ناۋرىز مەيرامىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ بارىسىندا، 2009 جىلى مەرەكەنى جاڭاشا تويلاۋ نۇسقاسى رەتىندە 9 كۇندىك «ناۋرىز-فەست» جوباسى جاساقتالدى جانە 2011 جىلى «ناۋ مەن ىرىس» كىتابى جارىققا شىقتى. وسى زەرتتەۋلەرگە ءتان باستى اشىلىمداردى جاريالاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. بۇل ماقالاعا ارقاۋ رەتىندە توعىز عىلىمي جاڭالىقتى جاريالاپ وتىرمىز.

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

1- جاڭالىق.

ناۋرىزدىڭ تاريحي كۋالىگى!

شامامەن 5000 جىل بۇرىنعى الماتىنىڭ سولتۇس-باتىسىنداعى 170 شاقىرىم جەردەگى اڭىراقاي جوتاسىندا تاۋىنداعى جارتاستا قاشالعان ەجەلگى بىتىك-سۋرەتتەر. وندا جەر بەتىلىك ماقۇلىقتاردان بىرنەشە ەسە ءىرى ەكى كەيىپ بەينەلەنىپتى: وڭ جاعىندا كۇنديدارلى تۇلعا بەرى قاراپ تۇر، بۇل «ءتاڭىر» اتالىپ جۇرگەن جارقىن كۇش بولسا كەرەك، ونىڭ سول جاعىندا ءارى قاراپ، ءتۇنديدارلى - ءىڭىر ء(ىڭىر – بۇل قازاقتاردا كۇن باتقاننان كەيىنگى كەش تۇسكەن ۋاقىتتى بىلدىرەتىن ۇعىم تۇرىندە قالعان); ولاردىڭ ورتاسىندا ساعات تىلىنە قارسى باعىت بويىنشا سيىر جىلىنىڭ ءتورت ماۋسىمى بەينەلەنگەن: جاڭا تۋعان بۇزاۋ، ونىڭ ءۇستىن الا باسپاق جايىلىپ تۇر، ال ونىڭ سول جاعىندا سەمىز دە ءمۇيىزى قاراعايداي ءىرى بۇقا تاڭىرگە قاراپ تۇر دا، ونىڭ استىن الا ءمۇيىزى تۇسكەن، اۋرۋ دا كوتەرەم سىيىر تالتىرەكتەپ تۇر. بۇل سايكەس تۇردە بەينەلەنگەن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى – كوكتەم، جاز، كۇز جانە قىس.

بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ استىندا ءتۇرلى ايۋان بەينەسىندەگى ون ەكى ادام بيلەپ ءجۇر. ون ەكى بەينە مۇشەلدىك، بالكىم ون ەكى اي بەينەسى نەمەسە 12 شوقجۇلدىز بولۋى ىقتيمال.  بۇل – ەجەلگى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ءراسىمى، جورالعىسى! بۇل - سيىر جىلىنىڭ ناۋرىزىن مەيرامداۋ كورىنىسى! بۇل پەتروگليف – كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋ ساتىمەن بىرگە مۇشەلدىك جىل باسىن سۋرتتەپ تۇر.

بۇعان دەيىن پارسىعا تەڭەلىپ كەلگەن ناۋرىز مەيرامى بىرنەشە مىڭجىلدىققا تارتاتىن مىنا تاس كۋالىگى ارقىلى جالپىادامزاتتىق قۇندىلىق ەكەنىن ءسوزسىز اڭعارتادى. بۇعان قوسا تۇركى حالىقتارىنىڭ تانىمى مەن ەتنوگرافيالىق تۇسىنىگىنە تولىعىمەن سايكەسىپ تۇرعانى جانە بار.

2-جاڭالىق.

ناۋرىزبورىك تابىلدى!

بۇل بورىك، رەسەيلىك باسكيىمدەر سايتىندا ورىستىڭ ۇلتتىق باسكيىمىنىڭ تىزىمىندە ءجۇر، بىراق اتاۋى - ناۋرىز!

