18 قازاندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «قازاقستان مەن رەسەيدىڭ جالپى تاريحى جانە «وتارسىزداندىرۋ» ديسكۋرسى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. جوبانى ۇيىمداستىرۋشى الەكساندر كنيازەۆ قازاق قوعامىندا باتىستىق قورلاردىڭ قولداۋىمەن قازاقستاننىڭ رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان تاريحى تۋرالى ارانداتۋشىلىق جانە عىلىمي ەمەس يدەيالار ناسيحاتتالىپ جاتقانىن ايتادى.

ۋنيۆەرسيتەت اتىنان دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزۋ تۋرالى حابارلاندىرۋ كەلەسى تاقىرىپتاردى قامتيدى:

• بىرلەسكەن تاريحتاعى داۋلى ماسەلەلەرگە قىسقاشا شولۋ.
• اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ساياسيلاندىرىلعان باعالاۋلاردىڭ باسىمدىعى جانە اكادەميالىق ءتاسىلدى تانىمال ەتۋ ماسەلەلەرى.
• قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق جانە وداقتاستىق ءوزارا ءىس-قيمىلى: بىرىكتىرۋشى يدەولوگيا ماسەلەلەرى.
• ءوزارا قولايلى تاسىلدەر مەن باعالاۋلاردى ىزدەۋ قاجەتتىلىگى.
• «وتارسىزداندىرۋ ديسكۋرسى» ءبولۋ قۇرالى رەتىندە: ودان كىم پايدا كورەدى جانە وعان نە قارسى تۇرۋعا بولادى.

قازاقستانداعى دوڭگەلەك ۇستەلدى ەكىۇشتى قابىلدادى. ءىس-شارادا اشارشىلىق، جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن، سەمەي پوليگونىنداعى يادرولىق سىناقتار جانە باسقا دا ماڭىزدى تاريحي وقيعالار تالقىلاندى ما دەگەن ساۋالمەن عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنە رەسمي ساۋال جىبەرىلدى.

ولار مينيسترلىكپەن كەلىسىلمەگەندىكتەن شارا باعدارلاماسىنا قاتىستى ناقتى جاۋاپ الا المادى. وتارشىلدىق قوزعالىستاردى زەرتتەۋشى، لەيدەن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ PhD دوكتورانتى كاميلا سماعۇلوۆا مگيمو-نى تۇسىندىرۋدە ەكى ەلدىڭ تاريحىن جالپىلاۋ رەسەيدىڭ ورتالىق ازيانى وتارشىلدىق جاۋلاپ الۋ فاكتىسىن ەلەمەۋ ماقساتىن كوزدەيتىنىن ايتتى.

ونىڭ پايىمداۋىنشا، «دوڭگەلەك ۇستەل» باعدارلاماسى وتارشىلدىق شەكاراسىن بۇلدىراتۋعا جانە قازاقستاننىڭ ءوز تاريحىنا وزىندىك باعا بەرۋ قۇقىعىن جوققا شىعارۋعا باعىتتالعان.

قازاقستانداعى قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق - گولودومور

31 مامىردا قازاقستاندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى اتاپ وتىلەدى. ولار فورۋمدار مەن كەزدەسۋلەر وتكىزەدى، بىرنەشە ەسكەرتكىشتەرگە گۇل شوقتارىن قويادى، اتاقتى ەسىمدەردى ەسكە الادى، ءداستۇر بويىنشا ۇرپاقتارى ميلليونداعان قۇرباندارىن قالدىرعان تاريحتىڭ وسى قورقىنىشتى بەتىن ەشقاشان ۇمىتپاۋعا انت بەرەدى. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەرگەن تاعى ءبىر قاسىرەت – گولودومور تۋرالى ازىراق ايتىلادى.

1937–1938 جىلدارداعى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىندەر كسرو-نىڭ باسقا ايماقتارىنداعى سياقتى قازاقستاندا دا حالىقتىڭ ءارتۇرلى ساناتتارىنا، سونىڭ ىشىندە زيالى قاۋىمعا، پارتيالىق كادرلارعا، ت.ب. كوپتەگەن ادامدار تۇتقىندالدى نەمەسە ەلدەن قۋىلدى، بۇل ۇلكەن ءومىر مەن الەۋمەتتىك جويىلۋعا اكەلدى.

گولودومور كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ بايلار تابىن مال مەن باسقا دا ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن تاركىلەۋ ارقىلى جويۋعا باعىتتالعان قاساقانا ساياساتىنىڭ ناتيجەسى بولدى. قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق بۇكىل كەڭەس وداعىن، ونىڭ ىشىندە ميلليونداعان قازاقتاردى قامتىدى جانە قازاق قوعامىنا اۋىر زارداپتار اكەلدى، ونىڭ ىشىندە مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتاردان ايىرىلىپ، ءداستۇرلى ءومىر سالتىنان الشاقتاۋ بولدى.

ءارتۇرلى مالىمەتتەر بويىنشا 1931–1933 جىلدارى 3,2 ميلليون ادام قايتىس بولدى. ءبىر ميلليونعا جۋىق قازاق كورشى رەسپۋبليكالارعا جانە كسرو-دان تىس جەرلەرگە، اتاپ ايتقاندا قىتاي، موڭعوليا، يران، اۋعانستانعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى.

1929–1933 جىلدارداعى قازاقستانداعى اشارشىلىق – اشارشىلىق – «بايلاردى (قۇلاقتاردى) تاپ رەتىندە جويۋ» رەسمي ساياساتى، ۇجىمداستىرۋ، ورتالىق ورگانداردىڭ ازىق-تۇلىك ساتىپ الۋ جوسپارىن كوبەيتۋ، سونداي-اق جالپى مالدى تاركىلەۋ.

1929 جىلى ءبىرىنشى بەسجىلدىقتى جانە ۇجىمداستىرۋدى جاريالاعان ستالين قازاقستاندى بۇكىل ەلدى ازىقتاندىراتىن ەگىنشىلىك پەن مال شارۋاشىلىعى بازاسىنا اينالدىرۋدى ماقسات ەتتى.

ۇجىمداستىرۋ باستالاردان ءبىر جىل بۇرىن كەڭەس ۇكىمەتى قازاقستانداعى جەرگىلىكتى بايلاردان مالدى جاپپاي رەكۆيزيتسيالاۋدى جۇزەگە اسىردى، وسىلايشا ءارتۇرلى رۋ باسشىلارىنىڭ ءوز حالقىنا ىقپالىن ازايتۋعا تىرىستى. كەڭەستىك عىلىمي قوعامداستىق كوشپەلىلەر ۇلگىسىنىڭ «مۇلدەم تيىمسىزدىگى» تۋرالى ماتەريالداردى ماقساتتى تۇردە جانە ارنايى ناسيحاتتالدى.

كەيبىر قازاق تاريحشىلارى ايتارلىقتاي جوعارى سانداردى كەلتىرەدى. پروفەسسور ءابجانوۆ: «اشارشىلىق كەم دەگەندە 4 ميلليون قازاقتىڭ ءومىرىن قيدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ التىدان ءبىر بولىگى تاريحي وتانىن ماڭگىلىككە تاستاپ كەتتى. 1911 جىلى وبلىس حالقىنىڭ 82 پايىزىن قۇرايتىن 6,5 ميلليون قازاقتان 1939 جىلعا قاراي 2,3 ميلليونى عانا قالدى، ولاردىڭ رەسپۋبليكا حالقىنىڭ قۇرامىنداعى ۇلەسى 38 پايىزعا دەيىن تومەندەدى».

2013 جىلى م.ۆ.پتۋحا اتىنداعى ۋكراينانىڭ دەموگرافيا جانە الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى 1932–1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ سالىستىرمالى شىعىنى تۋرالى حابارلادى. قازاقستاندا – 22,42%، ۋكراينادا – 12,926%، رەسەيدە – 3,17% ەڭ جوعارى بولدى.

جوعارىداعى ەسەپتەر بويىنشا سول كەزدە قازاقستان اشارشىلىقتان كسرو-نىڭ باسقا ايماقتارىنان دا كوپ زارداپ شەكتى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

1937–1938 جىلدارداعى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىندەر كسرو-نىڭ باسقا ايماقتارىنداعى سياقتى قازاقستاندا دا حالىقتىڭ ءارتۇرلى ساناتتارىنا، سونىڭ ىشىندە زيالى قاۋىمعا، پارتيالىق كادرلارعا، ت.ب.

كوپتەگەن ادامدار تۇتقىندالدى نەمەسە ەلدەن قۋىلدى، بۇل ۇلكەن ءومىر مەن الەۋمەتتىك جويىلۋعا اكەلدى. اشارشىلىق - گولودومور كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ بايلار تابىن مال مەن باسقا دا ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن تاركىلەۋ ارقىلى جويۋعا باعىتتالعان قاساقانا ساياساتىنىڭ ناتيجەسى بولدى.

قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق بۇكىل كەڭەس وداعىن، ونىڭ ىشىندە ميلليونداعان قازاقتاردى قامتىدى جانە قازاق قوعامىنا اۋىر زارداپتار اكەلدى، ونىڭ ىشىندە مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتاردان ايىرىلىپ، ءداستۇرلى ءومىر سالتىنان الشاقتاۋ بولدى.

ايتا كەتەيىك، رەسەي ۋكرايناعا شابۋىل جاساماس بۇرىن، سوڭعىسى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى گولودوموردى گەنوتسيد دەپ تانۋ ماسەلەسىن ۇنەمى كوتەرىپ كەلەدى.

2023 جىلدىڭ شىلدەسىندەگى جاعداي بويىنشا 35 ەل بۇل شاقىرۋدى رەسمي تۇردە قولدادى. سونىمەن قاتار، 1932–33 جىلدارداعى گولودوموردى ەۋروپا كەڭەسى پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى مەن ەۋروپالىق پارلامەنت ۋكراين حالقىنىڭ گەنوتسيد اكتىسى دەپ تانىدى.

2010 جىلى قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ «1932-1933 جىلدارداعى ۋكرايناداعى گولودومور: اشارشىلىقتى گەنوتسيد اكتىسى رەتىندە تانۋ» قارارىنىڭ اۆتورلارى بولدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى 1932-1933 جىلدارى ۋكرايناداعى گولودومور قۇرباندارىن ەسكە الادى. قازاقستان گولودوموردى گەنوتسيد اكتىسى رەتىندە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مويىندادى جانە ونى حالىقارالىق دەڭگەيدە تانۋدى دايەكتى تۇردە جاقتاپ كەلەدى»، - دەلىنگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ 2022 جىلعى مالىمدەمەسىندە.

اشارشىلىق - گولودومور مەن ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىندەردى ستاليندىك ساياسات اياسىنداعى شىعۋ تەگى، اۋىر الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق زارداپتارى مەن قازاق حالقىنىڭ ومىرىنە تيگىزگەن ىقپالى بىرىكتىرەدى.

قازاق كسر-دەگى قۋعىن-سۇرگىن – ساياسي سەبەپتەرمەن جان-جاقتى قۋدالاۋ. 1937 جىلى بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا بولشەۆيكتەر پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ، ءستاليننىڭ جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەردىڭ «حالىق جاۋلارى مەن قوسارلانۋشىلاردىڭ كوزىن جويۋ جانە جويۋ» قاجەتتىگى تۋرالى نۇسقاۋى بارلىق جەردە قولعا الىندى.

