مولاسىنداي باقسىنىڭ
جالعىز قالدىم تاپ شىنىم! – دەيدى اباي ءوزىنىڭ اتاقتى «سەگىزاياعىندا».

مولاسىنداي باقسىنىڭ تۇرعان وقشاۋ،
بارا المايمىن باس قوسقان بولسا جيىن، – دەپ جىرلايدى ابايدان جەتپىس بەس جىل بۇرىن تۋعان جاناق اقىن. دەمەك، وسى قوس اقىن ءومىر سۇرگەن عاسىرلاردا باقسىنىڭ مولاسىنداي جالعىز قالۋ تۇسىنىگى نىق ورنىعىپ بولعان. سول سەبەپتى دە ولار وسى ۇعىمدى ولەڭگە قوسقان. ەگەر جاناق (1770 جىل) پەن ودان كوپ كەيىن تۋعان ابايدىڭ (1845 جىل) زامانىندا وسى ۇعىم نىق ورنىققان بولسا، ونىڭ ورنىقپاعان نەمەسە ەندى ورنىعا باستاعان كەزى دە بولعان عوي. ول قاي كەز؟ نەندەي وقيعالارعا بايلانىستى؟

ونى ايتپاس بۇرىن باقسىنىڭ بولمىس-بىتىمىمەن، جان دۇنيەسىمەن تانىس بولعان ءجون. الايدا قاراپايىم كوپشىلىكتىڭ ساناسىنا ونىڭ جاعىمسىز بەينەسى كوبىرەك ورنىققان. ناعىز باقسى تۋرالى تۇسىنىك تىم تاياز ءتارىزدى. راسىندا، ونىڭ شىنايى بەينەسىن تانۋ ءۇشىن ەجەلگى داۋىردەگى، ەڭ بەرىدەن كوز تىككەندە، يسلام كەلمەي تۇرعان كەزدەگى دەرەكتەردى قاراستىرۋ كەرەك. ونى وڭاي ۇعىنۋدىڭ جالعىز جولى – ەجەلگى بابالار دۇنيەتانىمىنا، نانىم-سەنىمىنە دەگەن ۇلى ساعىنىشتىڭ بولماعى. باقسىنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ونى جاقسى كورمەك لازىم. ويتكەنى ول – ءبىزدىڭ ەجەلگى ءتول تاريحىمىز. سانامىزدىڭ وتەشاعى.

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جازۋىنشا: «ۇلى باقسىلار بارلىق اۋرۋلاردى دا جازا الادى، قارىندى ءتىلىپ وتا جاسايدى، ايەلدەردىڭ امان-ەسەن بوسانۋىنا بولىسىپ، الباستىلاردى رۋحىمەن سەسكەندىرەدى، قۋالايدى، كەرەمەت ويىندارىمەن ءوزىنىڭ رۋحىن شاقىرىپ، بال اشادى. ۇلكەن باقسىلاردىڭ بەلگىلەرى مىناداي ىستەرىمەن كورىنەدى: ويىنى كەزىندە قىلىشتى قارنىنا سالىپ قويادى، قىلىشتى سابىنا دەيىن جۇتادى، قىپ-قىزىل قىزدىرىلعان تەمىردى جالايدى، بالتامەن كەۋدەسىن شاپقىلايدى. وسىنىڭ ءبارى ەرتەدەگى قورقىت اۋليەدەن مۇرا بولىپ قالعان سارىن مەن قوبىز كۇيىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن وتەدى» (ش.ءۋاليحانوۆ، «ءتاڭىرى (قۇداي)» ماقالاسى، اۋدارعان سامات وتەنيازوۆ، «زەرتتەۋلەر، عىلىمي جازبالار، حاتتار» كىتاپ، ا.، «راۋان» باسپاسى، 2014 جىل، 99-بەت).

«شاماندار اسپان ءتاڭىرى مەن رۋحتىڭ جەردەگى قولداۋشى ادامدارى ەسەبىندە سانالادى. شامان... باسقالاردان مارتەبەسى جوعارى: ول اقىن دا، كۇيشى دە، ساۋەگەي جانە ەمشى، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ادام بولعان.  قازاقتار شاماندى باقسى دەيدى... شاماندىق دەگەنىمىز – الەمدىك دۇنيەنى ءسۇيۋ، تابيعاتقا دەگەن شەكسىز ماحاببات جانە ولگەندەردىڭ رۋحىن قاستەرلەۋ، ارۋاعىن ارداقتاۋ»، – دەپ جازادى شوقان ءۋاليحانوۆ «قازاقتارداعى شاماندىقتىڭ قالدىعى» دەگەن ەڭبەگىندە (ش.ءۋاليحانوۆ، اۋدارعان سامات وتەنيازوۆ، اتالعان كىتاپ، 114-بەت جانە 109-بەت).

ال رۋناتانۋشى عالىم امانقوس مەكتەپتەگى شامان ءسوزىنىڭ ءمانىن «اشامان ءتاڭىرى مەن ادامدار اراسىنداعى قۇپيانى اشىپ /اشۋشى، اشاتىن ادام، كىلت – اۆت/, قاۋىمدى ىزگىلىك جولىنا سالۋعا باعىت-باعدار بەرۋشى. ...اتا+مان مەن اشا+مان ارحەتيپىنىڭ ءسوزجاسام قالىبى ءبىر. اتامان، ياعني اتا مەن [بولامىن]...» دەپ تۇسىندىرەدى (ا.مەكتەپتەگى، «رۋنا جۇمباعى»، 378-بەت، ا.،«قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، 2022 جىل).

الكەي مارعۇلان «قازاقتىڭ حالىق مۋزىكاسىنداعى قورقىت ءداستۇرى» اتتى ماقالاسىندا: «باقسى جىراۋلار جاۋگەرشىلىك كەزدە قولباسىنىڭ قاسىندا بولىپ، قوبىزعا قوسىلىپ، ازىناتىپ جاۋگەرشىلىك ءداستۇردى جىرلايتىن بولعان. اسكەر جاۋعا اتتاناردا ولارعا رۋح بەرىپ، قوبىزبەن كۇي تارتادى. سوعىس ۇستىندە ءجاي (جادا) تاسىمەن كۇن جايلاتىپ، اشىق كۇندە «قار جاۋدىرىپ، بوران سوقتىراتىن» بولعان. باقسىنىڭ كەرەمەتى دەپ وسىلاردى ايتادى» ء(ا.مارعۇلان، «ەجەلگى جىر، اڭىزدار»، ا.، «جازۋشى»، 1985 جىل، 214-بەت).

الكەي مارعۇلان بۇنداي دەرەك قىتاي، اراپ، يران ادەبيەتىندە وتە كوپ ەكەنىن ايتا كەلە، «ارابتار ورتالىق ازيانى جاۋلاپ الۋعا كەلگەندە وعىزداردىڭ اتاقتى باقسىسى مايدانعا شىعىپ، جادا (جاي) تاسپەن اراب اسكەرىنە قارسى «كۇن جايلاتىپ»، بوران سوقتىرىپ، قار جاۋدىرىپ، ولاردىڭ ۇرەيىن ۇشىرادى» دەپ، 9-10 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن اراپ گەوگرافى يبن ءال-فاكيح، ءابۋ باكر امەد يبن ءال-حاماۋاني جازعان ەڭبەكتەردەن مىسال كەلتىرەدى ء(ا.مارعۇلاننىڭ اتالعان كىتابى، 215-بەت). شىڭعىس حاننىڭ جانىندا دا مۇڭلىق پەن ونىڭ ۇلى كوكشە باقسىلار بولعانىن ايتىپ، جازبا دەرەك كورسەتەدى.

ال تۇركولوگ عالىم اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ باقسى تۋرالى: «ەندى ءبىر اڭىزدا... باقسىلار، جىراۋلار قوبىزبەن سارناعاندا، داۋىل تۇرىپ، التى قانات ءۇي شايقالىپتى. وسىنداي جىر، كۇي ارۋاعى بار ادامدارعا قونادى دەيتىن اڭگىمەلەر ەل اۋزىندا كوپ. ونداي اڭىزدار ءاربىر كۇيشى، جىراۋ، اقىن جونىندە ايتىلادى. ەرتەدە مۋزىكا، پوەزيا كۋلتى دىننەن كۇشتى بولعان»، – دەيدى ء(ا.قوڭىراتباەۆ، كوپ تومدىق شىع. جيناعى، 1-ت، ا.;«مەرسال» باسپا ءۇيى، 2004 جىل، 447-بەت).

مۇنداي مىسالداردى ەجەلگى اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەگەن عالىم ەدىگە تۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن، باتىس، شىعىس عالىمدارىنىڭ جازبالارىنان كوپتەپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى. بىراق ولاردى تۇگەل تەرمەلەۋ ماقسات ەمەس.

وسىناۋ ارعى-بەرگى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىن كوپ وقىعان، وزىنە دە باقسىلىقتىڭ بىرنەشە قاسيەتى قونعان ەپيك جىرشى، ءانشى، كۇيشى، ەتنومۋزىكاتانۋشى، فولكلوريست عالىم بەرىك جۇسىپوۆكە ايتقىزساق، باقسى دەگەنىمىز – «...ادامدار الەمى مەن ارۋاقتار دۇنيەسىنىڭ اراسىنداعى دانەكەر. ادامزات بالاسىنىڭ باسىنداعى بارشا ماسەلەلەردى شەشۋشى، ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاسىنداعى قوعامدىق، الەۋمەتتىك وي-پىكىرلەردى رەتتەۋشى. ...تابيعات-انا سىرلارىنىڭ الدىندا ءوزىن دارمەنسىز-ءالسىز سەزىنگەن ادام-پەندەنىڭ باسىنداعى بارشا شىتىرمان ماسەلەلەردىڭ ءبىتىمشىسى» (ب.ءجۇسىپوۆ، «ويتۇمار»، ا.،«ارنا» باسپاسى، 2009 جىل، 37-بەت).

شوقان ءۋاليحانوۆتان بەرىك مىرزالىۇلىنا دەيىنگى 135 جىل ارالىعىندا شىنايى عالىمدار جازعان پىكىرلەر لەگىنەن باقسى تۋرالى تەرىس پىكىر ايتقانى كەم دە كەم. ءتىپتى جوق دەۋگە دە بولادى. راسىندا دا ناعىز عالىمدار نە نارسەگە دە بىرجاقتى قاراي المايدى. دالەلمەن سويلەيدى. ال «اۋىز نە دەمەيدىنىڭ...» كەرىن كەلتىرەتىندەر تولىپ جاتىر.

باقسى نەگە بۇلاي جوعارى باعالاندى دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن الكەي مارعۇلان: «...باقسىلار – ءتاڭىرىنىڭ ەلشىسى دەپ سانالعاندىقتان» ء(ا.مارعۇلاننىڭ اتالعان كىتابى،148-بەت) دەپ دۇرىس پايىمدايدى. ويتكەنى ەجەلگى اتا-بابالارىمىزدىڭ تاڭىرىلىك سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى، نانىم-سەنىمى جارىق دۇنيەدەن وتكەن اتا-بابالاردى قۇرمەتتەۋدەن ءوربىپ، سول ارقىلى وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ، تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان جاراتىلىستى، ياعني شارتتى تۇردە ايتقاندا، جەر-سۋ-اسپاندى ازدىرماۋ، توزدىرماۋ دەگەن قۇندىلىقتى ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇلاستىرۋعا باعىتتالعان. جاراتىلىستىڭ ءبىرى – كىسىنىڭ ءوزى، ەندەشە ادامنىڭ ىشكى-سىرتقى بولمىسىنىڭ كىرشىكسىز بولۋى – قۇندىلىقتىڭ ەڭ باستىسى. باقسى – وسى تاڭىرلىك قۇندىلىقتى ادام بالاسىنىڭ ساناسىنا ورنىقتىرۋشى. تاڭىرىلىك سەنىمنىڭ ۇستىنى.

ەندەشە، ءبىر باسىنا تولايىم تىلسىم قونعان، قاراپايىم جانداردان تىم جوعارى تۇراتىن، ءسوزىن جۇرتى قۇرمەت تۇتىپ، سوڭىنا ەرەتىن، كومەگىنە ەلى مۇقتاج، ءبىز بىلمەيتىن وتە ماڭىزدى باسقا دا قىزمەتتەرى بولۋى مۇمكىن ەرەكشە تۇلعانى قاۋىمنان (قورىمنان) الاستاۋدىڭ سىرى نەدە؟

ولگەن سوڭ ەلدەن وقشاۋلاپ تاستاۋ – باقسىعا دەگەن قۇرمەت ەمەس. بۇلاي ەتۋ – ونى كەرەك ەتپەۋ. قاساقانا قورلاۋ. جاناق پەن اباي ولەڭدەرىنىڭ استارىنان وسىنى ۇعامىز. بۇل جەردە ولار باقسىنىڭ بولەك جەرلەنەتىنى جايىندا قۇرعاق اقپارات قانا بەرىپ تۇرعان جوق.

تۇزەتپەك ەدىم زاماندى،
ءوزىمدى تىم-اق زور تۇتىپ، – دەگەن اباي: «ەندى ءوزىم دە زامانىندا قادىرى ارتقان باقسىنىڭ ولگەندە وقشاۋلانعان مولاسىنداي جالعىز قالدىم»، – دەپ زار شەگىپ تۇر. «كوپ ناداننان ءتۇڭىلدىم»، «ءسوزىمدى ۇعار ەلىم جوق» دەۋىنەن-اق قاتتى قاپا بولعانىن تۇسىنەمىز. باقسىنى ولگەن سوڭ بۇلاي وقشاۋلاۋ ادىلەتسىزدىك ەكەنىن سول سوزىمەن سەزدىرەدى.

