اقىلبەك كۇرىشباەۆ. قازاقستاننىڭ وزىندىك «ازىق-تۇلىك كەڭىستىگىن» قالاي قۇرۋ قاجەت؟
اگروونەركاسىپ كەشەنى – قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى جانە ەرەكشە بولاشاعى بار وزەكتى سالاسى. الەمنىڭ ساناۋلى ەلدەرى عانا اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا ءبىزدىڭ الەۋەتىمىزبەن سالىستىرمالى تۇردە عانا تەڭەسەدى. الەم حالىقتارىنىڭ وسۋىنە وراي ازىق-تۇلىكتى ەكسپورتتاۋعا قابىلەتتى مەملەكەتتەر كوپ ۇزاماي الەمدىك نارىقتا كوشباسشى بولاتىنىن بۇگىننىڭ وزىندە دە اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ءبىزدىڭ ەلدە دە مەملەكەت تاراپىنان اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا جىلدان-جىلعا ايرىقشا كوڭىل بولىنۋدە. وسى سالانى قارجىلاندىرۋ كولەمى ۇلعايىپ، جاڭا باعدارلامالار ازىرلەنۋدە، مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ جاڭا تەتىكتەرى جاسالۋدا. ەگەر ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ويداعىداي تۇراقتى ءوسۋىن بايقايمىز: جالپى ءونىمنىڭ كولەمى مەن سالانى ينۆەستيتسيالاۋ ارتىپ، جاڭا اۋىلشارۋاشىلىق نىساندارى پايدالانۋعا بەرىلۋدە.
سونىمەن قاتار، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن سىرتقا شىعارۋ ارتقان سايىن، اۋىلشارۋاشىلىق تاۋارلارىنىڭ باعاسى وسەدى، اۋىلشارۋاشىلىق ەكسپورتىنىڭ قۇرىلىمى نەگە وزگەرمەيدى دەگەن ساۋالدار كوپشىلىكتى ءجيى مازالايدى.
اگروونەركاسىپ كەشەنى – قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى جانە ەرەكشە بولاشاعى بار وزەكتى سالاسى. الەمنىڭ ساناۋلى ەلدەرى عانا اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا ءبىزدىڭ الەۋەتىمىزبەن سالىستىرمالى تۇردە عانا تەڭەسەدى. الەم حالىقتارىنىڭ وسۋىنە وراي ازىق-تۇلىكتى ەكسپورتتاۋعا قابىلەتتى مەملەكەتتەر كوپ ۇزاماي الەمدىك نارىقتا كوشباسشى بولاتىنىن بۇگىننىڭ وزىندە دە اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ءبىزدىڭ ەلدە دە مەملەكەت تاراپىنان اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا جىلدان-جىلعا ايرىقشا كوڭىل بولىنۋدە. وسى سالانى قارجىلاندىرۋ كولەمى ۇلعايىپ، جاڭا باعدارلامالار ازىرلەنۋدە، مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ جاڭا تەتىكتەرى جاسالۋدا. ەگەر ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ويداعىداي تۇراقتى ءوسۋىن بايقايمىز: جالپى ءونىمنىڭ كولەمى مەن سالانى ينۆەستيتسيالاۋ ارتىپ، جاڭا اۋىلشارۋاشىلىق نىساندارى پايدالانۋعا بەرىلۋدە.
سونىمەن قاتار، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن سىرتقا شىعارۋ ارتقان سايىن، اۋىلشارۋاشىلىق تاۋارلارىنىڭ باعاسى وسەدى، اۋىلشارۋاشىلىق ەكسپورتىنىڭ قۇرىلىمى نەگە وزگەرمەيدى دەگەن ساۋالدار كوپشىلىكتى ءجيى مازالايدى.
سەبەبى، وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ باسىم بولىگى الەمدىك نارىقتاعى باسەكەگە تۇسۋگە قاۋقارسىز. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى الدىمەن ءونىمدى ءوندىرۋ بارىسىندا قولدانىلاتىن تەحنولوگيالاردىڭ دەڭگەيىمەن انىقتالادى. دەمەك، بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى تاقىرىپتارىنىڭ قاتارىندا كوتەرىلگەن ماسەلە اۋىل شارۋاشىلىعىنا بولىنگەن قارجىنىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ عانا ەمەس، سالانىڭ عىلىمي يننوۆاتسيالىق جاعىن قالپىنا كەلتىرىپ، ونى جەتىلدىرۋ.