ناۋرىزبورىك سيپاتى: بورىكتىڭ ءبىر تۇرىنە جاتقىزۋعا بولعانىمەن نەگىزى قالپاق پەن بورىكتى بىرىكتىرىپ تىككەن; قالپاق ايىرقالپاققا جاقىن بولعانىمەن، تىلىگى جوق، بىراق جوعارى قاراعان تىلشەسى بار جانە جيەگىن اسىل تاستارمەن اشەكەيلەگەن; بورىك ەتەگى باعالى تەرىمەن كومكەرىلگەن. بۇل – باسكيىم ەمەس، ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالعان ارنايى كوستيۋمنىاڭ ءبىر بولىگى. مۇنداعى قالپاق – ايدىڭ نىشانى دا، بورىك – كۇننىڭ نىشانى. قىسقاسى، اي مەن كۇننىڭ، كۇنەك پەن تۇنەكتىڭ بىرلەسكەنىن، تەڭەسكەنىن بىلدىرەدى. اتالمىش باسكيىم التىنوردا داۋىرىندە ناۋرىز مەيرامىندا كيگەن اقسۇيەكتەردىڭ اشەكەيىنىڭ جۇرناعى بولسا كەرەك.

ناۋرىزبورىك سۋرەتى ورىس كيىمدەرىنىڭ سايتىنان الىندى.

3-جاڭالىق.

ناۋرىزقالپاق تابىلدى!

التىنوردالىق ناۋرىز قالپاق. ورىستاردىڭ ۇلتتىق باس كيىمدەرىنىڭ اراسىندا ءجۇر.

ناۋرىزقالپاق سيپاتى: قالپاقتىڭ توبەسى ەكى جولاقتىڭ ارالاسا تىگىلۋىنەن قۇرالادى; كوكتۇستى جولاق – اسپان، توپىراقتۇستى جولاق – جەردى بىلدىرەدى. ايىر قالپاقتىڭ ەكى بولەكتەنگەن ەتەگى ايدىڭ بەينەسىن بەرەدى، ونىڭ بەتىنە ايقىش/كرەست كەستەلەنگەن، بۇل كۇننىڭ تاڭباسى. اي مەن كۇننىڭ بىرىگۋى استرونوميالىق كۇندىز بەن ءتۇندىزدىڭ تەڭەسۋىن نۇسقايدى.

اتالمىش باسكيىم التىنوردا داۋىرىنەن قالعان ورىس ەرلەرىنىڭ باسكيىمى تىزىمىندە سۋرەتىمەن ءجۇر. كيگەن ادامنىڭ سۋرەتى دە قىپشاق ەكەنىن  ونىڭ كوككە شيراتىلعان مۇرتى بايقاتىپ تۇر.

قالپاق سۋرەتى ورىس كيىمدەرىنىڭ سايتىنان الىندى.

4-جاڭالىق.

حان ورداسىنداعى كورىسۋ

بۇل سۋرەت اعىلشىن ەتنوگراف-سۋرەتشىسىنىڭ سالعان سۋرەتى. (ابىلقايىر حاننىڭ ورداسىنداعى كورىسۋ عۇرپى. 1736 جىلدىڭ جازى. جەم-ەمبى وزەنىنىڭ بويى.

* ساتاەۆ ا. «ۆ لەبەدەي نە سترەليايۋت». — ا.: قاينار، 2011).

قازاق حالقى كورىسۋ عۇرپىن تەك قانا ناۋرىز مەيرامىنا تەلىمەگەن ەكەن. بۇعان ايعاق، 1736 جىلدىڭ ماۋسىم-شىلدە ارالىعىندا ارال تەڭىزى، جايىق وزەندەرىنىڭ توڭىرەگىن زەرتتەپ، ابىلقاير حاننىڭ ورداسىندا بولىپ، بىرنەشە سۋرەت جىيداسىن سالعان  دج. كەستەلدىڭ ەكى ەر ادامنىڭ كورىسۋ عۇرپىن بەينەلەيتىن سۋرەتى.  بۇل سۋرەت سالىنعان ۋاقىت - ناۋرىز ايى ەمەس، ماۋسىم-شىلدە ايلارى دەپ ناقتى كورسەتىلگەن. مەنىڭ شامالاۋىمشا، بۇل ماۋسىم ايىنىڭ ەڭ ۇزاق كۇنى 21-22  كۇندەرى سياقتى. بۇل كۇن بۇگىندە قازاقتا ۇمىتىلعان، جالپىتۇركىلىك «ساباتوي» اتالعان جازعى مەرەكەسى قارساڭى بولار. سونىڭ جورالعىسىنا سۋرەتشى سايكەس كەلگەن بولۋى ىقتيمال. بۇل دا ايتۋلى مەرەكە، ونى بۇگىندە ساحا-ياكۋتتار  «ىسىاح» اتايدى جانە وزدەرىنىڭ جاڭا جىلى رەتىندە اتاپ وتەدى. بۇل سۋرەتكە قاراعاندا كورىسۋدى ءبىر عانا ناۋرىز مەيرامىنا بايلاۋ ارتىق، ەندەشە بۇل عۇرىپ جىل بويىنداعى كۇن مەن ءتۇننىڭ ارباسۋىنا سايكەس كەلەتىن باسقا مەزگىلدىك مەيرامدارعا دا ءتان بولعانى.

