مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلىمىزدىڭ دامۋ ستراتەگياسىندا جاستارعا باستى نازار اۋدارىلاتىنىن اتاپ ءوتتى.

جاستاردى قولداۋ ارقاشان پرەزيدەنتتىڭ نازارىندا جەتە ۇستالىنىپ كەلەدى. دۇرىس باعدارلاردى قالىپتاستىرۋ، سونداي-اق جاستاردىڭ پاتەرناليستىك جانە قامقورشىلىق كوڭىل-كۇيىن تومەندەتۋ جونىندەگى شارالاردى كۇشەيتۋ تۋرالى ايتا كەلە، پرەزيدەنت:  «ءبىز قالالاردا جايلاستىرىلماعان جاستارمەن ناقتى جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. جاستار اراسىندا سەنىمگە يە، پايدالى قوعامدىق قىزمەتپەن اينالىسۋعا دايىن كوشباسشىلاردى تارتۋ. مەملەكەت جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋ، ءبىلىم بەرۋ جانە وقىتۋ سالاسىندا بىرقاتار ماڭىزدى جوبالاردى ىسكە اسىرۋدا. بىراق، الەۋمەتتىك ساۋالناما ناتيجەسى كورسەتكەندەي، جاستاردىڭ كوپشىلىگى ولار تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيدى. مۇنداي جاعدايدى باتىل وزگەرتۋ كەرەك»، - دەپ اتاپ ءوتتى قاسىم-جومارت توقاەۆ.

قازاقستانداعى  جاستارعا ۋاقىتپەن قاتار ادىمدايتىن قانداي ساياساتى قاجەت؟

جاستار ساياساتى ۇنەمى وزگەرىستەرگە مۇقتاج ەكەندىگى ەشكىمگە ەشقاشان داۋ تۋدىرعان ەمەس.  قازىرگى قازاق قوعامىنا ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ الەمدىك ترەندتەرىن ەسكەرۋگە تۋرا كەلىپ وتىرعانى دا جاسىرىن ەمەس، قايتا ءومىر شىندىعى. بۇل تۋرالى وتاندىق ساراپشىلار ءتۇرلى قيسىنداعى ويلارىن جۇرت تالقىسىنا سالۋدان تايىنعان جوق.

پسيحولوگتار جاستاردىڭ ساناسىنا اسەر ەتەتىن الەمدىك ماڭىزدى ترەندتەردىڭ ءبىرى - وتباسى ينستيتۋتىنىڭ السىرەۋى دەپ سانايدى. ستاتيستيكا ءبىرىنشى بالانىڭ تۋى جانە نەكەگە تۇرۋ جاسىنىڭ ايتارلىقتاي تومەندەگەنىن الدىمىزعا تارتا باستادى. بۇل ۋربانيزاتسيا مەن جاس ايەلدەردىڭ مانساپ قۇرۋعا دەگەن قۇلشىنىسى ەندى وتباسى ينستيتۋتىنا اسەر ەتەتىنىن كورسەتەدى. بالكىم، نەكە قيۋ ماسەلەسىنە ادامدار سانالى تۇردە قارايتىن شىعار.