فيلوسوف عالىم عاريفوللا ەسىم: «تۇركىلەردىڭ ادامزات وركەنيەتىنە قوسقان ەڭ ۇلكەن ۇلەسى – ءتاڭىر يدەياسى. ءتاڭىر يدەياسىن مونوتەيستىك سيپاتتاعى مادەني تانىمنىڭ نەگىزى دەۋگە بولادى» (ع.ەسىم، «قازاق فيلوسوفياسىنىڭ تاريحى»، ا.،«قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، 2006 جىل، 78-بەت) دەيدى دە، «باقسى دەگەنىمىز – گيپنوزبەن اينالىساتىن ادام» (ع.ەسىمنىڭ اتالعان كىتابى، 84-بەت) دەپ، الكەي مارعۇلاننىڭ «...باقسىلار – ءتاڭىرىنىڭ ەلشىسى...» دەگەن سوزىنە قايشى كەپ قالادى. ودان ءارى: «قازاق ءۇشىن باقسى – ۇنامسىز ادام. بۇل تۋرالى اباي: «مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم، تاپ شىنىم»، – دەيدى. قازاق ەكى ادامدى ولگەندە ورتاق زيراتقا جەرلەمەيدى. ءبىرى – باقسى، ەكىنشىسى – وزىنە-ءوزى قول جۇمساعان ادام. سوڭعىسىن الاستاۋ سەبەبى، جان يسلام قاعيداسى بويىنشا، اللانىڭ اماناتى، ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى عانا الۋعا حۇقىلى» (ع.ەسىمنىڭ اتالعان كىتابى، 84-بەت) دەيدى.

عاريفوللا ەسىمنىڭ «قازاق ءۇشىن باقسى – ۇنامسىز ادام» دەگەن سوزىنە اباي ولەڭىنىڭ جوعارىدا ءبىز كەلتىرگەن ەكى جولى دالەل بولا المايدى. ونىڭ «ورتاق زيرات» دەۋى دە ءدال ايتقاندىق ەمەس. بۇل جەردە ورتاق زيراتقا دەگەننەن گورى، مۇسىلمان زيراتىنا دەگەن دۇرىس. زيراتتىڭ قاي سەنىمدى ۇستاناتىن قاۋىمعا ءتان ەكەنىن اشىپ ايتۋدىڭ ءمانى زور. ول باقسىنىڭ قازاق ءۇشىن نەگە ۇنامسىز ەكەنىنە، ولگەندە مۇسىلمان زيراتىنا جۇرتپەن بىرگە نەگە جەرلەمەيتىنىنە دالەل ۇسىنبايدى. فيلوسوف رەتىندە تۇسىندىرمەيدى. وزىنە قول سالىپ ولگەن ادامدى زيراتتان بولەكتەۋ سەبەبىن ايتسا دا، باقسىعا كەلگەندە جۇمعان اۋزىن اشپايدى. الدە  يسلامدىق  يلانىمعا  قارسى  كەلىپ  قالاتىن بولعاسىن  اشا  الماي  ما؟

وزىنە قول سالعان كۇناھار اداممەن باقسىنى تەڭ قويۋى، ءتىپتى عالىم ايتاتىن ءسوز ەمەس.

باقسىنىڭ ەمشىلىگى ونىڭ باستى قاسيەتى دەۋگە كەلمەيدى. بۇل – ونىڭ جاناما قىزمەتى. ونىڭ جاراتىلىستان جەگىلگەن جۇمىسى – الكەي مارعۇلان ايتقانداي، تاڭىرىنە ەلشى بولۋ. ول – تابيعاتتا، ياعني اسپان-جەر-سۋدا نە دىبىس بولسا، سونىڭ ءبارىن قوبىزبەن اينىتپاي سالا الاتىن كىسى. دەمەك باقسى ءتاڭىرىنىڭ دابىسىن (دىبىس ەمەس) ۇعىپ، وعان قوبىز ارقىلى جاۋاپ بەرۋشى نەمەسە ونى ادام ساناسىنا قوبىز ارقىلى قۇيۋشى دەۋگە بولادى. باقسىلار كەيدە ەلدەن وقشاۋلانىپ، جالعىز ءوزى تاۋ-تاس، ورمان-توعاي كەزىپ كەتسە، دەمەك ونىڭ تاڭىرىمەن تىلدەسىپ جۇرگەنى. قوبىز سارىنى – بارلىق دىندەگى دۇعا وقۋ ماقامىنىڭ باستاۋ ۇلگىسى دەسەك تە قاتە ەمەس.

ونىڭ ءبيى جاۋىنگەردىڭ رۋحىن كوتەرەتىن، دەنەسىن شىنىقتىراتىن، ەپتىلىككە باۋليتىن اسكەري جاتتىعۋ دەسە بولعانداي. سوندىقتان باقسىنىڭ ءبيىن كەيىنگى جاپسىرىلعان جامان اتتان ادالاپ، شىنايى مازمۇنىن تاۋىپ، ونەر رەتىندە قايتا تۋدىرعان ءجون.

ال فيلوسوف عاريفوللا ەسىم ايتقانداي، باقسى قالاي ۇنامسىز ادام بولدى؟ مۇسىلمان قورىمىنا جولاتپايتىنداي ول نە جازىپ قالدى؟

جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى» اتتى مۇحتار شاحانوۆ ەكەۋى بىرىگىپ جازعان كىتابىندا بىلاي دەپتى: «...تاريحشى نارشاھي (نارشاھي ءابۋ باكىر مۇحاممەد يبن جافار ءال-نارشاھي (899-959) – اۆت.) «بۇقارا تاريحى» اتتى كىتابىندا: «...قۇتايبا مەشىتتەر ورناتىپ، وتقا تابىنۋشىلىق رۋحتاعى شىعارمالاردى جويدى» دەپ جازدى. ءامۋداريا وزەنىن ورلەي سالىنعان ءۇش جۇزدەن استام قالا مەن ەلدى مەكەندى ارابتاردىڭ جەرمەن-جەكسەن ەتكەنىن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن، جازۋىن، ادەت-عۇرپىن تۇبەگەيلى جويىپ جىبەرۋگە كۇش سالعانىن بيرۋني ىزاعا بۋلىعىپ وتىرىپ ەسكە الادى... ...ءسويتىپ عۇن، تۇرىك، حورەزم جازۋىن ءتۇپ ورنىمەن جويعان اراب باسقىنشىلارى كەلەسى كەزەكتە حالىقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىن، ياعني سالت-ءداستۇرىن الماستىرۋ، جەر اتاۋلارىن وزگەرتۋ، كىسى ەسىمدەرىن ارابشالاپ قويعىزۋ، ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ورنىنا قۇربان ايتتى كىرگىزۋگە ايرىقشا كۇش سالعان...»، – دەسە، مۇحتار شاحانوۆ: «اراپتار ەلدى رۋحاني قۇلدىققا سالۋدىڭ توتە جولى الدىمەن بايىرعى ءدىنىن اۋىستىرۋ، سوسىن جازۋىن قۇرتۋ دەپ بىلگەن. ولار عىلىمي تراكتاتتاردى، استرونوميا مەن فيلوسرفيانىڭ نەگىزىن زەرتتەگەن كىتاپتاردى، تاريحي جازبالاردى وتقا جاققان. زيرات باسىنداعى جازۋلاردى، ەسكەرتكىشتىڭ بەتىندەگى تاڭبالاردى وشىرگەن»، – دەپ تولىقتىرا تۇسەدى (ش.ايتماتوۆ، م.شاحانوۆ، «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى»، ا.، «راۋان» باسپاسى، 265-266-بەتتەر).

بۇل تۋرالى اباي قۇنانبايۇلى شىڭعىس ايتماتوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆتان دا بۇرىن ايتىپ كەتكەن. ول بىلاي دەيدى: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ىقىلاسى اتاسىن عارابتان شىقتى دەگەندى ...ۇناتقانداي. ونىسى يسلام ءدىنى بۇرىنعى اتا-بابالاردى ۇمىتتىرىپ، دىندەستەردى جاقىن كورسەتكەندىكتەن... ول كۇندە ناۋرىز دەگەن ءبىر جازعىتۇرىم مەيرامى بولىپ، ناۋرىزداما قىلامىز دەپ، توي-تاماشا قىلادى ەكەن. سول كۇنىن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى ەكەن. بۇل كۇندە بۇل ءسوز قۇربان ايتىنا ايتىلادى، ول ۋاقىتتا جاڭا دىنگە كىرگەن سوڭ ەندى ءبىر بۇحاردان باسقا ءشاھارلاردىڭ دا، جەر-سۋلاردىڭ دا، حالىقتىڭ دا بۇرىنعى اتتارىن بۇزىپتى» («ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققاندىعى تۋرالى» جازباسى).

اراپ جورىقشىلارىنىڭ وزدەرى يسلامعا مويىنسۇندىرۋعا كەلگەن ەلدەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن كوزقاراسى وسىنداي قيراتۋشىلىق پيعىلدا بولعاندا، ماقساتتارىنا جەتەر جولىندا زور كەدەرگى بوپ كەزىككەن باقسىعا قالاي قارايتىنى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى. دەمەك، باقسىنى شەتتەتىپ، ەلگە جەككورىنىشتى قىلعان يسلام ءدىنىن تاراتۋعا اتتانداپ جەتكەن جورىقشىلار مەن ولاردان ءدىن ۇيرەنگەن ءوزىمىزدىڭ اسىرە ءدىنشىلىر دەۋگە بولادى.

وزدەرىن قاسيەتتى سوعىس – عازاۋاتشىلارمىز دەپ سەندىرگەن جورىقشىلار جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ وزگە قۇندىلىقتارىن تىپ-تيپىل ەتىپ جويۋمەن بىرگە، باقسىلاردى دا قۋدالاپ، باستارىنا اڭگىر تاياق ويناتقان. راسىندا قۇراننىڭ وزىندە بۇعان دالەل بولاتىن سوعىس تۋرالى اياتتار جەتكىلىكتى. باقسى وزگە ءدىندى تاراتۋشىلار ءۇشىن الىنباس قامال ءتارىزدى. سول قامالدى قۇلاتپاسا، باقسىنىڭ كوزىن قۇرتپاسا، حالىقتى باقسىدان اجىراتپاسا، يسلام ءدىنىن جاپپاي ەنگىزىپ، ساناعا ۇستەمدىك ەتۋ مۇمكىن ەمەسىن جاقسى تۇسىنگەن. سوندىقتان دا ەكى اراعا مىقتاپ سىنا قاعىپ، باقسىلاردى نەعۇرلىم جاعىمسىز، كۇناھار ەتۋگە تىرىسقان. تىرىسىندە كۇن بەرمەگەن. ولگەن سوڭ دا ارۋاعىن قورلاپ، قورىمعا جولاتپاي، ءدىنى بولەك دەگەن جەلەۋمەن دەنەسىن اۋلاققا وقشاۋ جەرلەگەن. جەرلەۋ دەگەن – قۇرمەتتەپ جەرگە بولەۋ دەگەن ءسوز. باقسىلاردى جەرلەپ ەمەس، شۇقىرعا ءيتتىڭ ولەكسەسى سياقتى كومىپ تاستاعان دا بولۋى مۇمكىن. بۇل – يسلامدى قابىلداماعان ادامنىڭ ءبارى وسىلاي ولگەندە قۇرمەتتەلمەي جالعىز قالادى دەگەنگە يشارا. ويتكەنى بۇرىن باقسىنىڭ سوزىنە يلانىپ، سونىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىقتى ودان بەزدىرمەسە، ءدىنىن ەندىرۋ قيىن بولاتىنىن ولار بىلمەدى ەمەس. مۇنى ولار جاقسى بىلگەن، سەبەبى ءدىن جايۋدا ولاردىڭ تاجىريبەسى اسا مول ەكەنى تاريحتان بەلگىلى.

باقسى جايىندا تەوريا مەن تاجريبەنى توعىستىرعان بەرىك ءجۇسىپوۆ: «بۇرىن باقسىلاردىڭ مىندەتىنە ولگەندەردىڭ جانىن باقي دۇنيەگە شىعارىپ سالۋ دا كىردى» (ب.ءجۇسىپوۆتىڭ اتالعان كىتابى، 38-بەت) دەپ تاماشا دەرەك جازادى. ولاي بولسا، مۇنداي ادام يسلام ناسيحاتشىسىنا زور كەدەرگى بولاتىنى، ونىڭ سول سەبەپتى  ۇنامايتىنى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى.

تاڭىرىلىك سەنىمنىڭ ۇستىنى بولعان باقسىلاردىڭ گەنوتسيدكە، ياعني جاپپاي قىرىپ-جويۋعا ۇشىراۋى التىن وردانىڭ سەگىزىنشى حانى توقتايدان كەيىن تاققا وتىرعان توعىزىنشى حان وزبەككە تىكەلەي بايلانىستى. توقتاي حان ولگەن سوڭ تاق تالاسى باستالىپ، التىن وردانىڭ بەكلەربەگى قۇتلىق تەمىر باستاعان يسلامشىل توپتىڭ قۋاتتى قولداۋىمەن وزبەك توعىرىلجىۇلى حان تاعىنا كوتەرىلەدى. وسى وزبەكتىڭ يسلامشىل بولۋ سەبەبىن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەرەكەت كارىباەۆ بىلاي تۇسىندىرەدى: «اراب تاريحشىسى يبندۋكماكتىڭ (1308-1388) مالىمەتى بويىنشا، ءامىر قۇتلىق تەمىر وزبەكتى تاققا وتىرعىزباي تۇرىپ، ودان بولاشاقتا يسلامدى قولدايتىنى تۋرالى ۋادەسىن الادى» (ب.كارىباەۆ، «التىن وردا تاريحىنىڭ بەيمالىم بەتتەرى»، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، №182, 24.09.2020 جىل). ول تاققا وتىرعاسىن ۋادەسىنە تۇرىپ، يسلامدى التىن وردانىڭ نەگىزگى جانە باستى ءدىنى ەتىپ جاريالايدى. ءسويتىپ، يسلامدى قابىلداماعانداردى، ونىڭ ىشىندە اۋەلى باقسىلاردى قۋعىنعا ۇشىراتىپ، توپ-توبىمەن اشىق ءارى اياۋسىز قىرىپ-جويادى. مۇسىلماندىقتى قابىلداماعان ءوز تۋىسقاندارىن دا ايامايدى. ولاردىڭ بىرقاتارى التىن وردا باعىنىسىنداعى ماسكەۋگە قاشىپ، سوندا ءبىرجولا ءسىڭىپ كەتەدى. تاريحي جازبالاردا بۇلاردىڭ ءبارى حاتتالعان. بۇعان دەيىن جالعىز كوك تاڭىرىنە تابىنىپ، دۇنيەنى تۋلاقشا سىلكىگەن ءوزارا تاتۋ تۇركىلەردى ارالارىنا كەلىپ كىرگەن يسلام يدەياسى كۇن جەگەن داكەدەي ىدىراتادى. ءدىن ءوز يدەيالاستارىن جاقىنداستىرعانىمەن، جالپى ادامزات بالاسىن ءبىر-بىرىنە قارسى قوياتىنىن، باۋىر ادامداردى دا اجىراتىپ، ءبىر-بىرىنە جاۋ ەتەتىنىن وسى مىسالدان-اق كورۋگە بولادى. ۇلى استرونوم، ماتەماتيك مىرزا ۇلىقبەكتى يسلامشىلداردىڭ ۇگىتتەۋىمەن ءوزىنىڭ ءدىنشىل بالاسى ابدەل-لاتيف جەندەتتەرىنە ءولتىرتۋى – سونىڭ مىسالى. قۇراندا يسلام ءۇشىن اكە-شەشەگە باعىنباۋعا شاقىرعان دا ايات بار (عانكابۇت سۇرەسى، 8-ايات). 

الكەي مارعۇلان وزبەك حاننىڭ باقسىلارعا دەگەن كوزقاراسى تۋرالى بىلاي دەيدى: «...باقسىلاردىڭ ءداشتى-قىپشاق ىشىندەگى حالىققا بەدەلى وتە زور، ىقپالى سونداي جويقىن كۇشتى ەدى، ولار وزبەك حاننىڭ يسلامدى قابىل ەتكەنىنە باعىنا قويمادى. وزبەك حان ۇكىم شىعارىپ، ولاردى ولتىرۋگە بۇيىردى» ء(ا.مارعۇلاننىڭ اتالعان كىتابى، 166-بەت).

وزبەك حان ونداي ۇكىم شىعارعاندا قۇرانعا سۇيەنگەنى انىق. تاۋبە سۇرەسىندەگى: «يسلامدى ءدىن دەپ مويىنداماعاندارمەن سۇمىرەيىپ، ءوز قولدارىنان سالىق بەرگەنگە دەيىن سوعىسىڭدار» دەگەن 29-ايات وعان دەم بەرگەن بولار.

وزبەك حان يسلام ىقپالىنا تۇسكەنى سونداي، ەندى ول بيلىك (سوت) ءىسىن شىڭعىس حان قالىپتاستىرعان «ياسا» (جاسا/جاساق – اۆت.) زاڭىمەن ەمەس، شاريعات زاڭىمەن جۇرگىزۋگە پارمەن بەرەدى. حان سايلاۋى، ۇلى جورىقتار، ەل ماسەلەلەرىن تالقىلاپ شەشەتىن شىڭعىس حان تۇسىنان بەرى كەلە جاتقان ۇلىستىق قۇرىلتايدى دا مويىندامايتىن وزىمبىلەمدىك باسقارۋ جۇيەسىن قالىپتاستارادى.

وزدەرىنە مىقتى تىرەك تاپقان دىنشىلدەردىڭ وسىدان سوڭ كۇشىنە ءمىنىپ، باقسىلاردى ەلدەن عانا ەمەس، زيراتتان دا جاپپاي قۋعان كەزى، ءسىرا، وسى تۇس. بۇل قۋعىن التىن وردانى بيلەگەن وزبەك حان ولگەنگە دەيىنگى (1312-1342 جج) وتىز جىلدا تولاس تاپپاعان. شانىشقىدان جىرىلىپ، قاقارلى حاننىڭ قىلىشىنان امان قالعاندارى، ەندى يسلامدى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولىپ، باياعى ارۋاق شاقىراتىن قۇدىرەتىن كورسەتە الماي، تەك قۇران سۇرەلەرىن ايتاتىن ەمشى، بالگەر دەڭگەيىنە قۇلدىراپ كەتەدى. «ءدىن وزبەكتەن قالعان» دەگەن ءسوزدىڭ وتەشاعى وسىنداي.

ەتنوگراف عالىم تاتتىگۇل قارتاەۆادان: «عىلىمي ەكسپەديتسيا بارىسىندا باقسىنىڭ قورىمنان وقشاۋ، جالعىز تۇرعان مولاسىن كوردىڭ بە؟» – دەپ سۇراعانىمدا ول، جولباسشى كىسىنىڭ سولتۇستىك ۇستىرتتەگى «جىلىبۇلاق» قورىمى ماڭايىنان سونداي ءبىر بەيىتتى كورسەتكەنىن ايتتى. بۇدان باسقا جەردەن دە شۇڭكيگەن بىرەر مولا كورگەن ەكەن، بىراق جەرگىلىكتى ەل وندا جاتقان باقسىنىڭ ءجون-جوسىعىن ايتا الماپتى. باسىنا ەسكەرتكىش تاس تا قويماعان. سوعان قاراعاندا، باقسىنىڭ اتى-ءجونىن ماڭگىگە ءوشىرۋدى دىتتەگەن ءتارىزدى.

ايتەۋىر جاپادان-جالعىز تۇرعان باقسى مولاسى تۋرالى دەرەك قازىر جوقتىڭ قاسى. ولاي بولاتىنى، شىن باقسىنىڭ (قازىرگى باقسىمىن دەپ جۇرگەندەردىڭ ەمەس) الدەقاشان جويىلىپ بىتكەنىنەن دەۋگە بولادى. زيراتتاردىڭ ەتەك-جەڭى كەڭەيىپ، باقسىنىڭ جالعىز مولاسى كوپ بەيىتتىڭ اراسىندا قالىپ قويۋى دا مۇمكىن. ءتىپتى ناعىز باقسىلار وزبەك حاننىڭ قىلىشىنان قايمىقپاي، سول قاسقايىپ قارسى تۇرعان كۇيى اجال قۇشقان دەسە دە قيسىنعا كەلەدى. امان قالعاندارى، جاڭا ايتقانداي، مۇسىلماندىق جولعا تۇسۋگە ءماجبۇر بولعان. مۇسىلماندىق جولعا تۇسكەندەرى مۇسىلمان زيراتىنا جەرلەنەتىنى دە بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە، كومۋنيستەر بيلەگەن بەرگى جەتپىس جىلدا يسلامنىڭ جاعدايى مۇشكىلدەنىپ، باقسىمەن كۇرەسپەك تۇگىلى ءوز باستارىمەن قايعى بولىپ كەتتى. بۇل كەزدە راسىندا ناعىز باقسىدان جۇرناق تا قالماعان-دى. قازىر جەكە جەرلەنگەن باقسى مولاسىن تابا المايتىنىمىز سوندىقتان.

باقسىنىڭ جاعىمسىز وبرازىن جاساپ، ونى ەل ىشىنەن الاستاۋمەن بىرگە، حالىقتىڭ رۋحاني دۇنيەسىنە دەندەپ ەنىپ العان جاڭا ءدىن تۇركىلىك نانىم-سەنىم مەن سالت-سانانى كومەسكىلەندىرىپ جىبەرگەن. ونى بۇعان دەيىن دە تالاي عالىم جازدى، ءالى دە جازىپ كەلەدى. ءتىپتى قازاق ەپوستارىنا دەيىن جاۋلاپ، تاڭىرىلىك تۇسىنىكتەردى يسلامي سوزدەرمەن بۇركەمەلەپ باققان. «ونىڭ (شوقاننىڭ – اۆت.) پايىمداۋىنشا، – دەيدى اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ، – يسلام ءدىنى قازاق فولكلورىنىڭ ءتىلى مەن مازمۇنىن شۇبارلاعان» ء(ا.قوڭىراتباەۆتىڭ  اتالعان كىتابى، 441-بەت). وقيعاسى يسلامنان بۇرىنعى، ەجەلگى قازاق ەپوستارىنىڭ كوپشىلىگى «كەشەگى وتكەن زاماندا، ءدىن مۇسىلمان اماندا» دەپ باستالۋىنىڭ سەبەبى سوندا. ءالى دە ىقپالىنان ايىرىلعان جوق. ونىڭ ىقپالى كۇنى كەشە عانا تاسپالانىپ، كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلعان «قورقىت» تەلەحيكاياسىنا دا ءتيدى مە دەپ قاۋىپتەنەم. مەنى بۇل جەردە ءفيلمنىڭ كوركەمدىك ساپاسى نە مازمۇنى ەمەس، بالا قورقىتتىڭ باقسى بولمايمىن دەپ بەزەكتەپ قاشاتىن جەرى ويلانتادى. «باقسىنىڭ مولاسىنداي بولىپ، سوقا باسىم سوستيىپ (سوپيىپ دەگىسى كەلگەن شىعار – اۆت) جالعىز قالۋدان قورىقتىم»، – دەيدى بالا قورقىت مونولوگىندا. تاعى ءبىر جەردە: «باقسىنىڭ قۋ مولاسىنداي سوقا باسىم سوستيىپ جالعىز قالار جايىم جوق»، – دەيتىنى دە بار.

بالا قورقىتتىڭ بۇلاي دەۋىنە مەنىڭ كوڭىلىم يلانا المايدى. اكەسى بولسا – اناۋ-مىناۋ ەمەس، قارا (ۇلى) باقسى. ونىڭ ۇستىنە قورقىت زامانىندا باقسىنى قورىمنان وقشاۋلاپ، بولەك جەرلەۋ دەگەن تۇسىنىك تە بولماعان. وعان دالەل – قورقىتتىڭ كۇمبەزى. «قورقىتتىڭ كۇمبەزى تۇرعان جەر ەرتە زاماننان كەلە جاتقان ۇلكەن قورىم (پانتەون), حالىق اۋزىندا اۋليە بابالاردىڭ قورىمى دەپ اتالادى. بۇل قورىم قازىرگى تەمىر جول بويىنداعى قورقىت ستانتسياسىنان وڭتۇستىككە قاراي بەس شاقىرىم جەردە، سىر سۋىنىڭ جاعاسىندا. قورقىت پەن ونىڭ زامانداستارىنىڭ قابىرى تۋ باستا جارعا تاياۋ ورنالاسىپ، كەيىنگى زاماندا جاسالعان قورىم سولتۇستىك بەتتەگى بەلەسكە قاراي جالعاسقان»، – دەيدى الكەي مارعۇلان ء(ا.مارعۇلاننىڭ اتالعان كىتابى، 192-بەت). ونى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى ك.پ.كاۋفماننىڭ تاپسىرۋى بويىنشا جاسالعان تۇركىستان البومىنداعى فوتوسىنان-اق كورۋگە بولادى. ول فوتو 1862 جىلى تۇسىرىلگەن. سول توڭىرەكتەگى ەل دە وسىنى ايتادى. وسى ولكەدە تۋىپ-وسكەندىكتەن بۇل جاعداي وزىمە دە جاقسى ءمالىم.

«اراپ، پارسى مانەرىنەن مۇلدە ادا كەسەنە قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى ءبىر جىرىم، ەكى مەتردەي»، – دەيدى الكەي مارعۇلان. دەمەك، بۇل دا – وعىزدىڭ ون ەكى ەپوسىن جىرلاعان ۇلى ۇزانى، تۇركى ەپوسىنىڭ اتاسى، باقسى اتاۋلىنىڭ تابىناتىن باباسى، ۇلى باقسى قورقىتقا دەگەن قۇرمەت.

ولاي بولسا «قورقىت» تەلەحيكاياسىنا قورقىت ومىردەن وتكەننەن كەيىن قالىپتاسقان تۇسىنىكتىڭ ەنىپ كەتكەنى وكىنىشتى-اق. الدە وسىلاي ەتۋگە بىرەۋ ماجبۇرلەدى مە؟ بىرەۋ ماجبۇرلەسە دە تاڭعالمايمىن. ول – ابدەن مۇمكىن نارسە. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، قورقىت – يسلامعا قارسى تۇلعا. بۇنداي پىكىردى اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ تا، الكەي مارعۇلان دا جازعان. ءتىپتى يسلامعا قارسىلىقتى قورقىتتىڭ ءوزى جىرلاعان ون ەكى ەپوستىڭ وقيعالارىنان دا تابۋعا بولادى. ال حV عاسىردا حاتقا تۇسكەن ول جىرلاردا يسلامي ۇعىمداردىڭ قولدان قوسىلعانى ايقان بايقالادى. ءتىپتى قورقىتتىڭ اكەسىن قاراقوجا اتاندىرىپ جىبەرەتىن جەرى دە بار. «ولىمنەن قاشۋدىڭ ءوزى – اللانىڭ جازمىشىنان باس تارتۋ...»، – دەيدى شوقان (ش.ءۋاليحانوۆ، اتالعان كىتاپ، 134-بەت. اۋدارعان سامات وتەنيازوۆ).

الدە قورقىتتى ۇلى ۇزان، ۇلى كۇيشى، حان جانىنداعى ويشىل بي ەتىپ كورسەتۋدى مۇرات تۇتىپ، باقسى دەگەن اتتان (قورقىتتان كەيىن قالىپتاسقان جاعىمسىز اتتان) ءبىرجولا اراشالاپ الۋعا دەگەن ارەكەت پە؟ نە بولسا دا «باقسىنىڭ قۋ مولاسىنداي...» دەگەن تۇسىنىكتىڭ بالا قورقىتتىڭ اۋزىمەن ايتىلۋى – ءفيلمنىڭ كەمشىلىگى.

يسلام ورنىعا كەلە، بويىندا تىلسىم قۇدىرەتى بار باقسىلار دا، امالى قۇرىپ، مۇسىلماندانا باستاعان دەدىك قوي. بۇل – باقسىنىڭ ابدەن ازىپ-توزىپ، القىندىسى، جۇقاناسى عانا قالعان كەزى. باقسى اتاۋلىنى بىقپىرت تيگەندەي بەزدىرۋ عاسىردان-عاسىرعا ۇلاسادى. ءسويتىپ، جاڭا ءدىندى ۋاعىزداۋشىلاردىڭ جانىن سالا جامانداپ، تالماي قارالاۋىنىڭ كەسىرىنەن باقسىنىڭ و باستاعى كيەلى قاسيەتى تۋرالى تۇسىنىك وزگەرىسكە ۇشىراپ، حالىق ساناسىنا ۇنامسىز بەينەسى توقىلعان. ەل جادىنا كوزىن الارتقان، جىن يەكتەگەن، قالشىلداپ-دىرىلدەگەن، الدەنەدەن ۇرەيلەنگەن، ەگەر حان قالاسا شىمىرىكپەي باسىن شاۋىپ تاستاي سالۋعا بولاتىن سۇراۋسىز بىرەۋ بولىپ ورنىققان. سولاي ناسيحاتتاۋ ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى. ءتىپتى وقۋلىققا دا ەنىپ كەتكەن. كينودان دا كورەتىنىمىز سول جاعىمسىز وبراز. ماسەلەنى پارىقتاماعان كەيبىر اقىن-جازۋشىلار مەن اقپاراتشى جۋرناليستەردىڭ دە قالامىنا سولاي ىلىگەتىنى بار. بۇل – ناعىز باقسىنىڭ بايىرعى بولمىسىن تانىماعاندىق. يسلامي اقپاراتتىق سوعىستىڭ ناتيجەسى. سونىڭ سالدارىنان تاريحتاعى ناعىز باقسىنىڭ شىنايى بەينەسى تۇتاس ۇلت جادىنان ءوشىپ قالعان. وشىرگەن. ونىڭ ءبىر مىسالى، باقسىنىڭ جىنمەن قوساقتالىپ ايتىلاتىنى. «جىندارىن شاقىردى»، «جىنىنان ايىرىلعان باقسىداي» جانە ت.ب. «جىن» – اراپ ءسوزى. سوندىقتان ول ءسوز باقسىعا يسلام داۋىرىندە تەلىنگەن. سول باياعى باقسىەكەڭدى جەكسۇرىن قىلۋدىڭ ايلاسى. باقسى جىنىن ەمەس، ارۋاعىن شاقىرسا، ارقاسى قوزسا، ءجونى سول. باقسى دەگەن – حاننىڭ ءوزى قايمىعىپ تۇراتىن تىلسىم جاراتىلىس.

مۇقاعالي اقىن كۇندەلىگىنە بىلاي دەپ جازىپتى: «مەن كەيدە ءوز بويىمنان باقسىنىڭ جىنى سەكىلدى (ارۋاعىن شاقىرعانىنداي نەمەسە ارقاسى قوزعانىنداي دەۋ كەرەك ەدى – اۆت) ادۋىندى دۇلەي كۇشتى كورەم. بۇل – قازاقتىڭ رۋح كۇشى!»

ارقالى اقىنعا وسىلاي دەپ ايتقىزعان قانداي قۇدىرەت دەسەڭشى!

جازۋشى ايگۇل كەمەلباەۆانىڭ اقساق تەمىردەن قاشىپ، ارىپ-اشقان، ءولىپ-تالعان باقسىسى: «بۇرىن توعاي كەزگەن بۇلان، تاقىردا ويناق سالعان قۇلان، سۋدا ويناعان الابۇعا، قايىڭ جاپىراقتان سۋ ىشەردە سايراعان بۇلبۇل قۇس مەن ەدىم عوي»، – دەپ ءبىر مەزگىلدە جەتپىس باقسىنىڭ باسى شابىلعانىن ەسىنە الىپ، كوز جاسى ءبىر تىيىلمايدى (ايگۇل كەمەلباەۆا، «تاڭدامالى»، فوليانت»، 2021ج.188-ب. «اقساق قۇلان» اڭگىمەسى). بۇنى سەزىمتال جازۋشىنىڭ ءتۇپساناسىنان شىققان تىلسىم حابار دەۋگە بولادى.

كەيبىرەۋ ايتىپ جۇرگەندەي، يسلامعا دەيىنگى تۇركى جۇرتىن ءومىر ءسۇرۋ ادەبىنەن ماقۇرىم، جابايى، كىسىلىك باعىتىنان اداسقان باقىتسىز بىرەۋ دەۋگە، ءسىرا دا اۋىز بارمايدى. اركىمنىڭ وتەشاعى – وزىنە ءدارى.

مەنىڭ بۇل ماقالامدى دىنگە قارسىلىق ەمەس، ەجەلگى باقسىلاردىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى تۋرالى تولعانىس دەپ قابىلداعان ءجون. باقسىلاردىڭ تاريح قويناۋىنان تۇنشىعا ەستىلگەن زارى دەپ ۇققان دۇرىس. اڭگىمە قازىرگى باقسىلار تۋرالى ەمەس. قازىرگى باقسىمىن دەپ جۇرگەندەردەن ەجەلگى ناعىز باقسىنىڭ كەيپىن تانۋ قيىن-اۋ.

دەگەنمەن باقسىنىڭ اتا-بابالار ارۋاعىن قادىرلەپ سيىنۋى، قاجەت بولسا جاردەمگە شاقىرۋى سياقتى اسىل يدەياسىنان باس تارتۋ – قازاققا جات. سيدنەي وليمپياداسىندا نەبىر مىقتىلاردى قيراتا سوققان بوكسشى ەرماحان يبرايموۆتىڭ رينگكە: «ارۋا-ا-ق!» – دەپ اقىرىپ شىققانىنا دۇنيەجۇزى كۋا بولدى. تۇركى جۇرتى ءبىر ارقالانىپ قالدى. ويتكەنى «ارۋاق جەلەپ-جەبەسىن»، «ارۋاق قولداسىن»، «ارۋاق اتسىن»، «...ارۋاق اتقان وڭالماس» دەگەن ۇعىمدار قازاقتىڭ ساناسىنا مىقتاپ شەگەلەنگەن. «ارۋاق» دەگەن اراپتىڭ ءسوزى دەپ ءجۇر. بىراق ول دا كۇماندى. ارۋاق دەگەن – ءاربىرىمىزدى جارىق دۇنيەگە اكەلىپ،   قىزىلشاقا دارمەنسىز كەزىمىزدەن باعىپ-قاققان، تاۋداي ازامات قىلىپ وسىرگەن اكەمىز بەن شەشەمىز. اتامىز بەن اجەمىز. سول سەبەپتى قازاقتار جەتى اتا ۇعىمىن جادىنان وشىرە المايدى. جەتى اتا – جەتى ارۋاق! «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز» دەگەن تامىرىن تەرەڭنەن تارتقان ءسوز بار قازاقتا. وسى جالعىز اۋىز ءسوزدىڭ تاريحىن قازبالاساق، ءپالساپاسىنا كوز جۇگىرتسەك، كوپ جايتتىڭ سىرى اشىلادى. سونىڭ ءبىرى – جەتى اتاعا تولماي قىز الماۋ. ارۋاقتى سىيلاعان سەبەپتى، ۇيالعان سەبەپتى، ءتىپتى ارۋاقتان قورىققان سەبەپتى سولاي ەتكەن. وزبەك حانعا ىلەسكەن وزبەك تۋىسقاندار يسلامعا بەرىلگەنى سونشا، ءتۇپساناسىنان ارۋاق ۇعىمىنىڭ جويىلىپ بارا جاتقانىن ەندى-ەندى ۇعىنا باستاعان سىڭايلى. اراپ سياقتى جاقىن ادامدارىنا ۇيلەنۋگە ەتتەرى ءولىپ كەتكەن ەدى. اراپتان جۇققان وسىنداي جامان ادەت كاۆكاز مۇسىلماندارىندا دا كەزدەسەدى ەكەن. وندايعا قازاقتىڭ ءسىرا دا بەتى شىداماس.

قازاق دۇنيەتانىمىندا ارۋاققا كوپ نارسە قاتىستى. سونىڭ ءبىرى – شاڭىراق. شاڭىراق دەگەن – ءوزىمىزدى ادام قىلىپ، وزدەرى ارۋاق بولعان اكە-شەشەمىزدىڭ تىرىسىندە قۇرعان وتانى. ال وتان – وتقا بايلانىستى ۇعىم.  سول شاڭىراققا تۇسكەن كەلىن تاعى دا سول ارۋاقتى سىيلاعاندىقتان، قۇرمەتتەگەندىكتەن، كەرەك بولسا قورىققاندىقتان، وتباسىن بۇزىپ، ۇيدەن كەتىپ قالۋ دەگەن كەساپات ويدان اۋلاق بولعان. كيەلى شاڭىراقتىڭ تىنىشتىعىن ويلاعان. ەر ازامات تا شاڭىراقتى شايقالتپاۋعا بارىن سالعان. ال قازىرگى قازاقتىڭ ساناسىندا ارۋاقتى سىيلاۋ، ارۋاقتان قورقۋ تۇسىنىگى قانشالىقتى قالدى؟ اكىم تارازي، تۇڭعىشباي ءال-تارازي اعالارىمىز كىسىنىڭ اتى-ءجونىن جازۋداعى اراپتىق داستۇرگە ەلىكتەيمىن دەپ ءوز اتاسىنىڭ اتىن ەلەۋسىز قالدىرىپ، ارۋاقتاردى وكپەلەتىپ المادى ما ەكەن؟

بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ ارۋاققا قاتىستى ايتقان سوزدەرى بىزگە اسىل ءسوز بوپ جەتكەن. ونىڭ ءبىر مىسالى – «قۇداي اتقان وڭالار، ارۋاق اتقان وڭالماس». الايدا قازاقتىڭ كەيبىر ادەبيەتشىلەرى وسىناۋ ناقىل سوزدەردىڭ تاريحىن زەردەلەۋدىڭ ورنىنا، ولارعا يسلامي دۇنيەتانىمعا كەراعار دەگەن ۇكىم شىعارىپ قويعان.

اڭگىمە باقسىدان، باقسىلار سيىنعان ارۋاقتان شىعىپ تۇر. «باقسى» ءسوزىن موڭعول ءسوزى، پارسى ءسوزى دەپ جان-جاققا تارتاتىندار بار. ءتىپتى سانسكريت (كونە ءۇندى) ءسوزى، اراپ ءسوزى دەپ، ۇيدە جوعالتقان ينەسىن تىستان ىزدەيتىندەر دە تابىلادى. ورتا عاسىرلاردا باقسىنى «قام» دەگەن. قازىرگى تىبا، التاي، حاكاس تىلدەرىندە ءالى كۇنگە دەيىن «قام»، «قامشى». بۇل ەندى قيسىنى بار ءسوز. قورقىتتىڭ ون ەكى جىرىنداعى باتىر ءبامسى بايراقتىڭ اكەسىنىڭ اتى – قام بۋرا.

مەيلى كىم نە دەسە دە، ماعان «باقسى» ءسوزىنىڭ باستاپقى ماعىناسى «باقشى»، ياعني ەلگە باق اكەلەتىن، ادامعا باق سىيلايتىن جان سياقتانادى دا تۇرادى. قىرعىز باۋىرلار دا ءدال وسىلاي، «باقشى» دەپ جازىپ، سولاي ايتادى.  «قام» سوزىنە «-شى» جالعانىپ «قامشى» ءسوزى جاسالعانىنداي، «باقشى» دا «باق» تۇبىرىنە زات ەسىمنەن زات ەسىم تۋدىراتىن «-شى» جۇرناعى جالعانۋى ارقىلى جاسالعان. وسى «-شى، -ءشى» جۇرناعى – ەجەلگى زاماندا ادام ماعىناسىن بەرگەن تولىق ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنى. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندە «كىشى وعلى» دەگەن تىركەس بار. بۇل تىركەس قازىرگى قازاققا اۋدارماسىز-اق تۇسىنىكتى. قۇلمات ومىراليەۆ ول تىركەستى «كىسى وعلى»، عۇبايدوللا ايداروۆ، سارسەن امانجولوۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ۇشەۋى «ادام بالاسى» دەپ قازاقشالاعان. دەمەك، باقشى  سوزىندەگى «-شى» جۇرناعى – وسى «كىشى» ءسوزىنىڭ سوڭعى بۋىنى. «ادام» – اراپ ءسوزى.

ەجەلگى تۇركىلەر دە باق اكەلەدى، باقىتتى ەتەدى دەپ تۇسىنگەن وسىناۋ جۇمباق جان سىرتتان وڭمەڭدەپ كەلگەن جات نانىم-سەنىمنىڭ سىڭۋىنە زور كەدەرگى، مىقتى توسقاۋىل بولعانى ايدان انىق.

باقسىنىڭ ءبىر باسىنا قونعان سان الۋان قاسيەتى سول كۇيى جوق بولىپ كەتپەگەن. ول قازىرگى ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدا ءجۇر. جىراۋلىق، كۇيشىلىك، بيشىلىك، اقىندىق، بي-شەشەندىك، انشىلىك، ارتىستىك، شەجىرەشىلىك، ەسەپشىلىك، سىنىقشىلىق، ەمشىلىك، بالگەرلىك، تامىرشىلىق، قۇمالاقشىلىق جانە تاعى باسقا بولىپ. قانعا بىتكەن قاسيەت قانشا قۋعىن كورسە دە قىن تۇبىندە قالمايتىنى راس ەكەن-اۋ!

نۇرلىبەك ساماتۇلى،

جازۋشى

Abai.kz