سونداي-اق، كەلەشەكتە قازاقستاننىڭ بۇكىلالەمدىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋى دە كۇن تارتىبىندە تۇرعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى، ولاي بولسا اگروونەركاسىپ كەشەنىندەگى مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىن «سارى قورجىنعا» بايلانىستى قىسقارتۋ كەرەك بولادى دا، سول ساتتە عىلىمدى مەملەكەتتىك ينۆەستيتسيالاۋ بويىنشا بۇل ساناتقا، اتاپ ايتقاندا، «جاسىل قورجىنعا» ونداي شەكتەۋلەر تاراتىلماعان.
سول سەبەپتى تەك بۇگىن تەحنولوگيالىق جەتىلدىرۋ ماسەلەسىنە ساپالى سەكىرىس پەن قولجەتىمدى، ءتيىمدى يننوۆاتسيالار قاجەت. اگروونەركاسىپ كەشەنى ءۇشىن وڭتايلى اگروتەحنولوگيا، جوعارى ونىمدىلىك اكەلەتىن سۇرىپتار مەن بۋداندار، مول ءونىم بەرەتىن مالدار، جوعارى ونىمدىلىككە قول جەتكىزەتىن ماشينالار مەن جابدىقتار كەرەك. وسىنداي يننوۆاتسيا قۇرۋدىڭ نەگىزىن تەك وزىندىك، جوعارى دامىعان اگرارلىق زەرتتەۋ جۇيەسى ارقىلى عانا ىسكە اسىرۋعا بولادى.
تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن بىرنەشە مىسالدار كەلتىرىپ كەتەيىن. قازاقستانمەن سالىستىرعاندا، تابيعات جاعدايى سالقىنداۋ اۆستراليادا بيدايدىڭ ونىمدىلىگى ەكى ەسە كوپ. مۇنىڭ قۇپياسى نەدە؟ اۆستراليا اۋىلشارۋاشىلىق سالاسى بويىنشا الەمدەگى ەڭ ۇزدىك عىلىمي-زەرتتەۋ جۇيەسىن قالىپتاستىردى. اۆستراليا عالىمدارى بيوتەحنولوگيانى ۇزدىكسىز دامىتىپ، سۇرىپتىڭ سيپاتتاماسى بويىنشا ەرەكشە تۇرلەرىن جاساۋعا بولاتىنىن كورسەتتى. گەنوميكا سالاسى بويىنشا عىلىمداعى جەتىستىككە جەتۋ اۋىل شارۋاشىلىعىندا سۇرىپتاۋدى ارزان جانە قىسقا ۋاقىتتا جۇزەگە اسىرۋعا جول اشادى. مىسالى، جۋىردا كۆينسلەند ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى بار-جوعى ەكى جارىم جىل ىشىندە قاجەتتى تۇقىمداردى جيىنتىقتاۋ ارقىلى بيدايدىڭ جاڭا سۇرپىن ويلاپ تاپتى. بۇرىنعى ءداستۇرلى ادىسپەن سۇرىپ جاساۋعا 15 جىلدان استام ۋاقىت كەتەتىن. قورىتا ايتقاندا، اۆستراليا فەرمەرلەرى ءۇشىن ەڭ زاماناۋي اگروتەحنولوگيا مەن سەلەكتسيالىق جەتىستىكتەردە قولجەتىمدىلىك بار. ەلدەگى اگرارلىق عىلىم سالاسىنداعى كۇشتى عىلىمي جاسامپازدىق – اۆستراليانىڭ الەمدىك ازىق-تۇلىك نارىعىنداعى نەگىزگى باسەكەلەستىكتەگى ارتىقشىلىعى.
مال شارۋاشىلىعى سالاسىنان ءبىر مىسال. اقش، فرانتسيا، كانادادا ءىرى قارا مالدى اسىلداندىرۋدى جاقسارتۋ شەتەلدەن اسىل تۇقىمدى مالدى اكەلۋ جولىمەن ەمەس، جوسپارلى تۇردە تۇقىمدىق قۇرامعا گەنومدىق سۇرىپتاۋدى ەنگىزۋ جولىمەن شەشىلۋدە. گەنوتيپتىڭ ەرەكشەلىگىمەن تانىسقان سوڭ ارنايى ادىستەمەنىڭ نەگىزىندە ناقتى ءار مالعا جاس كەزىنەن باستاپ شارۋاشىلىق قۇندىلىعىن تانىپ، ونىڭ ۇزدىك الەۋەتتىك باعىتىن دامىتۋدى انىقتايدى. ودان ءارى قاراي تابىننىڭ اسىل تۇقىمدى قۇندىلىعىن جەدەل كوتەرۋ ءۇشىن جاڭا رەپرودۋكتيۆتى تەحنولوگيا كەڭىنەن قولدانىلادى. ناتيجەسىندە وڭتايلى بۋدانداستىرۋدى تاڭداۋ ارقىلى ناقتى شارۋاشىلىققا قاجەتتى سيپاتتاما نەگىزىندە تابىندى جاساقتاۋعا مۇمكىندىك الادى.
گەنومدىق سۇرىپتاۋدى قولدانۋ ناتيجەسىندە فرانتسيادا سوڭعى 20 جىلدا ساۋىن ءسۇتىنىڭ كولەمىن ءبىر سيىرعا شاققاندا جىلىنا 4-تەن 6 مىڭ ليترگە ارتتىرعان نەمەسە 1,5 ەسەگە وسكەن. بۇل جاعدايدا ءسۇتتىڭ ساپاسى تالاپقا ساي ءتۇرلى باعىتتاعى قايتا وڭدەۋدەن كەيىن دە تۇراقتى بولادى. ارينە، بۇل جاي تەحنولوگيا ەمەس، وسىنىڭ ارقاسىندا اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعىن تۇراقتى جانە ورنىقتى دامىتۋدى قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىندىگى جاسالادى. ال، مالدى اسىلداندىرۋ ءۇشىن شەتتەن تاسىمالدانعان مال ۋاقىت وتە كەلە ءوزىنىڭ تەكتىلىگىن جوعالتادى.
تاعى ءبىر اۋىل شارۋاشىلىعىن يننوۆاتسيالىق دامىتۋعا جارقىن مىسال – نيدەرلاندى ەلى. جەر كولەمى ءبىزدىڭ الماتى وبلىسىنىڭ بەستەن ءبىر بولىگىنە تەڭ بولا تۇرا، جىلىنا قۇنى 50 ملرد. اقش دوللارىن قۇرايتىن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ەكسپورتقا شىعارىپ، الەمدە اقش-تان كەيىن ەكىنشى ورىنداعى ەكسپورتتاۋشى رەتىندە تانىلىپ وتىر. بۇل ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى نەدە؟ نيدەرلاندىنىڭ اگرارلىق سالاداعى ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق ساياساتىنىڭ قالىپتاسۋى نەگىزىنەن الەمدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى جەتەكشى نىسان – ۆاگەنينگەن زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىمەن تىعىز بايلانىستى.
بۇل ەلدە جەكە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى دە جوق. بارلىق تۇبەگەيلى شەشىمدەردى شەشۋ وندىرىستەن كوبىنە شەت قالعان شەنەۋنىكتەر ەمەس، عالىمداردىڭ ەكسپەرتتىك بىلىمدەرى مەن تاجىريبەنىڭ ناقتى ماسەلەلەرى نەگىزىندە دايىندالادى. ۆاگەنينگەن ۋنيۆەرسيتەتى ۇلتتىق اگرويننوۆاتسيالىق كلاستەردى ۇيىمداستىرۋدىڭ جەمىستى قۇرىلىمى بولىپ تابىلادى. ونى نيدەرلاندىنىڭ «ازىق-تۇلىك القابى» دەپ اتاپ، اقش-تىڭ اتاقتى سيليكون القابىمەن تەڭەستىرەدى، ءبىر عانا ءبىلىم ورتالىعىنىڭ كەشەنىنە بىرىكتىرىلگەن، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى، تەحنوپارك پەن ۆاگەنينگەن ۋنيۆەرسيتەتى – گوللانديالىق اگروونەركاسىپ كەرەمەتىنىڭ گەنەراتورى دەۋگە دە بولادى.
كوپتەگەن زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، اگرارلىق عىلىمدى ينۆەستيتسيالاۋ اۋىل شارۋاشىلىعىن تىكەلەي ينۆەستيتسيالاعاننان بارىنشا ءتيىمدى. 1992 جىلدىڭ وزىندە-اق كانادا عالىمدارى اۋىل شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋگە كەتكەن ءار دوللاردىڭ ونىمدىلىگىنىڭ ءوسۋى 40 دوللارعا تەڭەسكەنىن انىقتادى. بۇل مىسالداردان كورىپ وتىرعانىمىزداي، جالپى، الەمدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى مىقتى دامىعان مەملەكەتتەر اگرارلىق عىلىمدى دامىتۋعا باسىمدىق بەرەدى. عىلىم تەك اۋىلشارۋاشىلىق ءوندىرىسىنىڭ نەگىزىندە عانا ەمەس، ول تۇتاسىمەن مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا دا قاتىستى.
مىنە، سوندىقتان ەلباسى بيىلعى جولداۋىندا وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋ جۇيەسىن دامىتۋ مەن اگروونەركاسىپ كەشەنىن اگرويننوۆاتسيالىق كلاستەر نەگىزىندە دامىتۋ قاجەتتىلىگىن اتاپ ءوتتى. دەگەنمەن، بۇگىنگى ورىن الىپ وتىرعان جاعدايلاردى ساراپتاي وتىرىپ، ءبىزدىڭ قازىرگى اۋىلشارۋاشىلىق عىلىمى اتىشۋلى تۇتقاسى جوق شاباداندى ەسكە تۇسىرەدى. ەسكىرگەن شاباداندى لاقتىرىپ جىبەرۋگە قيمايسىڭ، ال سۇيرەتىپ جۇرەر بولساڭ، بيۋدجەتكە تۇسەر پايداسى كۇمان تۋعىزادى. ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت، اۋىلشارۋاشىلىق جۇيەسىن زەرتتەۋدە تەك قارجى كولەمىن ۇلعايتۋ قاجەتتىلىكتى وتەمەيدى. اگرارلىق عىلىمدى ۇيىمداستىرۋدىڭ وزىندە وزگەرىستەر قاجەت. ءبىز اۋىل شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋ جاعىنان الەمنىڭ جەتەكشى مەملەكەتتەرىنەن ايتارلىقتاي كەنجەلەپ قالعانىمىز راس، كوپتەگەن بىلىكتى ماماندارىمىزدى، ءبىرتۇتاس عىلىمي باعىتتارىمىزدى جوعالتتىق. ەندى قايتادان ەلىمىزدە جاڭا زاماناۋي عىلىمي مەكتەپتەردى قۇرۋىمىز قاجەت. بۇل ماسەلەنى ءبىز تەك ءوز كۇشىمىزبەن شەشە المايمىز. سول ءۇشىن الەمنىڭ جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارىمەن ارىپتەستىكتى دامىتىپ، قازىرگى ۋاقىتتاعى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندەگىدەي شەتەلدىك بەلگىلى عالىمداردى تالانتتى جاستارىمىزبەن بىرىگىپ جۇمىس جاساۋعا تارتۋىمىز كەرەك. بۇل بىزگە قىسقا مەرزىمدە سالانىڭ كوكەيكەستى مىندەتتەرىن شەشۋ ءۇشىن جەتىسپەيتىن جەكە قۇزىرەتتىلىگىمىزدىڭ وسۋىنە جاعداي جاسايدى.
الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، قازىرگى ۋاقىتتا اگرارلىق عىلىم مەن جوعارى ءبىلىمدى ۇيىمداستىرۋدىڭ وڭتايلى ءتاسىلى زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرى بولىپ تۇر. تەك وسى ارقىلى عانا عىلىمي-زەرتتەۋ ۇدەرىستەردى، مامانداردى دايارلاۋ مەن عىلىمي ناتيجەلەردى تاجىريبەگە ەنگىزۋدى ۇيلەسىمدى شەشەدى. زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرى وزات يننوۆاتسيالاردى تاجىريبەدە قولدانا الاتىن جانە سالانى تەحنولوگيالىق مودەرنيزاتسيالاۋدى ءىس جۇزىندە وزگەرىسكە كەلتىرەتىن جول كورسەتۋشى مامانداردى دايارلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قورىتا كەلگەندە، اۆستراليا مەن نيدەرلاندىدا اگرارلىق عىلىمي-زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە شوعىرلانعان. ال، اقش، كانادا، ۇلىبريتانيادا سوڭعى جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن عىلىمي قامتاماسىز ەتۋدە زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ءرولىنىڭ ءوسۋ ءۇردىسى بايقالادى. بۇدان ءبىزدىڭ تۇيەتىنىمىز، اگرارلىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستانداعى جاڭا اگرويننوۆاتسيالىق كلاستەردىڭ وزەگى بولۋعا ءتيىس.
پرەزيدەنتتىڭ 2013 جىلدىڭ مامىر ايىندا وتكەن شەتەل ينۆەستورلارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا بەرگەن تاپسىرماسىنا وراي س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇلگىسىمەن اگرارلىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنە اينالدىرۋعا كىرىستىك. دەگەنمەن، بۇگىننىڭ وزىندە-اق بۇل شارالاردى ۇيىمداستىرۋ جونىندە بىرقاتار كەدەرگىلەر كەزدەسۋدە. اۋىلشارۋاشىلىق كەشەنىن يننوۆاتسيالىق دامىتۋ مەن اگرويننوۆاتسيالىق كلاستەر قۇرۋعا باعىتتالعان ەلباسى جولداۋىندا ايتىلعان نۇسقاۋ ءبىزدىڭ جوسپارلارىمىزدى ايقىنداپ، ونى جۇزەگە اسىرۋعا سەنىمدىلىك بەردى. بۇل ارقىلى ءبىز ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتتىڭ كەشەندى دامۋى ارقىلى قازاقستانعا وزىندىك شۇرايلى «ازىق-تۇلىك القابىن» جاساۋعا مۇمكىندىك بەرە الارىمىزعا نىق سەنەمىز.
اقىلبەك كۇرىشباەۆ،
س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، پروفەسسور.
Abai.kz