بۇنى زارداپتى دا، تەرىس ترەند دەپ ساناۋعا بولمايدى. بىزگە بۇل ۇنايدى، ويتكەنى وتباسى قۇرۋدىڭ الدىندا مىقتى قارجىلىق ىرگەتاس قالاۋشىلىققا تالپىنۋ ماقتاۋعا تۇرارلىق. بۇدان باسقا، قوعام، اسiرەسە قالالاردا ءداستۇرلi ەمەس وتباسىلارعا نەعۇرلىم ءتوزiمدi بولا تۇسۋدە. جالعىز عانا اتا-اناسى بار وتباسىلار كوبەيە باستادى. ايتا كەتەرلىك جايت، بالا تۋدان سانالى تۇردە باس تارتقان كەزدە ورىن الاتىن جايت: child-free قازاقي ساناداعى ادامداردى تاڭ قالدىرادى. سونداي-اق، سانالى جالعىز ومىرگە نەگىزدەلگەن سولوگاميانى تاڭداعان ادامدار دا بار. باتىستان بىزدەگى ورىس ءتىلدى الەۋمەتتىك ورتادا ەندى-ەندى بەلەڭ الا باستاعان child-free پەن سولوگاميا ءۇردىسى وزىنە نازار اۋدارتىپ، جاستاردى بۇل قاتەرلى ۇردىستەن ارىلتۋ ءۇشىن بيلىك پەن ۇكىمەت تاراپىنان ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن ءتالىم-تاربيە باعدارلامالارى جاسالۋعا ءتيىس. جالپى، قازاقستانداعى مۇنداي ترەندتەر حالىقتىڭ قارتايۋىنا الىپ كەلۋى مۇمكىن، بۇعان قوعام دا، بيلىك تە دايىن بولۋى ءتيىس.  - دەيدى وتاندىق پسيحولوگتار.

ساراپشى سونداي-اق جاستاردىڭ تاماق ءىشۋ مادەنيەتى وزگەرگەنىن پروبلەما رەتىندە دابىل قاعىپ، ۇلتتىق قاتەر رەتىندە العا تارتا باستادى. قالالىق جەرلەردەگى وتباسىلىق باسقوسۋلاردا ولار ۇنەمى جەڭىل تاماقتانۋدى ارتىق كورىپ، تاپسىرىسپەن تاماق الدىرىپ اۋقاتتانۋدى حوش كورەدى. جالپى، جاستار وزدەرىنىڭ اكە-شەشەلەرى سياقتى ەمەس، جەدەلدەتىلگەن باتىستىق فورماتتا ءومىر سۇرەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ولاردىڭ الەمى سمارتفوندارداعى سۋرەتتەر سياقتى جىلدام وزگەرىسكە تۇسەدى. جاستار جالپاق تاباندى ىڭعايلى اياق كيىم كيىپ، سپورتپەن شۇعىلدانادى جانە بارلىق نارسەدە امبەباپتىلىققا ۇمتىلادى.

اتاپ ايتار بولساق، قازاق داستۇرىندە تاماقتانۋ ارقاشان ۇلكەن مانگە يە.  جانەدە ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن تاربيەلىك باعىت-باعدارعا ارقا سۇيەيدى. الىسقا بارماي، مىسال ءۇشىن ايتار بولساق، وتباسى مۇشەلەرى بارلىق ءۇي يەلەرىنىڭ جينالۋىن ارقاشان كۇتكەن. تاماققا تەك وتباسىنىڭ ۇلكەنى نەمەسە اكەسى قول سالعاننان كەيىن عانا كىرىسۋگە بولادى. ءبىز بۇل ارادا  اسىلعان ەتتىڭ كادەلى مۇشەلەرىن تۋىسقاندار اراسىندا ءبولۋ ءداستۇرى تۋرالى ايتپايمىز. قازىر جاستار ءۇشىن ۋاقىت تىم تاپشى. سول سەبەپتى ولاردىڭ ارقانى كەڭگە سالىپ، ۇزاق تۇسكى اسقا، شاي ىشۋگە ۋاقىتتارى مۇلدەم جوققا ءتان. ولار كەز كەلگەن جەردە تاماق ءىشىپ، ينتەرنەت ارقىلى تاماق جەتكىزۋگە تاپسىرىس بەرە الادى. بۇل جاڭادان ءومىر سالتىمىزعا ەنگەن عادەتتى جامان دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى. ويتكەنى، بۇل ۋاقىت تالابى شىعار. بىراق بىرىڭعاي داستراحان وتباسىن بىرىكتىرۋ، تۋىستىق بايلانىستار مەن داستۇرلەردى نىعايتۋ ءتاسىلى رەتىندە كەيبىر وتباسىلاردا ءوز ماڭىزدىلىعىن بىرتىندەپ جوعالتىپ بارا جاتقانى قىنجىلتادى. سوندىقتان اعا بۋىن جاستاردى وتكەنگە كۇل شاپشاۋعا ۇنەمى ۇندەپ وتىرۋى كەرەك. جانە بۇل مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىنىڭ وزەكتى سالاسىنا اينالعانى دا تەرىس بولميادى. ۇلتتىق تاماقتانۋ ءداستۇرىن جادىدان ۇلت تا، بيلىك تە شىعارماۋى قاجەت.

ەكونوميستەردە مەملەكەتتىڭ جاستارعا قاتىستى ۇستانۋعا ءتيىس ساياساتتارىنا قاتىستى ءوز پكىرلەرى مەن ويلارىن جاريا ەتە باستادى. جاستار اراسىندا ستارتاپتاردى قۇرۋ مەن فريلانس-قىزمەتتەر نارىعىنىڭ ءوسۋ ترەندى بۇل ورايدا كوپ نارسەگە كوزىمىزدى اشادى. كىشكەنتاي كەزىنەن جەلىدە «ءومىر سۇرۋگە» ۇيرەنگەن جاس ۇرپاق ءوزىن جاھاندىق الەمنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە سەزىنەدى جانە ءوزىن-ءوزى ىسكە اسىرۋدىڭ شەكاراسىنىڭ شەكتەۋلشى ەمەستىگىن جان-تانىمەن سەزىنەدى. وسى  ءوزىن جاھاندىق الەمنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە سەزىنەتىن ءھام ءوزىن-ءوزى ىسكە اسىرۋدىڭ شەكاراسىنىڭ شەكتەۋلشى ەمەستىگىن جان-تانىمەن سەزىنتىن جاستاردى مەملەكەت تاراپىنان تۇرلىنشە قولداۋ جاساۋ كۇن تارتىبىندە تۇر.

قازىرگى جاستار بارلىق جاعىنان دا بوستاندىقتى باعالايدى. بۇل ورايدا قازاقستانداعى 2 ملن ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعانداردىڭ باسىم بولىگى – جاستار ەكەنىن ەستە ۇستاۋعا ءتيىسپىز. ولار ۇنەمى ءوز بەتىمەن ۇيرەنۋ بارىسىندا  يگەرەتىن كاسىپتەرى مەن قىزمەت سالاسىنا قىزىعۋشىلىقتارى وتە تەز وزگەرتەدى. اكە-شەشەلەرى سياقى جاعدايىنا قاراماي، قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ، پاتەر ساتىپ المايدى. قارجىلىق جاعدايىن بايىپتاپ، مەملەكەت ۇسىنىپ وتىرعان يپوتەكالىق باعدارلامالارعا ەش قىزىعۋشىلىق تانىتپايدى. كورپەسىنە قاراي كوسىلىپ، تەك جالعا الىنعان تۇرعىن ۇيدە ءومىر ءسۇرۋدى ءجون كورەدى. ءارى بۇل قادامعا ءوز وتانى قازاقستاندا ەمەس، كوپ جاعدايدا وزگە دامىعان ەلدە بارۋدى قۇپ سانايدى. بۇل ماسەلەنىڭ ءبىر جاعى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، جاستار اراسىن دەندەپ جايلاعان سالىق تولەمەيتىن كولەڭكەلى تابىس ماسەلەسىن مەملەكەت تاراپىنان شەشۋ ماڭىزدى دەگەندى ەكونوميستەر ورىندى ءسوز ەتىپ كەلەدى. بۇل جاستارىمىزدىڭ ادال ەڭبەك ەتۋگە دەگەن باتىستىق بيزنەستىك ءومىر سالتىنىڭ بىزدە دە ورنىعۋىنا نەگىز بولادى.