5- جاڭالىق.

كورىسۋ عۇرپىنا – 5000 جىل!

شامامەن 5000 جىل بۇرىنعى الماتىنىڭ سولتۇس-باتىسىنداعى 170 شاقىرىم جەردەگى اڭىراقاي جوتاسىنداعى تاڭبالى جارتاستا قاشالعان ەجەلگى سۋرەتتەر. بۇندا «ءتاڭىر» اتالىپ جۇرگەن جارقىن كۇش پەن ءتۇنديدارلى – ءىڭىر; تولىق سيپاتتاماسى جوعارىدا كەلتىرىلدى.

بۇلار ءبىر بىرىنە قۇشاق جايا كورىسۋ عۇرپىن جاساپ تۇر.  بۇل – ەجەلگى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ءراسىمى، جورالعىسى. بۇل – كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋ قارساڭىنداعى عالامدىق ۇيلەسىمدى پاش ەتۋ سالتاناتى.

6- جاڭالىق.

التىباقان – ۇيلەسىم تەربەلگىسى (ماياتنيك).

التىباقان – ويىن ەمەس، ويتكەنى مۇندا ويىنعا ءتان ەرەجە جوق. بىراق 7 سىرىقتان تۇراتىن اتريبۋتى بار.

جالپى، التى باقاندى تىگىنەن ءۇش-ۇشتەن باستارىن بايلاۋ مەن جەتىنشىسىن ولاردىڭ باستارىن قوسۋعا پايدالانۋدا ۇلكەن كوسموگونيالىق تانىم جاتىر. بۇل راسىمدە ەجەلگى عالامنىڭ پايدا بولۋ قۇبىلىسى ورىن تاپقانداي، بىزگە جەتكەن ءافسانالار بويىنشا  التى كۇن ىشىندە جەتى پلانەتا جارالدى ەمەس پە؟! ەندەشە، التى باقانىمىز – عالامنىڭ جاسامپاز التى كۇنى دە، سىرىق سانىنىڭ جەتەۋ بولۋى – اۋەلگى جەتى پلانەتا قۇرمەتىنە دەگەن نىشان. كولدەنەڭ تارتىلعان جەتىنشى سىرىق – كۇننىڭ بەلگىسى، ول ساۋلەسىمەن كۇن جۇيەسىن جارىقتاندىرىپ، بىرىكتىرىپ تۇرادى. ال، بۇلارعا بەكىتىلگەن اتكەنشەك ءتاڭىر-ءىڭىر ءدۋاليزمىنىڭ ۇيلەسىمىن پاش ەتۋگە ارنالعان قوندىرعى! تاجىكتەر سەكىلدى، جىلىنا ءبىر رەت كەلەتىن مەرەكەسىندە كارەيلەر دە قىزدارىن اتكەنشەك تەپتىرەتىن سالتى بار. الايدا، بۇلاردىڭ التىباقاندىق اتريبۋتى كەزدەسپەيدى.

ونىڭ ۇستىنە، قازاقتاردا التىباقاندى كۇن باتۋعا دەيىن قۇرىپ بىتىرەدى دە، ونى تەبۋ سالتاناتىن كۇن باتقان سوڭ باستاپ، تاڭ اتقانشا جالعاستىرۋ ءراسىمى بار. بۇل دەگەنىمىز – جاماناتقا، تۇنەككە ىرىق بەرمەۋ نيەتىنىڭ كورىنىسى، ارەكەتى، جورالعىسى.

سۋرەتتى رەداكتسيامىزعا ماقالا اۆتورى ۇسىندى.

7-جاڭالىق.

باستاڭعى – باس تاڭدى قارسى الۋ.

جينالعان ەتنوگرافيالىق جانە تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، سوۆەتتىك ەتنوگرافيا عىلىمى قالىپتاستىرعان كەيبىر ۇعىمداردا باسقاشا مازمۇنى بولعانىن اڭعارۋعا ءتيىسپىز. سول سوۆەت عىلىمى قالىپتاستىرعان انىقتاما بويىنشا: باستاڭعى — قازاق جاستارىنىڭ ءداستۇرلى ساۋىقتارىنىڭ ءبىرى; ءۇيدىڭ ۇلكەندەرى جولاۋشىلاپ كەتكەندە اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى سول ۇيگە جينالىپ، باستاڭعى جاسالادى، - دەلىنەدى.

شىن مانىندە باستاڭعى ءسوزىنىڭ ءوزى «باس تاڭ» دەگەن تىركەستەن تۋىنداپ تۇر. ال جىلدىڭ باس تاڭى جىل باسىندا عانا بولادى.

بۇل باس تاڭدى كۆينتي رۋفتىڭ جازۋى بويىنشا، ساقتار 365 بوزبالاعا قىزىل ماۋىتى كيىپ قارسى السا، تاڭ اتىپ كەلە جاتقاندا عۇندار 9 كۇي تارتقىزعان. ال ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلىنىڭ حابارلاۋىنا قاراعاندا باس تاڭدى عۇندار دا قارسى العان، ولار بۇل شارا كەزىندە 365 كۇي تارتقان كورىنەدى.ال اقسەلەۋ سەيدىمبەك ءوزىنىڭ «قازاق الەمى» كىتابىندا تاڭدى ۇيىقتاماي قارسى الاتىنى، تاڭ اتا باستاعاندا اساۋ تايىنشاعا نەشە ءتۇرلى داڭعىرلاق نارسەلەردى بايلاپ ونى ۇركىتىپ قارسى الاتىن جازىلعان. ياعني باس تاڭدى قارسى الۋعا ەكى باستى ارەكەت: ءبىرى – ۇيىقتاماي قارسى الۋ; ەكىنشىسى تاڭ اتا باستاعاندا الدەبىر ەرەكشە ارەكەت ىستەپ، قىزىل بوياۋمەن – قىزىل ماۋىتى كيگەن بالالارمەن، ءان-كۇيمەن – 9 كۇيمەن بولماسا ءتۇرلى دىبىس شىعارىپ، ازان-قازان ەتىپ دۇنيەنى وياتىپ قارسى الۋ.

بۇدان باسقا ءتۇنى بويى قاريالار «بەلكوتەرەر» اتالعان داستارحان باسىندا، جىگىتتەر مەن ەر كىسىلەر «سەلتەتكىزەر» اتالعان سىيلىق ازىرلەپ سۇيگەن جارلارىنا دايىنداسا، قىز-كەلىنشەك جاعى «ۇيقىاشار» اتالعان ارنايى داممەن داستارحان جاساپ، جىگىتتەردى قارسى العان. ەرەسەكتەردە وسىلاي وڭاشا وتىرىس كەيىن جىل بويى ورىن السا، ونى سول داعدىمەن «باستاڭعى» اتاپ كەتكەن.

سۋرەتتى رەداكتسيامىزعا ماقالا اۆتورى ۇسىندى.

8 جاڭالىق.

جولتەرەك

قازاق ناۋرىزداماسىنىڭ عانا ەمەس، رۋحانياتىنىڭ بۇل باستى اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى – جولتەرەك نەمەسە بايتەرەك. بۇل تىلەك تىلەۋدەگى باستى تىرەك بولعان ماتەريالدىق يگىلىكتىڭ ءبىرى. ونى يول، جول نەمەسە جولتەرەك، اڭىزداردا بايتەرەك اتاپ كەلگەن. بۇل تۋراسىندا ارنايى زەرتتەۋ ماقالامىز بار.

9-جاڭالىق.

جەتى تىلەك

ناۋرىز مەيرامىنداعى جارقىن شارا - جولتەرەك تۇبىندە تىلەنەتىن جەتى تىلەك:

1. كوك ايىرىلىپ كۇن شىق!

2. تاس جارىلىپ سۋ شىق!

3. جەر جارىلىپ ءشوپ شىق!

4. قۋىس كەرىلىپ، جەل شىق!

5. جەلىن جارىلىپ ءسۇت شىق!

6. جاق جارىلىپ ءسوز شىق!

7. جاتىر جارىلىپ ءتول شىق!

جاڭا جىلدى قارسى الۋ كەزىندەگى بۇل جارقىن شارا مەن جەتى تىلەكتى بىزگە جەتكىزگەن كىسى – نۇرلىبەك امانداۋلەتۇلى قالاۋوۆ، اقىن، دراماتۋرگ، ونەر زەرتتەۋشى. ول بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى مۇقتار ارىننىڭ وتىنىشىمەن قازاقتىڭ جەتى سانىنا قاتىستى قۇندىلىقتى زەرتتەۋ بارىسىندا قول جەتكىزىپتى.

سەرىك ەرعالي، مادەنيەتانۋشى

Abai.kz