قازاقستان ورىستارى نەگە ءۇنسىز؟

قازاقستان ورىستارى نەگە ءۇنسىز؟

قازىر قازاقستاندا «رەسەي مەن قازاقستان–ماڭگىلىك دوستار»، «ورىس پەن قازاق باۋىرلاس» دەگەن سوزدەر ەڭ كوپ ايتىلاتىن ءسوزدىڭ ءبىرى. بىراق تاريحتى قاراپ وتىرساڭ، ءدال سونداي باۋىرلاستىقتى راستايتىن بىردە-ءبىر دەرەك جوق. قازاق پەن جوڭعار قاقتىعىستارى كەزىندە قازاقتى قورعايمىن دەپ وققا ۇشپاق تۇگىل مۇرنى قاناعان ءبىر ورىس جوق. كەرىسىنشە قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ وتىرعان وسى ەكى ەلدىڭ ورتاسىنا وت جاعىپ قىرىلىستىرىپ قويعان رەسەي بولاتىن. ودان ارعىسىن ايتپاعاندا سوناۋ 1592 جىلى رەسەي كازاچەستۆو دەپ اتالاتىن اسكەري قۇرامالاردى جاساقتادى دا سودان باستاپ ورىستاردىڭ قازاق جەرىنە، قازاق اۋىلدارىنا قاندى شابۋىلى ءبىر تولاستاعان ەمەس. اسىرەسە قازاق دالاسىنىڭ باتىس ايماعى (بۇل ايماق بۇرىن سارىارقا دەپ اتالعان!) ورىس باسقىنشىلىعىنا قارسى ۇدايى ارىستانشا الىسۋمەن بولدى. كەڭەستىك رەسەيدىڭ جانە قازاقتىڭ كەيبىر جاندايشاپ تاريحشىلارىنىڭ  تاريحتى قىرىق قۇبىلتىپ بۇرمالاۋىنىڭ ارقاسىندا قازاقتار رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلدى دەگەن جالعان دەرەك قازاقتىڭ قۇلاعىنا ابدەن ءسىڭىرىلدى. ابىلقايىردىڭ وعان شەيىن 40 جىلدان استام قازاق جەرىنىڭ وتارلانۋىنا جول بەرمەگەن كۇرەسكەرلىگىن كەيىنگى كەيبىر رۋشىل، ءجۇزشىل تاريحشىلار رەسەيدىڭ سول جالعان دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ ءالى دە قايتالاۋمەن كەلەدى. ونىڭ ەل اقساقالدارىمەن كەڭەستە ايتقان «ەگەر ورىستاردى جايىقتان ءارى وتكىزسەك، بۇكىل قازاق جەر-سۋىنان ايرىلادى» دەگەن ءسوزى ەل قۇلاعىندا قالعان. كەڭەس زامانىندا قازاقتار ونىڭ بۇل ءسوزىن ايتۋعا دا قورقاتىن بولدى. بۇل قاھارلى كەزەڭ تۋرالى الاشوردا كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، تاريح ءتىل عىلىمدارىنىڭ زور مامانى حالەل دوسمۇحامەدوۆ «باتىس قازاقتارىنىڭ 250 جىلدىق تاريحى قانمەن جازىلدى» دەپ كۇڭىرەنە جازادى. اتتەڭ، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ نە مەكتەپتەگى وقۋلىقتارىندا، نە جوو-عى تاريح وقۋلىقتارىندا بۇنىڭ بىردە-ءبىرى ايتىلمايدى. بۇگىنگى قازاقستان بالالارىنىڭ بۇكىل ادەبيەت جانە تاريح وقۋلىقتارى الدەبىر جوڭعاريا دەپ اتالاتىن ەلدىڭ شاپقىنشىلىعى تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەرمەن لىق تولتىرىلعان. ولاردىڭ راسى قايسى، وتىرىگى قايسى اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز بىرنارسەنى – سول جوڭعارلاردى قىتايلار ابىلاي حان تاعىنا وتىراردان بولماستان 20 جىل بۇرىن جەر بەتىنەن جويىپ، قىرىپ تاستاعانىن بىلەمىز. جانە سول ءوزىمىز سياقتى جەگەنى ەت، ىشكەنى قىمىز بەن شۇبات، ءوزىمىز سياقتى قيىقكوز، تاقىرباس جوڭعارلاردىڭ ءوزىن قازاققا قارسى دۇركىن-دۇركىن ايداپ سالىپ، ءبىر-بىرىمەن الىس-بەرىس جاساپ وتىرعان ەكى ەلدى قىرقىستىرىپ قويعان دا رەسەي بولاتىن. ونىڭ ءبارى ءوز الدىنا. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز ورىستىڭ پاتشالىق رەسەيى قازاقتارعا قارسى الگىندەي تالاي-تالاي قاندى جورىقتار جاساپ، بەيبىت اۋىلداردىڭ مالىن تارتىپ الىپ، جەرىن ورتەپ، ايەلدەرى مەن قىزدارىن زورلاپ، ناعىز جاۋىزدىق، ناعىز باسقىنشىلىق جۇرگىزسە، تاعىدا سول ورىستار باسقارعان كەڭەستىك رەسەي سول وتارشىلدىقتى، سول باسقىنشىلىقتى ودان ون ەسە وتكەن جاۋىزدىقپەن جالعاستىردى. ونىڭ ءبارىن تىزبەلەمەي-اق اقتار مەن قىزىلداردىڭ قازاق دالاسىن كەزەكپەن قانعا بوياعانىن، مال-مۇلكىن كونفيسكاتسيالاپ جەر اۋدارعانىن 1932-33 جىلدارى ادەيى  اشارشىلىقتار ۇيىمداستىرىپ، سول كەزدە قازاقتاردىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى شىبىنداي قىرىلىپ قالعانىن، قۋعىن-سۇرگىن كەزىندەگى جاسالعان قىرعىنداردى، قازاق دالاسىن اتوم بومباسىن سىنايتىن الاڭعا اينالدىرىپ، ادام ءولىمى پالەنباي ەسە كوبەيگەنىن، قازاق بالالارىنىڭ ءالى دە سونىڭ سالدارىنان نە مۇگەدەك، نە اقىل-ەسى كەم بوپ تۋىپ جاتقانىن ۇدايى ەسكە الىپ وتىرساق تا جامان بولماس ەدى. بىراق ءبىزدىڭ ەلدىڭ بۇگىنگى ساياساتىنا بۇل تاريحي شىندىق قايشى كەلەتىنىن سىلتاۋ ەتەتىندەردىڭ كەسىرىنەن بۇگىنگى ۇرپاعىمىزدىڭ ساناسىنان سونىڭ ءبارى وشىرىلۋدە. بۇگىنگى قازاق جاستارى سونىڭ بىردە-ءبىرىن بىلمەيدى. ويتكەنى، ولار وقىتىلمايدى. ال پاتشالىق ورىس رەسەيى مەن كەڭەستىك ورىس رەسەيى جۇرگىزگەن سول وتارشىلدىق، شوۆينيستىك، يمپەرياليستىك ساياساتتى كەشەگى ەلتسين، بۇگىنگى پۋتين باستاعان رەسەي كۇشەيتپەسە، باسەڭسىتۋدى ويلاعان دا ەمەس. جانە رەسەي بۇل وتارشىلدىق ساياساتىنان ەشقاشان اينىمايدى رەسەيدىڭ الگىندە ءبىز ايتقان، بىزگە جاساعان ءارتۇرلى قىرعىندارى تۋرالى ۋكراينانىڭ بەلگىلى-بەلگىلى ساياساتكەرلەرى قازاق شونجارلارىنىڭ بىرنەشە رەت ەسىنە دە سالدى. بىراق قازاق اتقامىنەرلەرى... ءيا، اللاھ كەشىرسىن، قازاقتىڭ جوعارىداعى كەيبىر مىقتىلارىنىڭ ساياسي سامارقاۋلىعى مەن سالپىەتەكتىگىنە قاراپ، كەيدە كەۋدەڭە سولارعا قازاقتىڭ ەل بولىپ، مەملەكەت بولىپ وتىرعانى كەرەك پە دەگەن دە كۇدىك ورنايدى ەكەن. ءتىپتى، سولاردىڭ اراسىندا قازاق مەملەكەتىن نىعايتقاننان گورى قولدا بيلىك بار كەزدە قازاقتىڭ يەناپات جەر بايلىقتارى تاۋسىلىپ قالماي تۇرعاندا ءوزىمنىڭ بىرنەشە ۇرپاعىما جەتەتىن بايلىق جيناپ قويايىن دەيتىندەر دە بار ما دەپ قورقامىز. شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ەلىمىزگە كوپتەپ كوشىپ كەلۋىنەن  قورقىپ، سوعان تىيىم سالىپ قويعاندار دا سولار ما دەپ ويلايمىز. ولار قازاقستاندا قازاقتىڭ كوبەيۋىنەن قورقاتىن سياقتى. ويتكەنى، حالىقارالىق كەلىسىم بويىنشا ءبىر ەلدىڭ جەرگىلىكتى ۇلتىنىڭ سانى 67 پايىز بولسا، ول سول ۇلتتىڭ مەملەكەتى بولىپ ەسەپتەلەدى. ال قازاقتىڭ باسىنا رەسەيى الگىندەي ناۋبەتتەردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ادەيى جاساپ وتىرماعاندا عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا قازاقتىڭ سانى بۇگىندە 125 ميلليوننىڭ و جاق، بۇ جاعىندا بولادى ەكەن. مىنە، ورىستىڭ قازاققا جاساعان كوپ «براتاندىعىنىڭ»، «باۋىرلاستىعىنىڭ» ءبىرى وسى. ەلىمىزدە ءوز ءتىلىمىزدىڭ ونشا قاجەتسىز ءتىل بولۋىنا، ونى بىلمەي تەك ورىسشا بىلسەڭ قازاقستاندا «ۆوت تاك موجنو جيت!» جاعدايىن جاساپ وتىرعان دا سول رەسەي مەن ونىڭ وسىنداعى قازاق جاندايشاپتارى. قازاقستاندا قازاق تىلىنە نە ۇيعىر، نە وزبەك، نە تۇرىك، نە تاتار سياقتى بىردە-ءبىر تۇركىتىلدەس باۋىرلار قارسى ەمەس. قارسىلار تەك ورىستار عانا. ايتپاقشى، بۇگىنگى رەسەي  قازاق ەلىنىڭ ءازىربايجان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان، تۇركيا سياقتى تۇركى ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا دا قارسىلىعىن اشىق بىلدىرەدى. ماسكەۋ جالپى تۇرىك حالىقتارىنىڭ باسى بىرىگۋىنەن قاتتى قورقادى. سوندىقتان پانتيۋركيزم دەگەن ءسوزدى ويلاپ تاپتى.

         رەسەيدىڭ بۇگىنگى ۋكراينامەن ارادا بولىپ جاتقان جانجالىنىڭ باستاۋى دا وتە تەرەڭدە، بۇدان سانداعان جىلدار بۇرىن-اق باستالعان. سونىڭ ەڭ باستى سەبەبى، بۇكىل ورىستىڭ دەمەي-اق قويالىق، بىراق ورىس شوۆينيستەرى باسقارعان

رەسەيدىڭ وتارشىلدىق اۋرۋى

رەسەيدىڭ وتارشىلدىق اۋرۋىنىڭ كەسىرى ەكەندىگىندە بولىپ وتىر. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ورىستاردىڭ رەسەي بولىپ، مەملەكەت بولىپ ەل قاتارىنا قوسىلۋىنا ەڭ الدىمەن التىن وردا سەبەپ بولدى. وعان ءدال قازىر تالداۋ جاساپ جاتپاي-اق قويالىق. بىراق التىن وردا حاندارىنىڭ تابانىنىڭ تاقتاعا سالىنعان التىننان قۇيىلعان بەدەرىن ءسۇيىپ، ءبىر-بىرىمەن تالاسىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز ايتىپ سول حانداردىڭ شەشىمىمەن كنياز اتانىپ، ياعني، بولەك-بولەك كنيازدىك بولىپ كۇن كەشكەنىن ەشبىر پۋتين، ەشبىر پروحانوۆ، ەشبىر دۋگين، ەشبىر جيرينوۆسكي مەن ليمونوۆ،پروسۆيريندەر الەم حالقىنان جاسىرا المايدى. ول تاريحتا تاڭبا باسقانداي جازۋلى تۇر. بىرەۋ ولمەي، بىرەۋ كۇن كورمەيدى!». سول التىن وردانى اقساق تەمىر تالقانداپ، كەيىن ءارتۇرلى حاندىقتارعا ءبولىنىپ كەتكەننەن كەيىن عانا ورىستار ەسىن جيناي باستادى. جانە ودان كەيىن دە رەسەي مەملەكەتىن قۇرعان تەك ورىستاردىڭ وزدەرى دە ەمەس ەدى. ول دا بولەك اڭگىمە!... مىنە، سودان بەرى، ياعني، كوزىن اشىپ جارىق دۇنيەگە كەلگەلى رەسەي ىلعي ءار ەلدە، ءار جەردە قاندى قىرعىن جاساۋمەن، وزگە ەلدەردى وتارلاۋمەن كەلەدى. بۇل ولاردا سودان بەرى تۇقىم قۋالاپ، قانعا سىڭگەن وتارشىلدىق اۋرۋى. «سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى»، ءبارى تۇقىم قۋالايدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا سوڭعى جىلدارى چەچەنستاندا، گرۋزيادا، ابحازيادا، داعىستاندا بولىپ جاتقان قاندى ۋاقيعالاردىڭ باسىندا دا وسى رەسەي تۇر. ولاردىڭ ىشىندە مۇمكىن رەسەي باسشىلارى ايتقانداي «تەرروريستەر»، «بوەۆيكتەر» بار بولسا بار دا شىعار، بىراق نە چەچەنستان، نە گرۋزيا اسكەرلەرى رەسەيدىڭ تەرريتورياسىنا كەلىپ سوعىسىپ جاتقان جوق قوي. سوعىس قاي ەلدە ءجۇردى. جانە وندا قاي ەلدىڭ اسكەرلەرى ءجۇردى؟ باسىپ كىرىپ جاتقان تەك رەسەي اسكەرلەرى عانا. مىنە، قانتوگىستىڭ، اپاتتىڭ، ءورتتىڭ كىمنەن، قايدان كەلىپ جاتقانىن كەز-كەلگەن ەسى دۇرىس ادام وسىعان قاراپ-اق اڭعارا الادى. الدە ادام اتاۋلىنىڭ ءبارى كىم كۇشتى بولسا سونىكى دۇرىس دەپ ەسەپتەي مە، الدە ورىستار عانا سونداي ما قايدام رەسەي سوڭعى كەزدەرى

قىرىمدى ورىستىڭ جەرى - ايتۋعا ۇيالارلىق ساندىراق ءسوز

قىرىمدى ورىستىڭ جەرى دەپ كىسى كۇلەرلىك، ادامشىلىق قاسيەتى بار كىسى ايتۋعا ۇيالارلىق ساندىراق ءسوزدى ءجيى قايتالايتىن بولدى. كەيبىر نادان ورىس مۇجىقتارىنىڭ شىعارعانى ما، الدە ورىستان باسقانى نادان دەپ ويلايتىن ەسۋاستىقتان ارىلا الماۋشىلىق پا كىم ءبىلسىن، ولار بۇل حرۋششەۆ ۋكرايناعا بەرىپ جىبەرگەن ءبىزدىڭ جەرىمىز دەگەندى شىعاردى. ولار، ءتىپتى قىرىم دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى، ونداعى جەر-سۋ اتاۋلارى ءتۇپ-تۇگەل تاتارشا، نوعايشا، قازاقشا ەكەنىن دە ەسىنە الاتىن ءتۇرى جوق. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ولار اناۋ زاماندا ۋكرايناعا ءوتىپ كەتكەن قىرىمدى داۋلاسا، مىنا جاقتا ءبىز، ياعني، قازاقتار سول كەزدەرى رەسەيگە ءوتىپ كەتكەن ورىنبور، ورسك (جامانقالا), سارىتاۋ (ساراتوۆ), استراحاندى، ۆولگوگراد ماڭىن وزىمىزگە قايتارىڭدار دەپ شۋ شىعارساق نە دەر ەدى؟

         رەسەي ءوزىنىڭ باسقىنشىلىق، وتارشىلدىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان گرۋزيانى بولشەكتەپ بىت-شىت قىلدى. گرۋزين، ابحاز، وسەتيننىڭ اراسىنا وت تاستاپ، اقىرى ىدىراتىپ تىندى. رەسەي تاعى ءبىر سايقال ساياساتى مىناداي: ول ءوزى وتارلاعىسى، باسىپ العىسى كەلگەن ەلدە تۇراتىن ورىستاردى قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، قۇتىرتا باستايدى. ولار ەڭ الدىمەن مۇندا ءورىستىلىن كەمسىتۋدە، ورىستىلدىلەرگە قىسىم جاسالۋدا دەپ ءتىل ماسەلەسىن العا شىعارادى. ال ءبىزدىڭ قازاقتىڭ شولاق بەلسەندىلەرى قازاقتارعا ءتىلدى قوزعاي بەرمەڭدەر دەيدى، نە ورىس تىلىنە تيىسپەڭدەر دەيدى. نۇرلان ەرىمبەتوۆ دەگەندەر قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل ءحالىن ايتاتىنداردى بەدەل جيناعىسى كەلەتىندەر دەپ ايىپتايدى.

         اشىعىن ايتساق، قازىر رەسەي قازاقستاندىق ورىستاردى دا قوت-قوتتاپ، الۋان ءتۇرلى ارانداتۋشىلىقتى جيىلەتىپ بارادى. رەسەي باسشىلارى بۇل ءۇشىن الدەكىمدەردى ايتاقتاپ، قازاقستاننىڭ انا جەرى دە، مىنا جەرى دە ورىستىكى، بۇل جەرلەر رەسەي قاراماعىنا ءوتۋى كەرەك دەگىزىپ، ۇرگىزىپ قويادى. انا جولى پروسۆيرين دەگەن ورىس قازاقستاندى بەرسە بەيبىت جولمەن بەرمەسە اسكەري كۇشپەن باسىپ الامىز دەپ اشىقتان-اشىق مالىمدەدى. ول وسىنداعى ورىستارعا سەندەر نەگە قازاق ءتىلىن وقۋلارىڭ كەرەك، بۇل دۇرىس ەمەس دەپ ونسىز دا قازاق ءتىلى دەسە كارى جىنى قوزىپ شىعا كەلەتىن كەيبىر ورىستارعا  جەل بەرىپ قويدى. ەگەر قازاقستاندا تۇراتىن ورىستار  ءوزى ءدام-تۇزىن تاتىپ وتىرعان قازاق ۇلتىن، ونىڭ داستارحانىن، ءتىلىن سىيلايتىن كورگەندى، ادامگەرشىلىگى مول بولسا، وسىندايدا پروسۆيرين، دۋگين، ليمونوۆ، جيرينوۆسكي سياقتى وزدەرىن ايتاقتاۋشىلارعا قارسى ءبىر اۋىز قارسى ءسوز ايتار ەدى عوي. جوق، كەرىسىنشە ولاردىڭ ايقايىنا ويباي قوسىپ، ورىستارعا، ورىس تىلىنە قازاقستاندا قىسىم كورسەتىلىپ جاتىر، ورىس مەكتەپتەرىنە قامقورلىق جوق دەيتىن ورەكەڭدەر بىزدە وتە كوپ ەكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. ەگەر  ەلىمىزدە ۋكرايناداعى جاعدايعا ۇقساس بىرنارسە شىعا قالسا، قازاقستاندا رەسەيدىڭ جالاۋىن جەلبىرەتىپ شۋىلداپ شىعا كەلەتىندەر  از ەمەس ەكەنىن ءار قازاق ەستەن شىعارماۋى كەرەك. وسى رەتتە ايتا كەتەيىك. قازاقستان باسشىلارى دا، ءجاي قازاق تا ءوز ەلىنىڭ ازاتتىعى تاۋەلسىزدىگى قاي ءتىلدىڭ ۇستەمدىگىنە بايلانىستى ەكەنىن باستى نازاردا ۇستاماسا بولمايدى. ءبىز ەندى ءوز ەلىمىزدە قازاق ءتىلىن ەڭ باستى ءتىل رەتىندە قولدانۋدى دەرەۋ قولعا الماساق كۇنى ەرتەڭ قاتتى وكىنەمىز. اتتەڭ، ءبىز  كورشىلەس وزبەكستان، تۇركىمەنستان، ءازىربايجان، تاجىكستان جانە بالتىق رەسپۋبليكالارى سياقتى كسرو-نىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن كۇنى ەرتەڭىنە-اق تۋعان ءتىلىمىزدى تورگە شىعارماي، كوپ كەشىگىپ قالدىق. ەندى سيپاقتاتىپ، مايموڭكەلەپ سويلەۋدى توقتاتىپ، رەسەيدىڭ قازاق ۇلتىنا، قازاقستانعا كوز تىگىپ، ەلىمىزدى بولشەكتەۋ نيەتىنە  پيعىل بىلدىرگەن كەز-كەلگەن شوۆينيستكە دەرەۋ تويتارىس بەرىپ وتىرۋىمىز كەرەك. پارلامەنت سونداي زاڭ قابىلداۋى وتە قاجەت. قىسقاسى، ءبىز رەسەيدىڭ قاشاندا  باسقىنشىلىق ساياسات ۇستاناتىنىن ءبىر كۇن دە ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz