كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى – «شەتەلدەگى قازاق بالالارى» باعدارلاماسىنىڭ اۆتورى، جۇرگىزۋشىسى ءارى پروديۋسەرى جانار بايسەمىزوۆا وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا تولىق جاۋاپ بەرىپ وتىر.

جانار شەتەلدەگى تەلەحابارلار تۋرالى ساۋالعا جاۋاپ بەرە كەلىپ، بىلاي دەيدى: «ەۋروپا ەلدەرى مەن امەريكا، كانادادا كورگەنىم ول جاقتاعى تەلەحابارلاردى، جاڭالىقتاردى وتە ەرەسەك ادامدار جۇرگىزەدى. وتىزدان اسقان، قىرىق، ەلۋ، الپىس، ءتىپتى جەتپىستەن اسقان ومىردەن كورگەن-بىلگەنى بار، ساراپتاما جاساي الاتىن، سويلەم قۇراي الاتىن. قوعامدىق پىكىرى قالىپتاسقان، وڭ-سولىن اجىراتقان، ەموتسياسىن تيا الاتىن، حالىقتى وزىنە سەندىرە الاتىن، قاراتا الاتىن، وي-ءورىسى كەڭ كاسىبي ماماندار. جاستار ەفيرگە كەلۋ ءۇشىن ۇزاق جولدان، تاجىريبەدەن وتەدى».

Abai.kz

- بارلىعى ءتىلدى ۇمىتقان. وتانى ءۇشىن بىردەڭە ىستەر كويار دەگەنگە سەنۋ قيىن، امان بولسىن، بارلىعى ساۋ بالالار ەكەن، بۇرىن ايتۋشى ەدى اۋرۋ بالالاردى عانا بەرەمىز دەپ.

- ارينە، ەس توقتاتپاي ەلدەن كەتكەن قاراكوزدەردەن باسقا نە كۇتەمىز؟! ولاردىڭ قازاقىلىقتان اجىراعانى ءۇشىن تاريح الدىندا ءوزىمىز جاۋاپتىمىز. ولاردىڭ كىناسى جوق. ءسابي كەزدەرىندە ولاردان ەشكىم  سۇراعان دا جوق، سەنى شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ اسىراپ الۋىنا قالاي قارايسىڭ دەپ. ولار جاۋاپ تا بەرە المايتىن شاقتا ەدى...

كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى – «شەتەلدەگى قازاق بالالارى» باعدارلاماسىنىڭ اۆتورى، جۇرگىزۋشىسى ءارى پروديۋسەرى جانار بايسەمىزوۆا وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا تولىق جاۋاپ بەرىپ وتىر.

جانار شەتەلدەگى تەلەحابارلار تۋرالى ساۋالعا جاۋاپ بەرە كەلىپ، بىلاي دەيدى: «ەۋروپا ەلدەرى مەن امەريكا، كانادادا كورگەنىم ول جاقتاعى تەلەحابارلاردى، جاڭالىقتاردى وتە ەرەسەك ادامدار جۇرگىزەدى. وتىزدان اسقان، قىرىق، ەلۋ، الپىس، ءتىپتى جەتپىستەن اسقان ومىردەن كورگەن-بىلگەنى بار، ساراپتاما جاساي الاتىن، سويلەم قۇراي الاتىن. قوعامدىق پىكىرى قالىپتاسقان، وڭ-سولىن اجىراتقان، ەموتسياسىن تيا الاتىن، حالىقتى وزىنە سەندىرە الاتىن، قاراتا الاتىن، وي-ءورىسى كەڭ كاسىبي ماماندار. جاستار ەفيرگە كەلۋ ءۇشىن ۇزاق جولدان، تاجىريبەدەن وتەدى».

Abai.kz

- بارلىعى ءتىلدى ۇمىتقان. وتانى ءۇشىن بىردەڭە ىستەر كويار دەگەنگە سەنۋ قيىن، امان بولسىن، بارلىعى ساۋ بالالار ەكەن، بۇرىن ايتۋشى ەدى اۋرۋ بالالاردى عانا بەرەمىز دەپ.

- ارينە، ەس توقتاتپاي ەلدەن كەتكەن قاراكوزدەردەن باسقا نە كۇتەمىز؟! ولاردىڭ قازاقىلىقتان اجىراعانى ءۇشىن تاريح الدىندا ءوزىمىز جاۋاپتىمىز. ولاردىڭ كىناسى جوق. ءسابي كەزدەرىندە ولاردان ەشكىم  سۇراعان دا جوق، سەنى شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ اسىراپ الۋىنا قالاي قارايسىڭ دەپ. ولار جاۋاپ تا بەرە المايتىن شاقتا ەدى...

- جانار، ءوز وتباسىڭ بار ما؟ بالالار ۇيىنەن بالا باعىپ الۋ ويىڭ بار ما؟

- ازىرگە وتباسىن قۇرعان جوقپىن. بىراق بالا اسىراپ الۋ ويى ماعان مەكتەپ جاسىندا كەلگەن. مۇمكىن وسى تاقىرىپپەن اينالىسۋىما دا سول تۇرتكى بولعان شىعار. وسى تۇستا ايتا كەتۋ كەرەك قازىر جالعىز باستى ادامدارعا بالا بەرىلمەيدى. ءسابي تەك تولىققاندى وتباسىندا ءوسۋى ءتيىس دەگەن تۇجىرىم قالىپتاسقان. بىراق ەلىمىزدە بالانى ومىرگە اكەلەتىن بيولوگيالىق ساعاتى ءوتىپ كەتكەن ايەلدەر وتە كوپ. بۇل دا ويلاندىراتىن ماسەلە.

- جانار ءسىڭىلىم، ءسىزدىڭ باتىس ەلدەرىندەگى قازاق بالالارى تۋرالى باعدارلاما ارقىلى وبەكتيۆتىك اقپارات بەرۋگە تىرىسقانىڭىزعا ريزامىز. ايتپەسە رەسەيدە ساياسي استارمەن ورىس بالالارىن اسىراپ العان امەريكاندىق وتباسىلارىن جاپپاي قارالاۋ ورىن الدى. بىزدە دە جىلى ۇيىندە وتىرىپ الىپ اۋزى كوپىرەتىن"پاتريوتتار" جەتكىلىكتى ال ءوزى سول اۋرۋ بالالاردىڭ بىرەۋىن الۋعا ەش قۇلقى جوق /جالپى ءبىزدىڭ سانا، مەنتاليتەت ارتا قالعان. باياعىدان بىزدە بالا اسىراپ السا ودان شىندىقتى جاسىرىپ الەك بولادى،ت.س.س./ قۇدايشىلىقتى ايتۋ كەرەك: ارينە بالالاردىڭ كەتكەنى وكىنىشتى بىراق ول بۇل جاقتا بالا بولىپ جارىتپاس ەدى! شەت ەلدىكتەرگە كوبىنەسە ناۋقاس بالالاردى بەرەدى ولار كوپ اقشامەن ەمدەپ ء"تىرىلتىپ الادى". سويتە تۇرا جالپىلداپ، جاسىرماق تۇگىل دومبىراسىن دا ويناتىپ وتىرادى. ەندەشە، بوس ءسوز نە كەرەك؟! ءسىز سول امەريكاندىقتاردىڭ ت.ب. ۇيلەرىنە كىرىپ كەلگەندە اعىلشىنشا دا ءبىر ەكى ءسوز ايتىپ، ياعني "سىيعا سىي سىراعا بال " دەگەندەي نازىك ەتيكالىق شەكارانى ۇستانساڭىز نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى ولار بىلدىرمەگەنىمەن كەيبىر نارسەلەر كوڭىلدەرىنە كەلۋى دە مۇمكىن، باسىنۋىمىزعا بولمايدى. سىپايىلىقتى قويا تۇرساق، اڭگىمە ساتىلىپ كەتكەن ءتىرى "تاۋار" جايلى بولىپ تۇر. ولاردى انالارى ءبىر تاستاپ سوسىن وكىمەت ساتىپ جىبەرگەن، ورىس بولسا "ارى كەت!" دەر ەدى. بولعان ءىس بولدى. ول – تاعدىر. ەندى بالالاردىڭ سول جاققا اداپتاتسيالانىپ باقىتتى بولىپ كەتۋىن عانا ويلاعان ءجون. وسىنى ەسكەرسەڭىز, راحمەت.

- ورىندى پىكىر. سىزگە ايتارىم، قازاق بالالارىن اسىراپ العان ءار شەتەلدىك وتباسىنا بارعاندا سىپايىلىق ساقتايمىپ، ادەپتەن وزعان جەرىم بولعان جوق. 

- جانار قارىنداسىم، شەتەلدەگى قازاق بالالارىنىڭ قازىرگى تاعدىرىن ءبىلۋ ارينە، قاجەت. ەڭبەگىڭە ەل ريزا. بىراق، سولاردىڭ جات ەلگە قالاي، قانداي جولدارمەن جانە قانشاعا كەتىپ جاتقانىمەن اينالىسقان ادام جوق. جۇرەكتىلىگىڭدى كورسەتىپ، ماسەلەنىڭ وسى جاعىمەن اينالىسىپ كورشى. ن.قوشامانۇلى.

- راحمەت! سەنىم ارتقانىڭىزعا. بۇيىرسا، ول دا بولار...

- جانار، مەرەكەڭ قۇتتى بولسىن! جوباڭ كرەمەت! ۇلتقا پايدالى جۇمىس جاساپ ءجۇرسىڭ، راحمەت ساعان. ءار حابارىڭدى كورگەن سايىن كوزىمە جاس كەلەدى. اسىرەسە، اقش تا جۇرگەن جاننا دەگەن قىز سويلەپ تۇرىپ جىلاعاندا جۇرەگىم اۋزىمى تىعىلدى. جيناپ جۇرگەن ماتەريالدارىڭدى بىرنەشە جەرگە ساقتاپ قوي. وسى قازاق بالالاردى اسىراپ العانداردىڭ ىشىندە اراب ەلدەرى نەمەسە تاياۋ شىعىس ەلدەرى بار ما ەكەن؟ اسىراپ العان وتباسىلاردا مۇسىلماندار بار ما ەكەن؟

- راحمەت! بۇل مەنىڭ عانا ەمەس، شىعارماشىلىق ۇجىمنىڭ ەڭبەگى! وكىنىشكە قاراي ءوزىم ارالاعان وتباسىلاردىڭ ەشبىرى مۇسىلمان ەمەس. بىزدەن بالا اسىراپ العنا ەلدەر ىشىندە تۇرىك باۋىرلارىمىز دا بار، ازىرگە ولارمەن جولىقپادىق. قىرعىزدار دا بىزدەن بالا العان. اراب ەلدەرىنەن جوق.  

- اسىراپ العان بالالاردىڭ دەنە مۇشەسىن وزىنە سالدىرىپ الادى، بالالار جارىمجان جۇرەدى دەگەن اقپار جايلى نە انىقتاي الدىڭىز؟

- وسىنى ويلاسام، تۇلا بويىم تۇرشىگىپ كەتەدى. كەيبىر شەتەلدىك ازاماتاردىڭ ىشىندە كۇدىك تۋدىراتىندارى دا كەزدەستى. بىراق ءبىر كۇمانگە سۇيەنىپ ەش نارسەنى دالەلدەي المايسىڭ... سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە ءبىز بۇنى ەشقاشان بىلمەيمىز...

- بالالار ەرتەڭ ەسەيگەن سوڭ قازاقستانعا وشىگە مە، ءسىزدىڭ ويىڭىز؟

- ەگەر، ءبىز قازىردەن باستاپ ولارمەن قارىم-قاتىناستى ۇزبەسەك، جاقىن تارتساق ونداي دەڭگەيگە بارادى دەپ ويلامايمىن. ونىڭ ۇستىنە ولار مۇلدەم باسقا مەنتاليتەتتە تاربيەلەنىپ جاتىر. قازاق ورتاداعى ءبىز بەن ولاردى سالىستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى. دەگەنمەن  بالانىڭ پسيحولوگياسى ەسەيگەن سايىن قۇبىلا تۇسەدى. پسيحولوگتاردىڭ ايتىۋنشا جانە ءوزىمنىڭ دە كوز جەتكىزگەنىم بالا ەرەسەك تارتقاندا ءوزىن تۋعان اتا-اناسى نە ءۇشىن تاستاپ كەتكەنىن قاتتى ويلاپ، ۋايىمداي باستايدى ەكەن.

- قاي ۇلتتىڭ بالالارى كوپ كەتىپ جاتىر شەت ەلگە؟

- قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى... ارالارىندا قازاقستانداعى ورىس، ۋكرايندار بار. بەلگيادا مەن ءبىر ۇيعىر قىزدى دا كەزىكتىردىم، ول دا قازاقستاننان. ال، كانادالىقتار قازاقستاننان ءبىر موڭعول بالانى اسىراپ الىپتى.

- بالا ساتۋ ول - ۇكىمەتتى قارجىلاندىرۋ ما؟ ماقسات نە؟

- ۇكىمەت ءۇشىن مەن جاۋاپ بەرە المايمىن...

- جالپى شەتتەگى بالالار تاعدىرى ءسىزدى قالاي ويلاندىرىپ ءجۇر؟

- ارينە، مۇنداي جوبانى جاساپ جۇرگەن سوڭ، ويلاندىرماۋى مۇمكىن ەمەس. مەن ءار باعدارلاما سايىن ولاردىڭ ءومىرىن وزىمنەن وتكىزەمىن. بۇل وتە قيىن. سانسىز ويلار مازالايدى. بىراق ونىڭ بارلىعىن  ايتا المايمىن...

- شەتەلگە بارىپ ءجۇرسىز. بىزدەگىدەي ءانشى، ءبيشى جۇرگىزۋشى، ءانشى-بيشىلەر تالقىسى، ءانشى بيشىلەر قوناققا شاقىرىلاتىن باعدارلامالار كوپ پە ول جاقتا؟ نەگە كاسىپكەرلەر، عالىمدار، ساياساتكەرلەر، حالىققا تانىمال تۇلعالاردى دارىپتەمەسكە ؟ بۇعان نە ايتارىڭىز بار.

- ەۋروپا ەلدەرى مەن امەريكا، كانادادا كورگەنىم ول جاقتاعى تەلەحابارلاردى، جاڭالىقتاردى وتە ەرەسەك ادامدار جۇرگىزەدى. وتىزدان اسقان، قىرىق، ەلۋ، الپىس، ءتىپتى جەتپىستەن اسقان ومىردەن كورگەن-بىلگەنى بار، ساراپتاما جاساي الاتىن، سويلەم قۇراي الاتىن. قوعامدىق پىكىرى قالىپتاسقان، وڭ-سولىن اجىراتقان، ەموتسياسىن تيا الاتىن، حالىقتى وزىنە سەندىرە الاتىن، قاراتا الاتىن، وي-ءورىسى كەڭ كاسىبي ماماندار. جاستار ەفيرگە كەلۋ ءۇشىن ۇزاق جولدان، تاجىريبەدەن وتەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز دە بىرتىندەپ سوعان كەلەدى دەپ ويلايمىن.  

- جانار قارىنداسىم، ناۋرىز مەرەكەڭىزبەن!

ءسىز تىكەلەي دايىنداپ تەلەديداردان بەرگەن «شەتەلدەگى قازاق بالالارى» ايدارىنداعى حابارلارىڭىزدىڭ ءبارىن بولماسادا ءبىرازىن كوردىم.

سىزگە سۇراق: ءسىز شەتتەگى قازاق(مۇسىلمان) بالالارىنىڭ ءومىر-تىرشىلىگىن جان-جاقتى بايىمداپ كورسەتىۇگە تىرىسىپسىز، اللا سىزگە رازى بولسىن، ءبىر اتتەگەنايى ول بالالاردىڭ مۇىلمان حالىقتىڭ قاننان جاراتىلعانىن ۇمىت قالدىرىپسىز، دىنىمىزدە جانە ادامزاتتىڭ سۇلتانى پايعامپارمىز مۇحاممەد (c.ع.س) حاديستەرىندە كەلتىرىلەتىن: ء"بىر مۇسىلمان بالاسىن باسقا دىنگە ەنگىزۋ،ءبىر قالاداعى بارشا مۇسىلمان بالاسىن باسقا دىنگە (كاپىر) ەنگىزگەندەي كۇنا الادى". اللا ساقتاسىن! وتە اۋىر كۇنا ارقالايتىن جاعىنان اۋىز اشپادىڭىز، نە سەبەپ بولدى ەكەن؟ ءسىز كەي جوعارعى جاقتاعى كوكەلەردىڭ مۇددەسىنە تىرەلەتىن جەرگە كەلگەندە ىلعيدا،"سىيپاي قامشىلاپ" وتەسىز، سوندا كورەرمەننىڭ بارلىعى ەش نارسە سەزە المايتىن ساۋاتسىز دەپ ويلايسىز با؟ سسسر كەزىندە ساتىلماعان قازاق بالالارى، ەگەمەن ەل بولعاندا ساۋداعا ءتۇسىپ، شەتەل استى. سوندا سىزدەر ء(تۇرلى اقپارات قۇرالدارى) جانە "ەل باسىن" تاۋلىگىننە 25 اعات تىنباي جارنامالايتىن "جەتىستىك" قايدا قالدى؟ "حابار" مەن "قازاقستان" تەلەارناسىنىڭ بەرىلگەن اقپاراتتىڭ قانشا پايىزى شىندىققا جاناسادى دەپ ويلايسىڭ؟

- تۋرا وسى ءسىز كوتەرگەن ماسەلە  ءاربىر بالا مۇسىلمان بولىپ تۋىلادى، ونى كاپىر قىلاتىن اتا-اناسى دەگەن پىكىردى جانە ارقالايتىن كۇنا تۋرالى  ءدىنتانۋشى قايرات جولدىبايۇلى «شەتەلدەگى قازاق بالالارى» جوباسىنىڭ كىرىسپە بولىمىندە فيلم تۋرالى فيلمدە جان-جاقتى ايتىپ بەرگەن بولاتىن. ءسىز بۇنى «قازاقستان» ۇتا سايتىنان تەلەرنالار-مۇراعات-«شەتەلدەگى قازاق بالالارى» تىزبەگى ارقىلى ءوتىپ 13.10.2013. كورۋىڭىزگە بولادى. وسى جەردەن ءوزىڭىزدى تولعاندىرعان، اشىندىرعان ماسەلەگە جاۋاپ الا الاسىز دەپ ۇمىتتەنەمىن. پاراساتى بيىك ادام ءۇشىن «شەتەلدەگى قازاق بالالارى» جوباسىنىڭ باسقا ەمەس «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنىڭ ەفيرىنەن كورسەتىلىپ جاتقانىنىڭ ءوزى وي سالار دەپ سەنەمىن.  ەگەر جوبانىڭ ءار كورسەتىلىمىن ۇزبەي قارساڭىز قازاقتىڭ تراگەدياسىن كورەسىز...  

- ءوزىڭىز تۋرالى دا بىلگىمىز كەلەدى، تۋىپ-وسكەن جەرىڭىز، تاربيە العان ورتاڭىز، جانۇيا جاعدايىڭىز جانە بولاشاق جوسپارىڭىز؟ ابزال قۇسپان، ورال.

- تۋىپ وسكەن جەرىم - الماتى وبلىسى، قارقارا اۋىلى. ءومىر بويعى ازىعىم-اتا-انامنىڭ، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت، جۇمىس ورىندارىنداعى ۇستازدارىمنىڭ بەرگەن ءتالىم-تاربيەسى. ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، قىزىل ديپلوممەن اياقتادىم. تەلەۆيزيا سالاسىنداعى ەڭبەك جولىم 3-كۋرستان باستالدى. ال، نەگىزى 18 جاسىمنان بەرى ەڭبەك ەتىىپ كەلەمىن. بولاشاقتان ءۇمىت كۇتەمىن. ارماندار ورىندالادى دەپ سەنەمىن. تەك جاراتۋشى تۋرا جولدان تايدىرماسىن، دەنساۋلىقتان ايىرماسىن، ادامداردىڭ وكپە-نالاسىنا قالدىرماسىن! 

- جانار حانىم!

1) «شەتەلگە ساتىلعان بالالار 18 جاسقا تولعانشا قر ازاماتى سانالادى، سوسىن ءوز قالاۋى بىلەدى» دەيدى. بىراق... نەگە: سول اسىراپ العان شەتەلدىكتەر – جورگەگىندە مۇحيت اسىرىلعان قازاق بالالاردى، ساتىپ العان سابيلەردى دەرەۋ ءوز دىندەرىنە (ياحۋدي، حريستيان، پراۆوسلاۆ، ءتىپتى،سەكتا دا شىعار، ت.ت) وتكىزىپ، جەدەل تۇردە «شوقىندىرىپ» جاتىر؟ نەگە قازاقستان سەكىلدى سول بالالاردىڭ 18-گە تولۋىن كۇتىپ، ءدىني سەنىم تاڭداۋىن ءوز ەرىكتەرىنە قالدىرمايدى؟ سولار اشەيىندە اۋىزدارىنان تاستامايتىن "دەموكراتيالىق تاڭداۋ" قايدا؟

2) ەگەر بۇل جاعداي رەتتەلمەيتىن بولسا، ياحۋديگە اينالعان بالانىڭ 18-گە تولۋىن كۇتىپ، قر ازاماتتىعىن الۋىنا مۇمكىندىك بەرگەننەن نە پايدا؟ ءتىپتى، كەيبىر شەتەلدىكتەر: "ەرتەڭ بالا وسكەندە قازاقستاندا تۇرامىز دەسە، كوشۋگە دايىنبىز" دەپ، قۇلشىنىپ وتىر. ال، سول بوتەن ءدىني سەنىمدەگى، جات تاربيەدەگى سوقتالداي "شەتەلدىك، امەريكاندىق، يسپاندىق، كانادالىق، ت.ت. قازاق ەلىنە ورالعان كۇننىڭ وزىندە، ونىڭ ءوزى، سوڭىنان ىلەسكەن شەتەلدىكتەر نەندەي ماقسات كوزدەمەك؟

تارازى

- ويتكەنى بالانى اسىراپ العان اتا-انا ونىڭ تۋىلعاندا قويىلعان ەسىمىن وزگەرتۋگە، ءوز ءدىنىن قابىلداتۋعا زاڭ جۇزىندە تولىق قۇقىعى بار. ال، قازاقستان تاراپىنان كامەلەتتىك جاسقا تولعانشا اتا-بابا دىنىنەن اجىراتپاسىن دەگەن شارت قويىلمايدى. وسى ماسەلەنى زەرتتەگەن عالىم اينۇر كوكەتاەۆانىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنسەك ەجەلگى رۋس شەتەل ازاماتتارى بالا اسىراپ الاردا ەڭ الدىمەن ءسابيدى پروۆوسلاۆتىقتان اجىراتپايسىڭ دەگەن تالاپ قويعان ەكەن. بۇل سۇراقتى مەن بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ كوميتەتىنە دە قويعان ەدىم، بىراق بۇل مۇمكىن ەمەس دەگەن جاۋاپ الدىم. نەنى كوزدەمەك، ونىڭ استارىندا نە جاتۋى مۇمكىن؟ ءسىز ءدال وسى سۇراققا جاۋاپتى «شەتەلدەگى قازاق بالالارى» تۋرالى كىرىسپە فيلمنەن تابا الاسىز. «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنىڭ سايتىنا-تەلەرنالار-مۇراعات-«شەتەلدەگى قازاق بالالارى»-13.10.2013.  بالا اسىراۋدىڭ استارىندا نە جاتۋى مۇمكىن ەكەنىن ءدىنتانۋشى قايرات جولدىبايۇلى بايانداعان.  

- اقتوبە وبلىسىنان شەتەلگە قانشا بالا ساتىلعانىن بىلۋگە بولا ما؟ ويتكەنى، وبلىستا "سابيلەر ءۇيى"، "بالالار ءۇيى" از ەمەس. بۇلارعا كىرۋ، اقپارات الۋ وڭاي ەمەس. جالپى، بالا ساۋداسىنىڭ باسى اقتوبەدە 90-شى جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ قىزعان دەيدى. انىق-قانىعىنا جەتۋگە كومەكتەسسەڭىز.

- جالپى، رەسمي تۇردە قازاقستاننان بالا اسىراۋ پروتسەسى 1999-شى جىلدان باستالعان. الايدا،قازاق ەلىنىڭ قاقپاسى سىرتقا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن  كوپ كۇتتىرمەي اق اشىلعان سىندى. شەتەلدىكتەر ەلىمىزدىڭ تۇكپىر تۇكپىرىنەن بالا اسىراپ العان. الماتى، استانا، جەزقازعان، شىمكەنت، ورال، شورتاندى،تاراز، ەسىك، تالعار، كوكشەتاۋ، وسكەمەن، سەمەي، اتىراۋ، اقتاۋ، قىزىلجار، كەرەكۋ، اقتوبە  وسىلاي تىزبەكتەلىپ كەتە بەرەدى.  شەتەلدىكتەر قايناعان قازاقتىڭ ورتاسىنان دا، ورىستار كوپ شوعىرلانعان وبلىستاردى دا قالدىرماي بالانى الا بەرگەن. اقتوبە وبلىسىنان ناقتى قانشا بالانىڭ شەتكە اسقانى تۋرالى ازىرگە مالىمەت مەندە جوق. ازىرگە شەتەلگە كەتكەن بالالاردى زەرتتەپ جۇرگەندىكتەن مەندە  قاي ەلگە قانشا بالا بەرىلگەنى جونىندە ناقتى اقپارات بار. ەگەر ءسىز جۋرناليست بولساڭىز ۇلتتىق ارناداعى بلوگىما نەمەسە فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىدەگى مەكەن-جايىما جازساڭىز بولادى، مەن سىزگە اقپاراتتى قالاي الۋدىڭ جولدارىن ايتىپ بەرەمىن.

- سالەم جانار! جۇمىسىڭىزعا ساتتىلىك تىلەيمىن! الداگى ۋاقىتتا بۇل جوبا ءوز جالعاسىن تابا ما؟ شەتەلدىك ازاماتتارعا ءبىزدىڭ بالالاردى اسىراپ الۋعا قازاقستان تارابى قانداي شارتپەن رۇقسات ەتەدى؟ ەگەر قانداي دا ءبىر قيىندىق تۋسا ولاردىڭ وتباسىنا سىزدەر شاعىمدانىپ قايتارىپ الا الاسىزدار ما؟ مۇنداي وقيعا كەزدەسپەدى مە؟ جانە سول شەتەلدىك ازاماتتار قانداي ماقساتپەن اسىراپ الادى، بالالى بولا الماعاننان با، الدە ولاردىن باسقا بالالارى بار ما؟ تاعى ءبىر سۇراق: بۇل بالالار قانشا جاسىندا ولاردىڭ اسىراۋىنا بەرىلگەن؟

ماقسات ەربولات

- قازاقستان زاڭى بويىنشا ءسابي ومىرگە كەلىپ، اناسى باس تارتقان جاعدايدا التى اي بويى ەسەپتە تۇرادى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا شاقالاقتى اسىراپ الۋعا قازاقستان ازاماتتارى نيەت تانىتپاسا، اۆتوماتتى تۇردە  حالىقارالىق بالا اسىراۋ تىزىمىنە وتەدى. ياعني شەتەل ازاماتارى  ءبىزدىڭ بالالارىمىزدى  التى ايلىعىنان باستاپ اسىراپ الا الادى. شەتەلدىكتەردىڭ بارلىعىن جامان، ازعىنداعان دەپ ايتا المايمىن. جامان ەل بولمايدى، جامان ادامدار بار دەپ مۇستافا شوقاي بابامىز ايتقان سياقتى، تەرىس پيعىلدى ادامدار بارلىق جەردە بار. ەۋروپالىقتار مەن امەريكانىقتار، كانادالىقتار تابيعي جولمەن ومىرگە بالا اكەلە المايدى، سودان كەيىن بالا اسىراپ الۋعا شەشىم قابىلدايدى. كەيبىرى جاعدايى بولا تۇرا، باسقا جەتىم بالانى باۋىرىنا باسقىسى كەلەدى. ءتۇرلى سەبەپتەر بار. بىراق نەگىزگى فاكتور-شەتەلدىكتەر ءوز بالالارى بولماعاننان كەيىن وسىعان جۇگىنەدى. ال، ەندى ءبىرى ەكى-ءۇش بالاسى بولا تۇرا بالا اسىراپ الىپ جاتادى. ولار مۇنى وتباسىمىزدىڭ ۇلكەن بولعانىن قالادىق، اتا-اناسىز قالعان جەتىم بالاعا پانا بولعىمىز كەلدى دەپ تۇسىندىرەدى. مۇنداي قادامعا باراتىنداردىڭ باسىم بولىگى دىنگە بەرىلگەن دامادار. ولار جەتىم بالانى اسىراپ الۋ، ونى اياعىنا تۇرعىزۋ ساۋاپتى ءىس دەپ قابىلدايدى. سونداي اق قازىرگى زاماننىڭ اعىسىنا قاراپ وتىرىپ، ءتۇرلى ويلار دا كەلەدى. ادام ساۋداسى، بالانىڭ ورگاندارى دەگەن سياقتى... ەگەر شەتەلدىكتەر بالاعا قيانات جاساپ، زورلىق-زومبىلىق كورسەتسە ول انىقتالىپ جاتسا سول ەلدىڭ زاڭى بويىنشا جازالانادى. بالا سول ەلدەگى باسقا وتباسىنىڭ قاراماعىنا بەرىلەدى. ماسەلەن اقش-تا تىركەلگەن وقيعانى  بىلەسىزدەر، بۇل جاعدايدا امەريكاندىقتار تاراپىنان زورلانعان بالالار باسقا ءبىر امەريكان وتباسىنىڭ قامقورلىعىنا تابىستالدى. العاش كەزدە دۇرىس جۇيە جاسالماعاندىقتان بولار،  قازاقستان تاراپى  بالانى ەلگە قايتارۋ ءۇشىن قاۋقارسىز سياقتى. ويتكەنى جەتىم بالا شەكارا اسىسىمەن سول ەلدىڭ ازاماتتىعىن الىپ، سول ەلدىڭ تولىققاندى، بارلىق قۇقىقتاردى يەلەنەتىن ازاماتى بولىپ شىعا كەلەدى. دەمەك قانداي دا ءبىر جاعداي بولعاندا سول ەلدىڭ قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنە ونىڭ قۇقىقتارىن قورعايدى. ال، قازاقستان تاراپى كومەك كەرەك بولعان جاعدايدا، ول بالالار ەلگە قايتۋعا ءوتىنىش بىلدىرگەن تۇستا عانا ارالاسادى. دەگەنمەن شەتەلدەگى ءبىزدىڭ ديپلوماتتار بۇل ءىستى نازارعا الىپ، باقىلاپ وىترادى، كونسۋلدار كەز-كەلگەن ۋاقىتتا بالالاردىڭ اسىراپ العان اتا-انالارىنا حابارلاسىپ، ولارمەن كەزدەسىپ تۇرۋلارىنا تولىق قۇقىعى بار. ءدال وسى ماسەلەگەن بايلانىستى «قازاقستان» ۇتا سايتىنداعى امەريكاداع ازىرلەنگەن 1-حاباردان تولىق ماعلۇمات الا الاسىز.

- جانار، جەك ءومىرىڭ تۋرالى ايتىپ بەرۋ ءسىز ءۇشىن اسا قۇپيا نارسە ەمەس شىعار؟ وتباسىڭىز بار ما؟ ەكىنشى سۇراعىم، زايىبى بار ەر زاماتتاردى ۇناتىپ قالىپ جاتاتىن، ونىڭ وتباسىنا ويران سالماي-اق بىرگە بولۋدى قالايتىن، ياعني سۇيگەن ادامىنان قۇرساق كوتەرۋگە تاۋەكەل ەتىپ جۇرگەن قۇربىلارىڭ تۋرالى نە ايتاسىڭ؟

- جەكە ومىرگە قاتىستى جوعارىدا ايتىپ كەتتىم. ال، ء«وزىم ءۇشىن بالا تۋامىن» دەگەن پىكىردەگى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ءىس-ارەكەتىنە قاتىستى بۇل دۇرىس نەمەسە دۇرىس ەمەس دەپ ايتۋعا مەنىڭ حاقىم جوق. ءار ادامنىڭ ءوز تاعدىرى، ءوز شەشىمى بار. ونداي ادامداردى سوگۋدەن دە اۋلاقپىن. بىراق، ءبىر انىعى بالا ءبىرىنشى كەزەكتە تۇلعا، سوندىقتان ءوزىم ءۇشىن دەگەندە بولاشاق ءسابيدىڭ دە تاعدىرىن ويدان شىعارماۋ قاجەت سياقتى. ءبارىبىر، بالا تولىققاندى وتباسىندا ومىرگە كەلىپ، تاربيەلەنۋى ءتيىس دەگەن پوزيتسيانى ۇستانعىم كەلەدى.   

- سالەمەتسىز، جانار حانىم. وسى شەتەلگە كەتكەن قازاق بالالارىن دارىپتەۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ قاتتى ايتتى دەمەڭىز، ءول، ءتىرىل، بىراق ولار ەندى قازاق ەمەس. ءبىز اعىم دەپ جۇرگەندەردىڭ بەلدى مۇشەسى. ءبىز وسىنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. سوسىن باعدارلامانى ءار كورگەن سايىن بۇل دەگەنىڭ باسقا قازاق بالالارىن دا شەتەلگە اسىرۋدىڭ تەگىن جارناماسى دەگەن ويعا قالامىن. ويتكەنى، ەۆروپالىقتاردىڭ تۇرمىس جاعدايى جاقسى ەكەنى بەلگىلى. وسىنا كورگەن قازاق بالالارى دا ەۆروپا تۇرماسىنا كىم كەپىل.

- جارناما دەپ ويلاساسىڭ قاتەلەسەسىز. بۇل جارناما ەمەس. وسى جوبا ارقىلى ءبىز قوعامعا وي سالۋعا تالپىنامىز، ءار ءسوزدىڭ، ءار ۆيدەو، ءار دەتالدىڭ استارىنا ۇڭىلسەڭىز بۇنى تۇسىنەسىز دەپ ويلايمىن. بۇل باعدارلامانى ەرەسەك، ەگدە ادامداردان بولەك جاستار، ستۋدەنتتەر دە كوپ كورەدى. كوپشىلىگى حابارلاسىپ، وي-پىكىرىن، تۇيگەنىن ايتىپ جاتىر. «شەتەلدەگى قازاق بالالارى» شەتكە بالا بەرۋدى دارىپتەۋ ەمەس، ەلدىڭ ىشىندە بالا اسىراپ الۋ ءۇردىسىن كوبەيتۋ، قىز-جىگىتتەردىڭ ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قايتارۋعا، ەلىمىزدە بالالار ءۇيى دەگەن تۇسىنىكتى جويۋعا جاسالعان قادام دەپ تۇسىنىڭزدەر. سونداي اق شەتەلگە كەتكەن قازاق بالالارىمەن اراداعى قارىم-قاتىناستى ۇزبەۋگە جاسالعان ارەكەت. قازاقشا سويلەۋدى بىلمەسە دە ولاردىڭ قانى قازاق سوندىقتان قانداي جاعداي بولماسىن ءبىز ولاردى وزىمىزگە جاقىنداتۋعا ارەكەت ەتۋىمىز ءلازىم. ءار ادامنىڭ وزىندىك ويلاۋ قابىلەتى، ءوز تانىم-تۇسىنىگى بار. سوندىقتان قالاي ويلاساڭىز دا مەن جۋرناليست رەتىندە ءوز پىكىرىمدى سىزگە تاڭا المايمىن. بۇعان مەنىڭ جۋرناليست رەتىندە دە حاقىم جوق. باعدارلامانىڭ اۆتورى رەتىندە مەن وي تاستاي الامىن، نەنىڭ نەدەن تۋىنداعانىن، قالايشا بۇنداي جىلارمان كۇيگە تۇسكەنىمىزدى، قالايشا قازاق حالقى ارىنان اتتاپ، ادامگەرشىلىك، مەيىرىمنەن جۇرداي بولىپ تۋعان پەرزەنتىن كەز-كەلگەن جەرگە تاستاپ كەتە بەرەتىنىن، قوعام ازعىنداپ بارا جاتقانىن ناقتى كەيىپكەرلەر ارقىلى كورسەتۋگە تالپىنىس جاسايمىن. بۇل قازاق ەلىنىڭ تراگەدياسى.

- سالەمەتسىز بە، جانار بيكەش! قىزمەتىڭىزگە تابىس تىلەيمىن، الايدا وسىنداي باعدارلامانىڭ قازاق ءۇشىن،قازاق بالالارى ءۇشىن بەس تيىن دا قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. بىرىنشىدەن، ولار قازاق ەمەس ەندى. قانشا جەردەن التىنمەن اپتاساڭ دا، بار قازاقشاسىن 2-3 جىلدا ۇمىتىپ، يسپانشا، اعىلشىنشا، فرانتسۋزشا ت.ب. جاۋگەرشىلىك تىلدەردە سايراعان بالالاردان نە قايىر؟ ەكىنشىدەن، بۇل بالالاردىڭ جاڭادان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان پسيحولوگياسىنا قارا تاڭبا ەمەس پە؟ سول جارانى قاسي بەرگەننەن نە پايدا؟ ۇشىنشىدەن، بۇل باعدارلاما تەك بالالار ۇيلەرىندەگى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كەز-كەلگەن بالانى دا قارت ەۋروپاعا ەلىكتىرىپ، بولاشاقتا سونداي ەرتەگى الەمىندە وسكىسى كەلەتىندەردىڭ سانىن كوبەيتە مە دەگەن قورقىنىش بار مەندە. مۇنى باعدارلامادان ءتۇيىپ وتىرمىن، نە دەگەنمەن ەكونوميكاسى دامىعان ورتالىق عوي: ورنالاسۋى،تۇرمىسى، جەكە بولمەسى ت.ب. دەگەندەي. تورتىنشىدەن، بۇل ءبىر جارناما ىسپەتتى. بەسىنشىدەن، وسىدان باسقا ماسەلە جوق پا قازاقتا. ارينە، تۇسىنەمىن. ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە دەگەن قازاعىم. الايدا، بۇل ناقىلدىڭ شەتەل اسقان بالالارعا، ءسىزدىڭ باعدارلاماڭىزعا ەش قاتىسى جوق دەسەم، قارسى بولماسسىز. ودان دا نەگە ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن ەلدەگى بالالاردى جارىلقاماسقا، ەگەر دە شىنىمەن جارىلقاعىش بولساق؟ الدە، بىزدە ءبارى جاستاردىڭ تىلدەرىمەن ايتساق، چيكي-چيكي مە؟ قانشا قازاق ءجۇر ولمەستىڭ كۇنىمەن قۇل بولىپ، قارا ناندى قاناعات تۇتىپ..... اۋىلعا بارساڭ، حالىق قاجىعان، جاعدايدى كورىپ، جىلاپ قايتاسىڭ. قالادا ءجۇر قانشا قازاق بالاسى ساسىق ورىستىڭ كەمپىرلەرىنىڭ تاۋىقكەتەگىن جاعالاپ.... قانشا قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى ءجۇر ۋاقىتشا ناپسىلىك كايفتىڭ بۋىنا ۋلانىپ، بەيكۇنا نارەستەلەردى قوقىس جاشىكتەرىنە تاستاپ... ءبىلىم-تاربيە بەرىپ، بولاشاعىمىزدى سەنىپ تاپسىرعان ۇستازدارىمىزدىڭ ءتۇرى اناۋ، بالالاردى ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتۋدىڭ ورنىنا وزدەرىن ارام سۋمەن ۋلاندىرىپ، زيناقورلىق جاساپ. قاتتى ايتتى دەپ سوگە كورمەڭىز، بىراق بۇگىنگى قوعامنىڭ اششى شىندىعى وسى.

- ءوزىڭىزدىڭ ايتار ويىڭىزعا ءوزىڭىز جاۋاپ بەردى دەپ ويلايمىن. قازاقتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتاردان اجىراپ بارا جاتقانىنا بايلانىستى دايەكتەردى جاقسى كەلتىرىپسىز. بىتەر ىسكە سىنشى كوپ دەيدى. ءوز ويىڭىز وزىڭىزدە قالسىن. اركىمنىڭ ءوز ەركىنشە ويلاۋىنا، شەشىم قابىلداۋىنا حاقىسى بار.

- جوباڭىز ءساتتى شىعىپ ءجۇر. بۇگىندە ناپساني قوعامداعى قاتىپ قالعان جۇرەگىمىزدى جىلىتار دەگەن ءۇمىت ايتام.

جەسىرى مەن جەتىمىن جىلاتپاعان قازاعىمنىڭ بۇل ىسىنە قايران قالعان باسقا ەشتەڭە ايتا المايسىڭ. و، اللا پەندەلەرىڭ قايدا باستاپ بارادى؟

ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن شەتەلگە جەتىم بالالار تۇرماق جاستاردا جۇمىس تاپپاي كەتىپ جاتىر عوي. ەڭ وكىنىشتىسى دارىندى جاستار.

كولونيادا بولماعان ەل جوق،بىراق سول ەلدەر ەشقاشان ءتىلىن، ءدىنىن ساتقان جوق! ال قازاق ءتىلىن ساتتى، ءدىنىن ساتتى،بالالارىن ساتتى ەندى نەڭ قالدى ساتپاعان! قازاقتار تەك ساتقىنداردان قۇرالعان...

ءبارىن شەتىنەن ساتىپ جاتقان قاراپايىم قازاق ەمەس، كىمدەر ەكەنى بەلگىلى. قايتكەندە، قازاق بالاسىن شەتەلگە ساتۋعا قارسىمىز!

- راحمەت! قولداۋىڭىزعا، تۇسىنگەنىڭىزگە. جۇرەكتەن شىققان دۇنيەنىڭ جۇرەككە جەتكەنى ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى.

- جاۋاپتارى قانە؟ بىراق، قايدان جاۋاپ بولسىن؟ جاعداي ايتپاسا دا تۇسىنىكتى عوي...

- كەشىرىڭىز جاۋاپتاردى ەندى وقۋىڭىزعا بولادى. كەش تۇسكەنىنە ايىپ ەتپەڭىز!

- جانار قارىنداسىم! بۇل تاقىرىپتى ءبىراز دوڭگەلەتتىڭ عوي. ەندى باسقا ءبىر تەلەجوبا تاقىرىبىن ۇسىنعىم كەلەدى: "شەتەلدەگى قازاقتىڭ جيەندەرى". وسى تەلەجوبا ارقىلى شەتەلدىك ازاماتتارعا تۇرمىسقا شىعىپ، ەلىمىزدەن كەتىپ قالعان قازاق قىزدارىنان تۋعان جيەندەر جايلى سەريالى حابارلار تۇسىرۋگە قالاي قارايسىڭ؟

تولەۋباي اعاڭ. قاراعاندى قالاسى.

- تولەۋباي اعا پىكىرىڭىزگە راحمەت! اركىمنىڭ ءوز تاعدىرى بولادى. جالعان پاتريوتيزم دەپ تەگىننەن تەگىن ايتپاعان شىعارسىز. قازاقتار سونداي پافوستى پىكىرلەر ايتپاس بۇرىن مەيىرىمدىلىكتى، جاۋاپكەرشىلىكتى وزدەرىنەن باستاسا دەپ تىلەيمىن. ال، ەندى ۇسىنىسىڭىزعا بايلانىستى ايتارىم-ازىرگە بۇعان جاۋاپ بەرە المايمىن.

سوڭى

Abai.kz