الەۋمەتتانۋشىلارىمىزدا جاستار ساياساتىنا قاتىستى ءوز پكىرلەرىن جۇرت اراسىنا كەڭىنەن تاراتا باستادى. بۇل ۇلت بولىپ قۇلاق تۇرەرلىك دۇنيە. جاستار ءۇشىن ونلاين-ورتا كادىمگى ءومىر سالتى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى باعدارلامالاۋ تىلدەرىن، بەينە-كونتەنت جاساۋ تاسىلدەرىن، الەۋمەتتىك جەلىلەردى جۇرگىزۋدى جەتە مەڭگەرۋگە تىرىسادى. بۇل ولاردى وزىنە ءتانتى ەتەدى. جاستار ءۇشىن ديدجيتاليزاتسيا - ۇيرەنشىكتى عادەت. سوندىقتان، بۇكىل قوعام بولىپ، اتتانداپ، جاستاردىڭ سمارتفوندارىن الىپ قويۋ نەمەسە ينتەرنەتتە از ۋاقىت وتكىزۋدى تالاپ ەتۋ پايداسىز دا، بەكەرشىلىك دۇنيە. وندا تەك ويىن-ساۋىق قانا ەمەس، قۇرداستارىمەن قارىم-قاتىناس، ءبىلىم، كاسىبيلىكتىڭ ءوسۋى جانە جالپى العاندا الەمدىك پروگرەستى انىقتايتىن بارلىق نارسە بار ەكەندىگىن جاستار ساياساتىمەن اينالاسۋشىلار ۇنەمى ەستەرىنە ۇستاپ، سوعان ىڭعايلانىپ بەيىمدەلۋگە ءتيىس.

جوعارىدا ءسوز ەتكەنىمىزدەي، قازاقستاندىق جاستار ءارتۇرلى جانە ءبىر-بىرىنەن تۇبەگەيلى ەرەكشەلەنەتىن ءتۇرلى توپتاردان تۇرادى. ەندى ەلىمىزدە تەك بىرىڭعاي باتىس مادەنيەتى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كارىس، جاپون جانە قىتاي مادەنيەتى دە تانىمالدىلىققا يە بولۋ ۇستىندە. مۇنىڭ سەبەبى - بۇكىل الەمدە ك-رور، انيمە-سەريالدار، مانگا كوميكستەرىنىڭ تارالۋىنان تۋىنداپ وتىر. بۇل ورايدا، اسىرەسە، وڭتۇستىك كورەيانىڭ كرەاتيۆتى ەكونوميكا ونىمدەرىنىڭ تانىمالدىعى كورەيالىق ونەركاسىپتىك تاۋارلارعا - كوسمەتيكاعا، كيىمگە، تاماق ونىمدەرىنە، جۋ قۇرالدارىنا جانە گيگيەنا قۇرالدارىنا قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىنى دا راس. بۇل جاستار ساياساتىندا ۇكىمەت پەن بيلىك ەسكەرۋگە ءتيىس ءبىر دۇنيە دەگىمىز كەلەدى.

ەكىنشى جاعىنان، قازاقستاندا يسلامدانۋ ءۇردىسى قارىشتى قاداممەن ءوسىپ كەلەدى. ورازا ۇستاۋ، مەشىتكە بارۋ، قايىرىمدىلىق ۇيىمدارىن ۇيىمداستىرۋ، سونداي-اق مەكتەپتەردە حيدجاب كيىپ ءجۇرۋ قوزعالىسىنىڭ ارتۋى يسلامدانۋعا  دەگەن ۇمىتىلىستىڭ ناتيجەسىن كورسەتەدى. دامىعان ەلدەردە دىندارلىق تومەندەپ كەلەدى جانە وسى تۇرعىدان العاندا ءبىز وسى الەمدىك ترەندتەن ارتتا قالامىز. ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى تومەندەگەن جەردە دىندارلىق وسەدى دەپ ەسەپتەلەدى. قازىرگى تاڭدا ورتالىق ازيا ەلدەرىندە جاستار اراسىندا دىنگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتقانىن كورىپ وتىرمىز، وندا مەشىتتەر سالىنىپ جاتىر، كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ قاتىسۋىمەن ءدىني مەرەكەلەر اتالىپ وتىلۋدە. بۇل ترەندتى ەلەمەۋگە بولمايدى دەپ ويلايمىن. ءبىر جاعىنان، دىنگە سەنۋشىلەردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن بۇزۋعا جول بەرۋگە بولمايدى، ەكىنشى جاعىنان - مەملەكەتىمىزدىڭ زايىرلىعى، تولەرانتتىلىق، بارلىق دىندەر مەن كونفەسسيالاردى قۇرمەتتەۋ قاعيداتتارىن ساقتاۋ كەرەك، - دەيدى سوتسيولوگتارىمىز ءوز زەرتتەۋلەرى مەن تالداۋلارىندا.

جاستار ساياساتىنداعى تاعى ءبىر پروبلەما NEET ساناتىنا كىرەتىن جاستار توبى بولىپ تابىلادى. ولار ەشقايدا جۇمىس ىستەمەيتىن جانە وقىمايتىن ادامدار ساناتىنا جاتادى. بۇعان الەۋمەتتانۋشى عالىمدارىمىز كاسiپتiك باعدارلاۋدىڭ السiزدiگi ىقپال ەتەدi دەپ ەسەپتەيدى. سول سەبەپتى، ەكتەپتەر مەن كوللەدجدەردiڭ تۇلەكتەرi وزدەرiنە سايكەس كەلمەيتiن ماماندىقتاردى تاڭدايدى دا كەيىنەن ومىرلىك وكىنىشكە ۇرىنادى.

وسى ورايدا ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز جاستار تاراپىنان ماماندىقتى تاڭداۋعا وتە ءجيى اتا-انالار، پەداگوگتار اسەر ەتەدى. اتا-انالار، پەداگوگتار جاس ادامنىڭ نەنى قالايتىنا قۇلاق اسپايدى دا، ءوز پىكىرىن اشىپ ايتۋىنا ەش جول بەرمەيدى. كەرىسىنشە، قانداي دا ءبىر ماماندىققا دەگەن سۇرانىستىڭ بارلىعى جانە بىتىرگەننەن كەيىن الاتىن جوعارى جالاقى تۋرالى ايتىپ ميىن ءشىرىتىپ قولدارىنا بەرەدى. بىتىرگەننەن كەيىن جۇمىس تابۋ تاپپاۋى ەشكىمنىڭ باسىن قاتىرمايدى. تەك سونى عانا وقۋ كەرەك پە، وقۋ كەرەك دەگەن ۇستانىم عانا جاس جىگىت پەن قىزدىڭ ميىنا سىڭىرىلەدى. ناتيجەسىندە وقۋ ورنىندا وقيتىن ادام ءۇشىن وقۋ جىلدارى زايالىقپەن وتەدى دە، ال وقۋدى بىتىرگەنى تۋرالى الىنعان قۇجاتى ەش جەرگە جارامسىز بولىپ قالا بەرەدى. كاسىپتىك باعدارلاۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە كوبىنە قازاق ۇلتىنا ءتان عادەت ەڭبەك نارىعىندا تالاپ ەتىلمەيتىن ماماندىقتى تاڭداۋ تراگەدياسى. اقىپ اياعىندا، ءبىتىرۋشى ديپلوم الىپ، جۇمىس تابا الماي، جۇمىسسىزدار قاتارىن تولىقتىراتىندىعىن كاسىپتىك باعدارلاۋشىلار زارىن قىلىپ ايتۋدا.

قورىتىندىلاي كەلە، قازاقستاندا جاستاردى قولداۋدىڭ جاڭا شارالارى بەلسەندى ازىرلەنىپ، ەنگىزىلىپ جاتقانىن اتاپ وتۋگە بولادى. بۇل ءبىلىم بەرۋدە، جۇمىسقا ورنالاسۋدا، بيزنەس-دامۋدا، تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىندە قولداۋ كورسەتۋدى، سونداي-اق زياندى ادەتتەردىڭ الدىن الۋدى قامتيدى. مۇنداي باستامالاردىڭ جوعارى دەڭگەيدە ماقۇلدانۋى مەن قولداۋىنا يە بولۋى ماڭىزدى، بۇل وسى پروبلەماعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەلەۋلى كوزقاراستى بىلدىرەدى.

Abai.kz