2020 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇردى. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا 1937–1938 جىلدارى قازاقستاندا 120 مىڭنان استام ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، 25 مىڭى اتىلعان.

گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ارايلىم مۇساعاليەۆا ازاتتىق راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا جان تۇرشىگەرلىك اقپاراتتى ايتتى: «رەسەيدىڭ ورتالىق مۇراعاتىندا «تراگەديا سوۆەتسكوي دەرەۆني»، «سوۆەتسكايا دەرەۆنيا گلازامي ۆچك-وگپۋ-نكۆد» قۇجاتتاردىڭ جيناقتارى بار. بۇل قۇجاتتاردا قازاقستانعا ءبىر ميلليون ادام قونىستانۋى كەرەك ەكەنى ايتىلعان ەكەن.

رەسەيلىك عالىمى فەدور سينيتسىن «كەڭەس مەملەكەتى جانە كوشپەندىلەر» دەگەن كىتابىندا بۇل ميلليون حالىقتى قونىستاندىرۋ ءۇشىن كوشپەندىلەردى جويۋ كەرەك بولعانىن ايتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، كەڭەس ۇكىمەتى كوشپەلى شارۋاشىلىقتى مۇلدە قابىلداماعان.

وسىلايشا، بىرىنشىدەن، تەررور ستالينگە نەمەسە ونىڭ جۇيەسىنە گيپوتەتيكالىق قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن جەكە تۇلعالارعا، ازاماتتاردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارى مەن توپتارىنا قارسى باعىتتالدى. ەكىنشىدەن، 1937–1938 جىلدارداعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كسرو-دا قاتىگەز توتاليتارلىق رەجيمنىڭ قالىپتاسۋىن اياقتادى. بولشەۆيكتەر تەرروردىڭ كومەگىمەن كۇردەلى ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ۇلتتىق، مادەني جانە باسقا ماسەلەلەردى شەشتى.

ميلليونداعان قازاقتار اشتىقتان قىرىلدى، بۇل قازاقستانداعى جۇمىس كۇشىنىڭ ايتارلىقتاي قىسقارۋىنا اكەلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى.

سونداي-اق اشارشىلىق مال شارۋاشىلىعىنىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا اكەلىپ سوقتى، بۇل قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى بازاسىنا نۇقسان كەلتىرىپ، مال شارۋاشىلىعىنىڭ جانە تەرى، توقىما سياقتى ونىمەن بايلانىستى سالالاردىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى.

اشارشىلىق پەن جۇمىس كۇشىنىڭ تاپشىلىعى تاۋ-كەن ونەركاسىبىن، وڭدەۋ ونەركاسىبىن جانە قۇرىلىستى قوسا العاندا، بارلىق سالالاردا ءوندىرىستى قىسقارتتى. رۋحاني دامۋدا اشارشىلىق قازاق حالقى ءۇشىن ميلليونداعان ادامنىڭ ءومىرىن قيىپ، ءداستۇرلى ءومىر سالتىنىڭ جويىلۋىنا اكەلىپ سوقتىرعان وراسان زور جاراقاتقا اينالدى.

ونىمەن بىرگە كەلگەن اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىن قازاقتىڭ كوپتەگەن مادەني جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىنان، سونىڭ ىشىندە تىلىنەن، سالت-داستۇرىنەن، ادەت-عۇرپىنان ايىرىلدى.

گەنەتيكالىق دامۋدا، دۇرىس تاماقتانباۋدىڭ جاعىمسىز سالدارىنا بايلانىستى، بۇل اسىرەسە جۇكتىلىك كەزىندە جانە بالا ءوسىرۋ كەزىندە اشتىققا ۇشىراعان ايەلدەردە كورىنىس تاپتى.

سوعان قاراماستان گولودومور مەن قازاقستانداعى 1937–1938 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىننىڭ مىناداي ورتاق بەلگىلەرى بار: - بۇل ەكى وقيعا دا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاراما-قايشىلىقتاردى باسىپ، ءوز بيلىگىن نىعايتۋ ساياساتىنىڭ ءبىر بولىگى بولدى; - اشارشىلىق - گولودومور دا، قۋعىن-سۇرگىن دە زورلىق-زومبىلىق پەن تەررورمەن قاتار ءجۇردى.

ەكى وقيعا دا قازاقستاننىڭ اۆتوحتوندى تۇرعىندارىنىڭ فيزيكالىق، رۋحاني جانە پسيحيكالىق كۇيىنە تەرەڭ جانە اۋىر اسەر ەتتى.

قازاقستانداعى گولودومور جانە ستاليندىك رەپرەسسيالار ستاليندىك رەجيمنىڭ كەڭ اۋقىمدى ساياساتىنىڭ ءبىر بولىگى بولدى جانە اۋىر الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ادامي زارداپتارعا اكەلدى.

بۇل وقيعالار قازاقستان حالقى ءۇشىن وراسان زور ادام شىعىنى مەن قاسىرەت اكەلدى، ولاردىڭ سالدارى كوپتەگەن وتباسىلار مەن جالپى قوعام ءۇشىن اۋىر زارداپتارعا اكەلدى جانە ايماقتىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى مەن دەموگرافياسىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى.

وكىنىشكە وراي، ول ءالى كۇنگە دەيىن وتكەننىڭ ەسكى نىشاندارىمەن ءومىر سۇرەدى. ءسال وزگەرتىلگەن ءماتىنى بار سول ءانۇران بار، ءستاليندى دارىپتەۋ بار جانە قازاقستاندا گولودوموردى ءالى دە مويىندامايدى. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار:

• رەسەي ۇكىمەتى گولودوموردى قوسا العاندا، كەڭەستىك رەجيم جاساعان قىلمىستاردىڭ اۋقىمى مەن اۋىرلىعىن جوققا شىعارادى نەمەسە ازايتادى.

• رەسەي فەدەراتسياسى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اراسىندا تىعىز ەكونوميكالىق جانە ساياسي بايلانىستار بار جانە رەسەي ۇكىمەتى گولودوموردى تانۋ ارقىلى بۇل قاتىناستاردى بۇزعىسى كەلمەيدى.

• رەسەي فەدەراتسياسى قازاقستاندى ءوزىنىڭ ىقپال ەتۋ اياسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراستىرادى جانە ونىڭ زاڭدىلىعىنا كۇمان تۋدىرۋى مۇمكىن وقيعالاردى مويىنداعىسى كەلمەيدى.

• بۇعان قوسا، رەسەي ۇكىمەتىنىڭ رەسمي ۇستانىمى گولودومور تەك قازاقستان مەن ۋكراينانى عانا ەمەس، كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق رەسپۋبليكالارىن قامتىعان تراگەديا بولدى.

• رەسەي سونداي-اق كەڭەس ۇكىمەتى گولودوموردى ادەيى تۋدىرعان جوق، كەرىسىنشە بۇل ۇجىمداستىرۋ مەن يندۋستريالاندىرۋ ساياساتىنىڭ ءساتسىز ناتيجەسى بولدى دەپ سانايدى.

دەگەنمەن، كوپتەگەن تاريحشىلار مەن ساراپشىلار اشارشىلىق - گولودوموردى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق بولمىسىن باسىپ-جانشۋعا باعىتتالعان قاساقانا ساياساتى دەپ ەسەپتەيدى. قالاي دەسەك تە، قازاق حالقىنىڭ گەنوتسيد كۇنى دەپ اتالاتىن كۇن تۋار دەپ سەنەمىز.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ول ءوزىنىڭ ويدان شىعارىلعان ۇلىلىعىنا بايلانىستى بۇل زاڭدىلىقتاردى ءالى مويىندامايتىن مەملەكەتپەن كوبىرەك تەپە-تەڭدىك قارىم-قاتىناس ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى