەلىكتى قۋ تىرشىلىكتەگى جۇزشىلدىك ەندى ونەردەگى، ادەبيەتتەگى جۇزشىلدىككە اينالدى. حالىقتىق رۋحاني قازىنانى اركىم ءوزىنىڭ جاقىن جۋىقتارىنىكى قىپ شىعارۋ ءۇشىن جانتالاساتىن بولدى. كەيبىرەۋلەر سول تۇلعالارىمىزدى كۇرەستەن وليمپيادا چەسپيونى، شەبەر بوكسشى، بيىكتىككە سەكىرۋشى بولعان دەۋدىڭ ورايىن كەلتىرە الماي جۇرمە دەپ تە كۇلەتىن بولدىق. اباي مەن جامبىلدى كۇي ورىنداۋشى، كۇي شىعارۋشى بولعان دەگەن بولجامدار دا ايتىلىپ قالىپ ءجۇر. وسى كۇنگى ءتىل ماسەلەسىن سوناۋ ءحۇىىى عاسىردا-اق قوزعاپ، وسى كۇنگى گازەت تىلىمەن، وسى كۇنگى ولەڭ ستيلىمەن «بابا ءتىلى» دەگەن داستان جازعان قوجابەرگەنىڭىز اناۋ. بۇلارعا وسى كۇنگى شەتەلدىك جازۋشىلاردىڭ بىرنەشە كىتابىن وقىپ الىپ، اۋزىن اشسا سولاردى العا تارتا سويلەپ، ءبىلىمدى بولىپ كورىنگىسى كەلەتىندەردى قوسىڭىز. بىلە بىلگەن ادامعا وقۋ ءبىر بولەك تە، ونى كوڭىلگە توقۋ، سودان وي ءتۇيۋ ءبىر بولەك نارسە. بىرنارسەنى ينتەرنەتتەن نەمەسە جاڭا ءبىر باسىلىمنان كورە سالا جەردەن جەتى قويان تاپقانداي جار سالۋ بىلىمدىلىك ەمەس. بۇل كادىمگى «باي بولىپ كورمەگەن بايىسا، جايلاماعان ساي قالدىرمايدىنىڭ» كەرى. ايتپەسە، احاڭنىڭ ولەڭىنىڭ باسىندا «جادوۆسكايادان» دەگەن جازۋدى كورىپ قالدى دەپ، عۇلاما عالىمدار ءا.مارعۇلان، م.اۋەزوۆ، ولاردان بۇرىن ش،ءۋاليحانوۆ XV-XVI عاسىرلارداعى نوعايلى جىرىنىڭ ويشىلى، حالقىنا جايلى قونىس، باقىتتى ءومىر ىزدەگەن ۋتوپيالىق ويدىڭ جىرشىسى، اقىنى دەپ باعالاعان اسان قايعىنىڭ حالىق قازىناسىنا اينالعان وسى جىر شۋماعىن بىرەسە جادوۆسكايانىڭ ءتولتۋماسىنا، بىرەسە احمەتتىڭ اۋدارماسىنا تەلىپ، توقەتەرىنە كەلگەندە «بۇنى ەندىگى جەردە ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ولەڭى دەيىك، ادىلەتى سول» دەۋ نە عالىمدىققا، نە اۋدارماشىلىققا، نە باسقاسىنا جاتپايدى. مىسالى، تەكستولوگ عالىمدار ءار زاماننىڭ، ءار قوعامنىڭ وكىلدەرىنىڭ سويلەۋ ءستيلىن، جازۋ ەرەكشەلىگىن، ءسوز ساپتاۋىن، ءسوز قولدانىپ وتىرعان ءار ساتتەگى مىنەزىن دە ءدال انىقتاپ بەرەدى. سول سياقتى، ورىستىڭ پۋشكينتانۋشى، لەرمونتوۆتانۋشى، بۋنينتانۋشىلارى مىنا جەر مىنانىكى، مىناۋ انانىكى دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي تانىتادى. سونى بىلمەي، كوزجۇمبايلىققا سالىنىپ، ءبىر ولەڭدى ەكىنشى بىرەۋگە تەلۋگە تىرىسىپ، نە عىلىمي،نە فورمالىق، نە ستيلدىك – ۇلگىلىك دالەلى، تابان تىرەر ناقتى تياناعى جوق ۇزىننان شۇباق ماقالا جازىپ، وسىنى بۇدان بىلاي «پالەنشەكەندىكى» دەسەك ادىلدىك بولادى دەۋدىڭ ءوزى دورەكىلىك. ەڭ بولماسا نە جادوۆسكايادان، نە ا.بايتۇرسىنوۆتان ءسوز ساپتاۋى، ءستيلى، حاراكتەرى، سارىنى، وي تولعاۋى، ۇلگىسى وسىعان ۇقساس ءبىر-ەكى ولەڭدى مىسالعا كەلتىرسە، «اپىر-اي، ءا!» دەپ ويلانىپ قالار ەدىك قوي. اتتەڭ، «وتە وزەكتى» دەپ قوسىمشا ات بەرىلگەن بۇل ماقالادا بۇنىڭ ءبىرى دە جوق ەشقانداي «وزەك» تە جوق. بۇل ماقالا جورامال ما، تۇجىرىم با، الدە ۇسىنىس پا؟ ونى دا بىلە المادىق. قادىرمەندى وقىرمان كەشىرسىن، قۇرمەتتى ساۋىتبەك مىرزا قاپا بولماسىن، بىراق ماقالانىڭ «ەندىگى جەردە بۇل ولەڭدى احمەت بايتۇرسىنوۆتىكى» دەيىك دەگەن شەشىمىن وقىعاندا عۇلاما شايىر ابۋباكىر كەردەرىنىڭ:
ء«بىلىمسىز ءبيدىڭ اقىلى
تۇزسىز تاعام سەكىلدى،
ءفاتۋا جوق سوزىندە،
قۇنسىز نادان سەكىلدى،
سۋدىراعان ساباعى،
ءدانسىز سابان سەكىلدى» دەگەنى ەسكە تۇسسە، ءبىز كىنالى ەمەس شىعارمىز.
Abai.kz
